არშის ციხე
(XVI_XVII სს)

1. kompleqsSi Semavali nagebobebi
2. mniSvnelovani informacia
3. adgilmdebareoba
4. ruka
5. istoriuli mimoxilva
6. legendebi, Tqmulebebi da zepirsityvieri gadmocemebi
7. arqiteqturuli aRwera
8. Zeglis statusi da mdgomareoba
9. gamoyenebuli masalebi da bibliografia
10. marSruti
11. bmulebi

1. kompleqsSi Semavali nagebobebi

ციხე, ეკლესია, საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები, გვირაბი, წყალსადენი, წმინდა გიორგის ხატი.

2. mniSvnelovani da saintereso informacia

არშა-არსა-არში, მონღოლურად თბილი ან მჟავე წყალია, რომელსაც მოხევეები ”ვეძახს” უხმობენ. არშის ციხის სიახლოვეს, მის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ფერდობებზე, ახლაც ამოედინება ”ვეძაი და მუნჯაი” და შესაძლებელია ციხემ სახელმწოდებაც აქედან მიიღო. საყურადღებოა ვეინახური ”არშტი”, რომელიც ბურახული და დაბურული ტყის სინონიმია.

3. adgilmdebareoba

არშის ციხე მდებარეობს საქართველოში, მცხეთა–მთიანეთის მხარეში, ყაზბეგის მუნიციპალიტეტში, ისტორიულ მხარე ხევში, დაბა სტეფანწმინდის სამხრეთ–დასავლეთით 5 კმ-ში მდებარე სოფელ არშის ჩრდილო-დასავლეთით, მდინარე თერგის მარცხენა ნაპირზე, პლატოზე.

4. ruka

5. istoriuli mimoxilva

არშის ციხე აგებულია XVI-XVII საუკუნეებში. ხევის ბინადარნი მტრის შემოსევების დროს აქ აფარებდნენ თავს. ციხეს სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა, დიდ მანძილზე უწევდა კონტროლს თერგისა და სნოს ხეობას. `ციხე არშისა, თვინიერ კაცთა ხელთაგან ქმნილი, მაღალს კლდესა ზედა, მოზღუდვილ კლდითავე და შეუვალი კაცთა~, - წერდა ვახუშტი ბაგრატიონი. აქ ინახებოდა ისტორიული რკინის კლიტე, რომლითაც ციხის კარს კეტავდნენ. ლეგენდის თანახმად კლიტე ქართველთა ლაშქრის მიერ განჯის აღების შემდეგ, ვინმე არშელს ღურმა ბაზალს წამოუღია.
ისტორიულ წყაროებში არშა მოხსენიებულია 1623 წელს გიორგი სააკაძის მეთაურობით შაჰ-აბასის წინააღმდეგ მოწყობილ აჯანყებასთან დაკავშირებით.
აქ გამოამწყვდია გიორგი სააკაძემ მისი მოსისხლე ანდუყაფარ ამილახვარი მეუღლითურთ. არშას `ყარაყალხანის~ სახელწოდებით იხსენიებენ სპარსულ წყაროებში.
XVII საუკუნის მეორე ნახევრიდან XVIII საუკუნის შუა წლებამდე ციხეს არაგვის ერისთავები ფლობდნენ. ამ დროს მას ხევს ვიხესაც უწოდებდნენ. არშის ციხის სიძლიერეზეა საუბარი ბარძიმ არაგვის ერისთავის მიერ 1731 წელს ვახტანგ VI-სადმი რუსეთში გაგზავნილ წერილში. ის ცნობა, იმის შესახებ, რომ ხევში და კერძოდ არშის ციხეში საგანძურის სამალავი იყო. არაგვის საერისთავოს გაუქმების შემდეგ ქართლ-კახეთის სამეფო ხელისუფლება კვლავ დაეპატრონა არშის ციხეს. დიდი იყო ციხის მნიშვნელობა ლეკებისაგან თავდასაცავად. არშის ციხესთან სოფელ გაიბოტენში მზადდებოდა თოფის წამალი, რომლის მარაგი თვითონ არშის ციხეში ინახებოდა, იქიდან კი საჭიროების დროს დანარჩენ ციხეებს ურიგდებოდა.
მოთარეშეებს არასდროს დაუპყრიათ არშის ციხე. XIX საუკუნის დასაწყისში არშის ციხე ჯერ კიდევ მოქმედი იყო.
საამაყო ძეგლი მტრისაგან დაუნგრეველი, მამაპაპათაგან სისხლით დაცული და გამაგრებული არშის ციხე აფეთქების შედეგად დაანგრიეს XX საუკუნის 60-იან წლებში.

