თუშეთის ზოგადი აღწერა

1. zogad geografiuli aRwera
2. Temebis aRwera
3. arqeologia da istoria
4. arqiteqturuli Zeglebi
5. gamoyenebuli masalebi da bibliografia

1. zogad geografiuli aRwera

თუშეთის ისტორიული მხარე მდებარეობს საქართველოში, კახეთის მხარეში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში. იგი მთლიანად მოქცეულია კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედის ჩრდილოეთით. მას ჩრდილოეთით ესაზღვრება ჩეჩნეთი (რუსეთის ფედერაცია), აღმოსავლეთით – დაღესტანი (რუსეთის ფედერაცია), სამხრეთით – კახეთი, დასავლეთით – ისტორიული ფშავი და ხევსურეთი. საეთო ფართობი 825 კვ. კმ. ზღვის დონიდან ყველაზე მაღალი წერტილი თებულოსმთაა (4492 მ), ყველაზე დაბალი (1490 მ) – მდინარე თუშეთის ალაზანი (ანდის ყოისუ) დაღესტნის საზღვართან.
სამხრეთ საზღვარი გადის კავკასიონის მთავარი ქედზე, პატარა ბორბალოს მთიდან (3313 მ) მწვერვალ შავიკლდემდე (3578 მ), დასავლეთის – აწუნთას ქედზე, პატარა ბორბალოდან თებულოსმთამდე (4492 მ).  ჩრდილოეთის – თუშეთის ქედზე, თებულოსმთიდან დიკლოსმთამდე (4285 მ), ხოლო აღმოსავლეთის – ახათლისა და ბუციბაცის (სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ) ქედებზე, რომელთა შორის მიედინება მდინარე თუშეთის ალაზანი.
გარდა იმ ქედებისა რომლებიც თუშეთის საზღვრებს წარმოადგენს, იგი ორად იყოფა პირიქითა ალაზნის (მაკრატელას) ქედით, რომელიც აწუნთას ქედიდან იწყება, აღმოსავლეთისკენ მიემართება და მდინარეების პირიქითა ალაზნის და თუშეთის ალაზნის შესართავთან მთავრდება. ქედის უმაღლესი წერტილია მთა ცივა (3380 მ).
თუშეთში ორი ძირითადი მდინარეა თავისი მრავალრიცხოვანი, მცირე თუ საშუალო, შენაკადებით. ეს მდინარეებია თუშეთის (გომეწრის) ალაზანი და პირიქითა ალაზანი, რომელებიც ერთმანეთს უერთდებიან და შემდეგ დაღესტანში ანდის ყოისუს სახელითაა ცნობილი. თუშეთის ალაზნის ყველაზე მნიშვნელოვანი შენაკადებია – ხისოს ალაზანი (ჭანჭახოვანისწყალი), წოვათისწყალი, ორწყალი და სხვ. ზემო დინებაში პირიქითა ალაზანს ქვახიდისწყალი ჰქვია. პირიქითა ალაზანს ძირითადი შენაკადებია – ლაროვანისწყალი, დიდი ხევი. ქვახისდისწყლისა და ლაროვანისწყლის შესართავიდან მდინარეს პირიქითა ალაზანი ჰქვია.
თუშეთში ტბები ძალიან ცოტაა და ზომითაც პატარებია. მათგან აღსანიშნავია ორეთის (უძირო) ტბა, რომელიც შედარებით ადვილი მისასვლელია.
რადგანაც თუშეთი მაღალმთიანია მას ცივი კლიმატი აქვს. წლის საშუალო ტემპერატურა +5 გრადუსია. თოვლი, დასახლებულ პუნქტებში, შეიძლება სექტემბერშიც მოვიდეს და ივნისამდე გასტანოს. ზამთარში ტემპერატურა შეიძლება -20 გრადუსზე ქვემოთ დაეცეს და ამ შემთხვევაში მდინარეებიც იყინება. წლიური ნალექი 1000 მმ–ს აღემატება და ძირითადად თოვლის სახით მოდის.
ალპურ ზონის ქვემოთ, ხეობები უმთავრესად ტყითაა დაფარული. ეს სახეობებია: ფიჭვი, ცაცხვი, არყის ხე (ალპურ ზონასთან ახლოს, დომინირებს), ჭნავი, ბოკვი, მურყანი, ვერხვი და სხვ. თუშეთი მდიდარია ალპური მდელოებით სადაც ზაფხულში თუშები ცხვრებს აძოვებენ. აქ ბევრია სათიბი, სადაც მაღალი ხარისხის თივა მიიღება.
ცხოველებიდან აღსანიშნავია: ჯიხვი, თხა, ვაცი, ირემი, დათვი, მგელი, აფთარი, მაჩვი, მელა, კურდღელი. სამივე ალაზანში არის კალმახი. თუშეთში ქვეწარმავლებიდან გვხვდება შხამინი გველიც, რომლის ნაკბენი არაა სასიკვდილო.

