ქართული ხალხური დღესასწაული! ამ სიტყვებზე პირველ რიგში ბერიკაობა-ყეენობა წარმოგვიდგება, სხვადასხვა ცხოველებად გადაცმული ნიღბოსანი პერსონაჟებით, წარმართული ხანიდან მომდინარე რიტუალებით, ქართველი ხალხის ისტორიის სხვადასხვა ეპოქის ამსახველი ჟანრული სცენებით.
ბერიკაობა-ყეენობა თავისი თავდაპირველი ბუნებით ნაყოფიერებისა და აღორძინებისადმი მიძღვნილი აგრარული დღესასწაულია, ის უძველესი ხალხური თეატრიცაა. ამიტომაა, რომ მას დიდი ინტერესით სწავლობდნენ და დღესაც ასწავლიან ისტორიკოსები, ეთნოგრაფები, ფილოლოგები, ხელოვნებათმცოდნეები.
მაშინ როდესაც მრავალი ხალხური დღესასწაული სამუდამო მივიწყებას მიეცა, ბერიკაობა-ყეენობა მისთვის ნიშანდობლივი მასობრივი თეატრალიზებული ხასიათის გამო საქართველოს ეთნოგრაფიულ სინამდვილეს დიდხანს შემორჩა როგორც ტრადიციული ყოფის ერთ-ერთი კოლორიტული ელემენტი.
ბერიკაობა-ყეენობა ურთულესი და მრავალფეროვანი აგრარული დღესასწაულია, საქართველოს ცალკეულ კუთხეებში სხვადასხვა თავისებურებით გამორჩეული. წინამდებარე ალბომის ფარგლებს სცილდება ბერიკაობა-ყეენობის მეტნაკლებად სრული აღწერა. ჩვენი მიზანია მხოლოდ წარმოვადგინოთ დღესასწაულის ზოგადი სურათი და მოკლედ დავახასიათოთ მისი ბუნება ახალი ეთნოგრაფიული მასალების საფუძველზე.

* * *

"ბერიკას ნაბადის ნაჭერი სახეზე დაუფარია".