6. legendebi, Tqmulebebi da zepirsityvieri gadmocemebi

ციხის კართან მდებარე ლოდზე ჯვარია ამოკვეთილი, კლდეზე კი წითელი ჯვრებია გამოსახული. ხალხური თქმულებით, ლეკებს ციხის დარაჯისათვის ამ ქვაზე ხმლის ჯვარედინი დაკვრით თავი მოუკვეთიათ და მისი სისხლით კლდეზე ჯვრები გამოუსახავთო.
არშის ციხე ყაბარდოელებს უგდიათ ხელთ და ხევის მოსახლეობისათვის ხარკი დაუწესებიათ. ჯარის შესანახი ულუფის გარდა ხევის მოსახლეობას მორიგეობით ციხის-თავისათვის საქორწილოდ გამზადებული საპატარძლოც უნდა მიეგვარად ღვინითა და ხორაგეულით ემასპინძლა. ხალხი დრტვინავდა. ბევრი ვაჟკაცი შეაკვდა მომხდურს. სხვანი წინამძღოლს მოელოდნენ. ხალხური გადმოცემით სოფ. გაიბოტენში იმ დროს ცხოვრობდა ”პეიტარ-ბერ-კაცი” ნადირა ხულელიძე. მჭედელი ”რკინისა და რვალისა”, თოფის წამლის დამზადების მესაიდუმლე და განთქმული ქამანდარი. ნადირას ჰყოლია ულამაზესი ქალიშვილი თანდირა. როდესაც თანდირას გათხოვების ჟამი მოვიდა არშის მბრძანებლის მიერ დადგენილი წესის თანახმად, ნადირა ხულელიძემ წაიღო არშის ციხეში მრავლად ღვინო, ხორაგეულობა და ძვირფასი საჩუქრები: საუცხოოდ მოოჭვილი ხანჯალი, უნაგირი და აღჭურვილობანი. თან წაიყვანა ასული თანდირა და სასიძო. ნადირა ხულელიძე, რომელიც ადრე არშის ციხეში მეთოფედ მსახურობდა, მტერს მოჩვენებითი კეთილგანწყობით გაუშინაურდა. გაიმართა დიდი პურობა და სმა-ჭამა. მერიქიფობა თანდირას მიანდო, როდესაც ყაბარდოელთა ლაშქარი დათვრა, ნადირა ხულელიძე ციხის ბატონს საჩუქრებით წარუდგა და თავისი ასულის უბიწოდ დატოვება შესთხოვა. ბატონს საჩუქრები მოეწონა, განსაკუთრებით მოხიბლა უცხოდ ნაჭედმა ხმალმა, მაგრამ სიმოკლის გამო დაიწუნა და პატრონს დაუბრუნა. ”ხმალს სიმოკლე რას დაუშლის, ფეხი წადგი, წაგრძელდებაო”. შესძახა ნადირამ და ციხის მეპატრონეს თავი გააგდებინა. ნადირამ და მისმა სასიძომ ამოხოცეს ციხის ყარაულები და კარი გაუღეს სიახლოვეს ჩასაფრებულ მოხევეთა ლაშქარს. შურისძიებით აღვსილნი გრიგალივით შეიჭრნენ ციხეში და ვინც დასახოცი იყო, დახოცეს, ვინც არა-დაატყვევეს. არშის ციხეს კვლავ მოხევეები დაეპატრონნენ, ხოლო ციხის უფროსად ნადირა ხულელიძე დაინიშნა. თანდირა და ნადირა ხულელიძეების გმირობაზე ხალხში არსებული თქმულება გამოიყენა დიდმა ილიამ თავის ”მგზავრის წერილებში”. ილიას და ლელთ (ხულელთ) ღუნიას საუბრის უმეტესი ნაწილი სწორედ ამ თქმულებაზეა დამყარებული.

7. arqiteqturuli aRwera

ა) არშის ციხე ძირითადად ბუნებრივი წარმოშობისაა. მდინარე თერგის მარჯვენა მხარეს, დიდ მთებს შორის აღმართული მაღალი კლდოვანი მთა, რომლის პლატო სიმაგრედაა ქცეული. არშის ციხე თითქმის მიუდგომელია. იგი ბუნებრივი სიმაგრეა და გალავანი არა აქვს. ადგილები, საიდანაც მტერს ციხეში შეღწევა შეეძლო, ნატეხი ქვით ამოშენებული სქელი კედლებით გაუმაგრებიათ. ციხის გალავანში ჩატანებულია სათოფეები, რომელთა მიხედვით არშის ციხე XVI-XVII საუკუნეებით თარიღდება. არშის ციხის შიგნით რამდენიმე ათასი კაცი დაეტეოდა, რაც გამოდგებოდა მტრის შემოსევის დროს ხევის მოსახლეობის დიდი ნაწილის შესახიზნად.

gegma

8. Zeglis daqvemdebareba da statusi

დადგინდება;

9. gamoyenebuli masalebi da bibliografia

1. საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა ტ2, 2008წ.
2. პ.ზაქარაია – “საქართველოს ძველი ციხეები” 1988წ.
3. ინტერნეტ ბმული – http://www.khevi.ge

10. marSruti

დადგინდება;

11. bmulebi

http://ka.wikipedia.org

http://www.nplg.gov.ge

http://dzeglebi.com

http://stefantsminda.org.ge