2. Temebis aRwera

დღეს თუშეთში 50–ზე მეტი სოფელი თუ ნასოფლარია შემორჩენილი. მხოლოდ რამოდენიმე მათგანში ცხოვრობს მოსახლეობა მთელი წლის მანძილზე. ეს სოფლებია ომალო (ადმინისტრაციული ცენტრი), შენაქო, დართლო(?) და დიკლო(?). ბევრია სოფლები რომლებშიც ყოველ წელიწადს ზაფხულში ადის მოსახლეობა: გირევი, ჭეშო, კვავლო, ჭონთიო, დოჭუ, ხისო, ბოჭორმა და ა.შ. ზაფხულის პერიოდში მოსახლეობა რამოდენიმე ასეულს შეადგენს.
ბოჭორიძე თუშეთს ყოფს რვა თემად. ესენია: გომეწარი, ივანაურთა, პირიქითა (აღმა), სამციხი, ჩაღმა, წოვათა, ჭანჭახოვანი, ხეცურთა. ეს დაყოფა განსხვავდება მაკალათიას არწერისგან, სადაც ოთხი თემია მოცემული: პირიქითა, ჩაღმა, გომეწარი, წოვათა. განსხვავება იმაშია, რომ გიორგი ბოჭორიძე ამ თემებს კიდევ ყოფს ნაწილებად. იქ სადაც ეს ორი მკვლევარი ერთმანეთს ეწინააღმდეგება, ჩვენ ბოჭორიძის აღწერას მივანიჭებთ უპირატესობას. ეს დაყოფა და სოფლები რომელიც აქ იქნება მოცემული, ასახავს იმ მდგომარეობას რომელიც ბოჭორიძეს დახვდა XX დასაწყისში (უფრო ადრე, ვიდრე იმოგზაურა მაკალათიამ) და რათქმაუნდა წარმოადგენს მხოლოდ საბოლოო დაყოფას, რომელიც შეიძლება მნიშვნელოვნად განსხვავებული ყოფილიყო სხვადასხვა საუკუნეებში.
გომეწარის თემი მოიცავს თუშეთის ალაზნის ორივე მხარეს, წოვათისწყლის შესართავიდან ბეღელასხევის შესართავამდე. თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: ალისგორი, ბიქუ[უ]რთა, გუდაანთა, დადიკაურთა (დადუკურთა), ვაკისძირი, ვერხოვანი, ვეძისხევი, კოკლათა, ჯვარბოსელი.
ივანაურთას თემი მთლიანად მოიცავს მდ. ორიწყალის ხეობას, თავისი ყველა შენაკადით.  თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: გოგრულთა (გორულთა), ვესტმო, ვესტომთა, საბუე, საჩიღოლო.
პირიქითას (აღმა) თემი მთლიანად მოიცავს პირიქითა ალაზნის ზემო დინების (სოფელ ჭეშომდე) ხეობას თავისი განშტოებებით და შენაკადებით (ლაროვანისწყალი, ქვახიდისწყალი...). თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: ბასო, ბოჭორმა (გამქრალი სოფელია, ჩაღმას თემის ბოჭორმაში არ უნდა აგვერიოს), გირევი, დაქიურთა, ნაკუდურთა, უქა (გამქრალი სოფელია), ფარსმა, ჭონთიო, ჰეღო.
სამციხის თემი მოიცავს პირიქითა ალაზნის ხეობას სოფელ ჭეშოდან სოფელ ჩიღოს ჩათვლით (შავი-ქვიშის ქედამდე). თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: დანო, დართლო, კვავლო, ჩიღო, ჭეშო.
ჩაღმას თემი მოიცავს პირიქითა ალაზნის ხეობას მარცხენა მხარეს სოფელ ჩიღოს (შავი-ქვიშის ქედის აღმოსავლეთით) ქვემოთ, სანამ შუერთდება თუშეთის ალაზანს. თუშეთის ალაზნის მარცხენა მხარეს, მდინარეების - ორიწყალისა და ხისოს ალაზნის შესართავებს შორის და თუშეთის ალაზნის მარჯვენა მხარეს, ხისოს ალაზნის შესართავიდან ვიდრე შეუერთდება პირიქითა ალაზანს. და საბოლოოდ ანდის-ყოისუს ხეობა მთლიანად, დაღესტნის საზღვრამდე. თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: აგეურთა, ბოჭორმა, დიკლო, იბცოხი, ომალო, ქუმელაურთა, შენაქო, ცოკალთა, ჭერო.
წოვათას თემი მოიცავს თუშეთის ალაზნის და წოვათისწყლის ხეობებს, ვიდრე მდინარეები ერთმანეთს შეუერთდებოდეს.  თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: ეთელთა, ინდურთა, მოზართა, საგირთა, შავწყალი(ა), წარო.
ჭანჭახოვანის თემი მთლიანად მოიცავს ხისოს ალაზნის ხეობას, განშტოებებით. თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: ნაციხვარი, ჟველურთა, შტროლთა, ჩიგლაურთა, ხახაბო, ხისო.
ხეცურთას თემი მოიცავს თუშეთის ალაზნის ხეობის ორივე მხარეს, ბეღელასხევის ხეობიდან და შესართავიდან, მდინარე ორიწყალის შესართავამდე. თემი მოიცავს შემდეგ სოფლებსა თუ ნასოფლარებს: ბეღელა, ბუხურთა, დოჭუ, ილიურთა.

3. arqeologia da istoria

თუშეთის შესახებ ისტორიულ წყაროებში ძალიან ცოტა მასალაა. დაწყებული ძველბერძნულიდან, დამთავრებული XVII საუკუნით, არსებული წერილობითი წყაროები მხოლოდ ზედაპირულ, ზოგად ინფორმაციას გვაწვდიან თუშეთის შიგა მოწყობაზე – ეთნოგრაფია, სამართალი, ადმინისტრაციული წყობა თუ სხვა. ცნობილია მხოლოდ თუ რომელ ომებში, როდის და რა სახით მიიღეს მონაწილეობა, დაახლოებითი და ზოგჯერ ურთიერთგამომრიცხავი ინფორმაცია მათი წარმომავლობის შესახებ (ეს საკითხი ჯერაც არ ითვლება გადაწყვეტილად). ასევე ცნობილია მათი სხვადასხვა სახის ურთიერთობები მეზობელ ქვეყნებთან, საერისთავოებთან თუ თემებთან. შემდეგ, XVIII საუკუნეში ვახუშტი ბაგრატიონის მოღვაწეობამ ცოტა გაამდიდრა მონაცემები თუშეთის შესახებ. სამწუხაროდ არც ეს ინფორმაცია წარმოადგენს საფუძვლიან და მრავალმხრივ კვლევას. ზოგ შემთხვევაში უხეში შეცდომებიცაა დაშვებული. საქართველოს სამეფოს რუსეთის იმპერიაში შესვლიდან, XIX საუკუნე, იწყება შედარებით უფრო სანდო, ფაქტობრივი მასალის მოგროვება, მაგრამ არც ამ დრომ შემოგვინახა სამეცნიერო კვლევის დონეზე შესრულებული აღწერა.
მხოლოდ XX საუკუნის დასაწყისში, ერთმანეთის დამოუკიდებლად, იმოგზაურა ორმა მკვლევარმა და შეეცადა მეცნიერულად აღეწერა ეს მხარე (დღეს არსებული ყველა ნაშრომი ეყრდნობა ან ერთი–ერთზე იმეორებს ამ ორი მკვლევარის ინფორმაციას. განსაკუთრებით ეს ეხება ტოპო– და ჰიდრონიმებს, ფოლკლორს და ეთნოგრაფიას, ნაწილობრივ არქიტექტურასაც). ეს ორი მკვლევარია: სერგი მაკალათია და გიორგი ბოჭორიძე. დღეს, მათ მიერ შეგროვებული და დამუშავებული მასალა უპირველესი წყაროა ამ საკითხით დაინტერესებულთათვის, იქნება ეს სპეციალისტი თუ მოყვარული. ეს მასალა კიდევ იმითაა მნიშვნელოვანი, რომ მათ მიუსწრეს თუშეთის იმ მგომარეობას როდესაც ის ძირითადად არ იყო დაცარიელებული, ან ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო ის თაობა რომელსაც ახსოვდა ზოგიერთი სოფლების დაცარიელების ისტორია და იქ მცხოვრები ხალხის ვინაობა (გვარები, სახელები, ისტორიები, თქმულებები და სხვა). განსხვავებით XVIII–XIX საუკუნეების მასალებისგან, მაკალათიას და ბოჭორიძის მოგზაურობისას ბევრი რამე მნიშვნელოვნად იყო შეცვლილი (მაგ. ზოგიერთი სოფელი საერთოდ განადგურებული იყო ისე, რომ მათი მხოლოდ ზოგადი ადგილმდებარეობა, რომელიღაც ხეობაღა, დგინდებოდა).
მაკალათიამ მოასწრო და გარდაცვალებამდე ბოლომდე მიიყვანა თავისი ნაშრომი, რომელიც წიგნად, მისივე სიცოცხლეში გამოიცა. ეს პირველი გამოცემა შეიცავდა უამრავ წვრილმან შეცდომებს, რომლებიც ბოჭორიძემაც მიუთითა. შეცდომები შემდეგ გამოცემებში, მაკალათიას გარდაცვალების შემდეგ გასწორდა. რაც შეეხება ბოჭორიძეს, მან სამწუხაროდ ვერ დაასრულა თავისი ნაშრომი და საბოლოო სახე ვერ მისცა წიგნს. დარჩენილი მასალები 90–იანი წლების დასაწყისში დაამუშავა ნანული აზიკურმა და წიგნად გამოსცა. ამ წიგნს არა აქვს ისეთი დასრულებული სახე როგორიც სერგი მაკალათიას „თუშეთს“, მიუხედავად იმისა რომ მასში მეტი ეთნოგრაფიულ–ფოლკლორული მასალაა მოგროვილი და მთელ რიგ შემთხვევებში ფაქტობრივი ინფორმაციითაც (ტოპონიმები, ძეგლთა და გვარების ჩამონათვალი) უფრო მდიდარია.
მაკალათიას და ბოჭორიძის ნაშრომები ხშირ შემთხვევაში ეწინააღმდეგება ერთმანეთს. მაგალითად ბოჭორიძე თუშეთს ყოფს 8 თემად, ხოლო მაკალათია 4–ად. სამწუხაროდ დღეს უკვე აღარ არსებობს ამ განსხვავებების გადამოწმების საშუალება და ისღა დაგვრჩენია მივუთითოდ თუ რომელი მკვლევარის აზრს ვითვალისწინებთ. ამ გარემოებას ისიც ემატება, რომ თუშეთში არასდროს ჩატარებულა კვალიფიციური და ფართომასშტაბიანი არქეოლოგიური გათხრები. არის მხოლოდ შემთხვევითი სახის აღმოჩენები და სხვადასხვა მოგზაურის მიერ ნაპოვნი და ზედაპირულად აკრეფილი ნივთები მათგან აღსანიშნავია: ბრინჯაოს ირმის ორი ქანდაკება, რომლებიც ფრაგმენტებია და ქვედა ნაწილი აკლიათ. სტილისტურად XII-IX საუკუნეებით ჩვ. წ. არის დათარიღებული. ეს ორივე ქანდაკება სამკაული არ უნდა იყოს. მათი დანიშნულება უფრო რიტუალურია, რომელსაც იმდროინდელი ადამიანი თაყვანს სცემდა. კიდევ აღმოჩენლია უფრო გვიანდელი დროის ბრინჯაოს ბალთა, რომელიც დაფანჯრულია და ზედ გამოსახულია წაჩოქილი ცხენები. სტილისტურად V-I საუკუნეებით ჩვ. წ. არის დათარიღებული.

brinjaos irmis qandakeba. Cv.w. XII-IX ss	brinjaos irmis qandakeba Cv.w. XII-IX ss	brinjaos balTa. Cv.w. V-I ss

4. arqiteqturuli Zeglebi

არქიტექტურული ძეგლების მხრივ თუშეთი მდიდარია. რადგან არ არსებობს პირდაპირი ინფორმაცია მათ შესახებ (წარწერა, ისტორიული წყარო და ა.შ.) ძეგლების დათარიღება სტილისტურად და სხვა არაპირდაპირი ხერხით ხდება. გარდა სოფელ წაროს აკლდამებისა, თუშეთში არსებული ყველა შემონახული ძეგლი აშენებულია არა უადრეს XVII საუკუნისა. წაროს აკლდამებში ნაპოვნი ნივთები მიუთითებს, რომ იგი VIII-IX საუკუნეებში დასახლებული ყოფილა, მაგრამ ამ დროინდელი შენობები არაა შემონახული. XVII საუკუნის ძეგლი რამოდენმეა თუშეთში, XVIII საუკუნისა საკმარისად ბევრი, ხოლო ყველაზე მეტი XIX–XX-სი. სტილისტურად პირიქითა ალაზნის ხეობის კოშკები და აკლდამები ძალიან გავს ჩეჩნეთ–ინგუშეთისა და დაღესტნის ამავე დროის ძეგლებს, მაგრამ ჯერაც ბოლომდე გაურკვეველია თუ ვისი აშენებულია ეს შენობები: თუშეთიდან გავიდა ეს სტილი ჩეჩნეთ–ინგუშეთსა და დაღესტანში, თუ პირიქით. ზეპირსიტყვიერებამ შემოგვინახა ცნობა იმის შესახებ, რომ ფარსმისა და გირევის კოშკები ქისტ მამა–შვილს აუგია. ასეთივე ტიპის ცნობებია შემონახული დაღესტანში და ჩეჩნეთ–ინგუშეთში. ძირითადად 6 ტიპის ნაგებობა შეიძლება გამოვყოთ: საომარი ანუ თავდაცვითი კოშკი, საცხოვრებელი ციხე–კოშკი, საცხოვრებელი სახლი, ხატი ანუ სალოცავი, ეკლესია და აკლდამები. თუშეთში რამოდენიმე ათეული კოშკია (მათ შორის დანგრეულებიც), საკმაოდ ბევრია სახლები და აკლდამები. ეკლესია სულ 5–6. ეს ციფრი დამოკიდებულია იმაზე რამდენად ჩაითვლება თუ არა ეკლესიად ესა თუ ის ნანგრევი. რაც შეეხება სალოცავებს ისინი ყველა სოფელშია, ზოგში რამოდენიმე. არის აგრეთვე ხევსურების სალოცავები, რადგანაც სხვადასხვა ეპოქაში ხევსურები ნებით თუ ძალდატანებით ჩამოსულან თუშეთში და თავისი სალოცავებიც აუგიათ. შემდეგ როცა ისინი ბრუნდებოდნენ ხევსურეთში ეს სალოცავები თუშებისა ხდებოდა, მაგრამ ხალხში მუდამ ამბობდნენ რომ ეს სალოცავი ხევსურებისააო. ზოგჯერ დღესასწაულებზე ხევსურები გადმოდიოდნენ და ლოცულობნენ თავის სალოცავებში. თუშების საერთო სალოცავი ლაშარის ჯვარია რომელიც სოფელ ჩიღოში მდებარეობს. ამავე სალოცავში წყდებოდა თუშების საერთო საკითხები. ყველაზე მეტი კოშკი პირიქითა (აღმა, სამციხი) თემშია, რადგანაც იგი ესაზღვრება ჩეჩნეთს და ეს მხარე საჭიროებდა ყველაზე მეტ დაცვას. ასევეა ჩაღმაშიც რადგან ჩაღმას თემი დაღესტანს ესაზღვრება.

გავრცელებული არქიტექტურული ნაგებობები:

საომარი კოშკი (ციხე) ორი ტიპისაა:
პირველი პირიქითა ალაზნის ხეობაშია (აღმა და სამციხის თემები). ეს კოშკები ვიწრო და მაღლებია (5–6 სართული, არა უმეტეს 20 მეტრის სიმაღლის), ფუძეში ოთხკუთხა, პირამიდული სახურავით და ჩარდახებით ბოლოვდება, ზემოთკენ თანდათან ვიწროვდება. ნაშენებია ფიქლით და დუღაბით. ესეთი კოშკები მთლიანი სახით შემდეგ სოფლებშია შემორჩენილი: დართლო, გირევი, ჭონთიო და კვავლო. პირველ სართულზე ტყვეებს ათავსებდნენ, შემდეგი სართულები (ბოლოს გარდა) თითქმის არ განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან როგორც ფორმით ასევე დანიშნულებით – კედლებში სათოფურებით, სარკმელებით და შეიძლება რომელიმე მათგანში კარიც ყოფილიყო, ამოსასვლელი კიბე კი შიგნით შენობაში შეჰქონდათ. ამ სართულებში მეკომურები იხიზნებოდნენ. ბოლო სართული თაღოვანი, პირამიდული გადახურვით მთვარდებოდა, ჰქონდა სამზირები და ყველა მხარეს ჩარდახები.

koSki	gegma

მეორე გავრცელებულია ჩაღმას თემში და გომეწრის ალაზნის მთელ ხეობში. ეს კოშკები 3–4 სართულიანია და ერთფერდა სახურავი აქვს (ფიქლით გადახურული). პირველი ტიპისგან განსხვავებით უფრო დაბლები და განიერებია. ასეთებს მიეკუთვნება ომალოს და წაროს ციხე–კოშკები. ზოგიერთს ბოლო სართულზე ჩარდახებიც აქვს, რომლიდანაც თუშები მტერს ქვებს ესროდნენ. ეს კოშკები უმეტესად ფიქლით მშრალად, უდუღაბოდაა ნაგები.
ძველებური თუშური სახლი (ჩარდახებით, სათოფურებით და ა.შ.) გარეგნულად ციხე–კოშკს მოგვაგონებს, მას ციხესაც კი ეძახიან. ისინი დიდი ზომისაა და ასეთ შენობაში მთელი ოჯახი, ზოგჯერ კი ოჯახები (მაგ. ფარსმა) ცხოვრობდნენ. სახლი 3–4 სართულიანია. ყველაზე კარგად ამ ტიპის სახლები სოფელ ჩიღოშია შემორჩენილი. პირველ სართულს "ბაშტე" ჰქვია და საქონლის სადგომი იყო. აქ ჭერში ერდოა გაჭრილი და მეორე სართულზე, "შუა", კიბით ავდივართ. "შუა" სართულზე კერაა მოწყობილი და ოჯახი აქ ცხოვრობს (შეიძლება სათოფურებიც ჰქონდეს). თუ ციხე–სახლი 4 სართულიანია მესამეს "ზედა შუა" ქვია და მეორე სართულის მსგავსი დანიშნულება აქვს (ეს ართული იმ შემთხვევაში არსებობს თუ ოჯახი ძალიან დიდია და ვერ ეტევა ერთ სართულზე). მეოთხეს "ჭერხო" ქვია. მშვიდობიანობის დროს საკუჭნაოა, ხოლო ომიანობისას თავდაცვით ფუნქციას იძენს.

Zveleburi TuSuri saxli

Tanamedrove tipis saxli

თანამედროვე ტიპის სახლი XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე აშენდა, მას შემდეგ რაც ჩრდილო კავკასია დამშვიდდა და თუშებს თავს არავინ ესხმოდა. ეს სახლები 1–2 სართულიანია, აივნებით, კარ–ფანჯრებით, ოთახებით. თუ სახლი ერთსართულიანია, როგორც წესი გადატიხრულია 2 ოთახად. ერთ–ერთში საქონლის სადგომია, მეორეში თვითონ ოჯახი ცხოვრობს. ორსართულიანის შემთხვევაში საქონელი პირველ სართულზე (რომელიც შეიძლება მაინც იყოს გადატიხრული და საქონელი ორივე ოთახში არ იდგეს). ეს სახლები ნაშენია ფიქალით და დუღაბით. გადახურულია ფიქლით. სახურავი ერთ– ან ორფერდიანია.
სალოცავები (ხატი) მარტივ სახის შენობებს წარმოადგენს. ფუძეში ოთხკუთხა, სიმაღლით ერთმანეთისგან განსხვავებული. გადახურვა როგორც ბრტყელი ასევე საფეხურიანი პირამიდისებრი. აქვს ნიში რომელშიც სანთელს ანთებენ (ზოგ შემთხვევაში სასანთლე ცალკეა და შენობა კი სალოცავ ადგილს წარმოადგენს). მნიშვნელოვან სალოცავებს (მაგ. ლაშარის ჯვარი სოფელ ჩიღოში) ბევრი სხვა დამხმარე შენობები აქვს, რომლებიც მარტივ სალოცავებს საერთოდ არა აქვთ.
ეკლესიები სულ რამდენიმეა და ყველა (შენაქოს ეკლესიის გარდა) დანგრეულია. ისინი ყველა დარბაზულებია და ზოგ შემთვევეაში აფსიდიც კი არ გააჩნიათ. ისინი არ წარმოადგენენ რაიმე განსხვავებულ არქიტექტურულ ფორმას. რაც შეეხება შენაქოს ეკლესიას, ის XIX საუკუნეშია აგებული, თავისუფალი ჯვრის ტიპის გუმბათოვანი ტაძარია.
აკლდამები ყველა სოფელში არ გვხვდება. ისინი მსგავსია ხევსურეთის, ოსეთის, ჩეჩნეთ–ინგუშეთის და დაღესტნის აკლდამებისა. აკლდამა ფუძეში წაგრძელებულ მართკუთხედს წარმოადგენს, რომელიც საფეხურიანი სახურვით მთავრდება. ყველა მათგანი ერთსართულიანია, შიგნით სიპი ქვებით კედელში თაროებია მოწყობილი, რომლებზედაც მიცვალებულის ცხედრებს ასვენებდნენ. გვხვდება დართლოში, წაროში და ა.შ.

5. gamoyenebuli masalebi da bibliografia

1. საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, 2ტ. 2008წ.
2. გიორგი ბოჭორიძე – „თუშეთი“, 1993წ.
3. სერგი მაკალათია – „თუშეთი“, 1983წ.

სტატიის ავტორი – დავით გაჩეჩილაძე;