ადრე გაზაფხულზე, ყველიერში, როდესაც ნუშის კვირტები იშლებოდა და ნორჩი ბალახით დაფარული მიწის სურნელობა იდგა, სოფლის მამაკაცები - ახალგაზრდები და მოხუცები-მოედნებზე, კალოებზე და სახლის ბანებზე შეიყრებოდნენ  და გაზაფხულის სადიდებელი დღესასწაულის სამზადისს იწყებდნენ. აირჩევდნენ ბერიკაობის მონაწილეებს : მთავარ ბერიკას, ბერიკებს - ღორს, არაბს, ლეკს, თათარს, მღვდელს, ნათლიას, დედოფალს, მებარგულეებს, მეკალათეებს, მომღერლებსა და სხვადასხვა მუსიკალურ ინსტრუმენტზე დამკვრელებს. მათი რაოდენობა სოფლის სიდიდეზე იყო დამოკიდებული და ზოგჯერ 30-საც აღწევდა. ბერიკაობის მონაწილეებს წინა წლების გამოცდილების მიხედვით ასახელებდნენ, ხოლო ახალი წევრების არჩევისას თვითეული მათგანის უნარს ითვალისწინებდნენ.
შემდეგ მათი საკაზმის მზადებას შეუდგებოდნენ. რაღა არ იყო საამისოდ მოტანილი - თხის, ცხვრისა და ხარის ტყავები, ტყავკაბები, საქონლის კუდები, გოგრის,ნაბდის, მუყაოსა და ქაღალდის ნიღბები, ღორისა თუ თხის გამხმარი თავები, სხვადასხვა ცხოველის რქები და ფრინველთა ბუმბულები, სადედოფლო ქართული კაბა და ნაირი სახის თავსაბურავები, ფერადი ქაღალდები, ნაჭრის ჭრელი თოჯინები, ზარები და კრიალოსნები, ინა და ნახშირი, სიმინდის ნაქუჩის, ხის და რქის წითლად შეღებილიუ „კონკილა“ - ფალოსები, ხისაგან გათლილი  ხმალ-ხანჯლები, ფარები და შურდულები. აქვე კეთდებოდა სხვადასხვა ფერის მაღალი ალმები და ჩირაღდნები. მიწაზე ეწყო სანოვაგის შესაკრები ჭრელი ხურჯინები, მორჩილი გუდები, კალათები, ხელადები და დიდი კოკები.
ეს სამზადისი სახელდახელო ლხინით, სიმღერითა და ცეკვა-თამაშით მთავრდებოდა. მესტვირე ბერიკულს უკრავდა. მოხუცები ძველ ბერიკაობას-ყეენობას, ცნობილ მესტვირეებისა და მოჭიდავეებს გაიხსენებდნენ, განთქმულ ბერიკა-ყეენსა და მესტვირეს ახსენებდნენ. ისმებოდა მათი მოსაგონარი და სადღეგრძელო. არცთუ სოფლის საჭირბოროტო საქმეებს ივიწყებდნენ...
მეორე დღეს დღესასწაულის მონაწილენი მყუდრო ადგილას შეიკრიბებოდნენ და შესაბამისად მოირთვებოდნენ. ბერიკა ცხვრის ან თხის ტყავს, იშვიათად კი ცხვრის გადმობრუნებულ ტყავკაბას იცვამდა, რომელსაც უკან საქონლის კუდი ჰქონდა გამობმული. მას სახეზე ნიღაბი ეფარა. ტომარასავით გაკერილ უხეშ შავი ნაბდის ნიღაბს თავზე ორი გრძელი ყური და თხის ორი რქა ჰქონდა დამაგრებული. მათ შუა ჩითის ნაჭრის თოჯინა - კუკი ესკუპა. ნიღბის წვერ-ულვაში თხის ბალნით ირთვებოდა თვალების, ცხვირისა და კბილების გამოსაჩენად გამოჭრილი იყო.
ქართლში ზოგან თხის ან ცხვრის გაუსუფთავებელი ტყავის მთლიანი და ნახევარნიღბები უხმარიათ, ზოგი კი მათ მაგივრად თხის რქებსა და თხის თავის ქალასაც იყენებდნენ.
იმერელი ბერიკა ტყავის, სამკუთხა ფორმის მაღალ ქუდ-ნიღაბს ან კვახაბერას სახელით ცნობილ აყიროსა დახაპის ნიღბებს ატარებდა.
მთელ რიგ შემთხვევებში ბერიკა ნიღბის მაგივრად სახეს შავად იღებავდა, თხის წვერს იკეთებდა და თხისავე რქებს იმაგრებდა. ხშირად თავზე ჩალაბურდა შემოხვეულ და ეკლიანი ხის ტოტებით შემკულ ბერიკასაც შეხვდებოდით.
ბერიკას ხევსურები შემდეგნაირად რთავდნენ: „... გაფხუჭვენ კაცს, შაამბენ ვაცის ყბათ, რქათაც დაუკეთებენ, შაამბენ კუდს რაისასა...“
ბერიკას წელზე ქამარი ერტყა, რომელზედაც ხის, ძვლის ან რქის ფალოსი იყო ჩამოკიდებული.
დღესასწაულის მეორე მთავარი წევრი დედოფალი -„კეკელა“, რომელსაც ვაჟი ასახიერებდა, საპატარძლო ტანსაცმლითა და ჩიხტითა და ლეჩაქით ირთვებოდა. ბევრჯერ უნახავთ სოფლურ კაბაში ჩაცმული და ჭრელი ჩითის ნაჭრებით მოკაზმული დედოფალიც; მას თავზე თეთრი ან ფერადი შალი ჰქონდა მოხვეული. ქართლის ზოგიერთ სოფელში დედოფლის თავზე გვირგვინი ედგა, ხოლო ზოგან ფრინველის ჭრელი ფრთებით შემკული ქუდი ეხურა. კეკელას სხვადასხვა ფერის ქაღალდისა და შუშის მძივებს ჰკიდებდნენ, სახეს კი ფერადი საცხებლით უღებავდნენ. ზოგიერთი ცნობით, იგი გამურულიც ყოფილა.
ღორბერიკა ნიღბად ატარებდა ჯოხზე წამოცმულ გამხმარ ღორის თავს, ტანს კი ღორის ტყავით იფარავდა. იგი ზოგჯერ ტყავნიღაბსაც ხმარობდა.
არაბს, ლეკს, თათარს, რომლებიც ერთსა და იმავე ფუნქციას ასრულებდნენ დღესასწაულში და ამიტომ სხვადასხვა ადგილებში ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ, ჩალის ქუდი ფაფახი ეხურათ, ჩოხა-ახალუხი ან რაიმე ძველმანი ეცვათ და ძონძები ეკიდათ. ისინი ყალიონს წევდნენ, ხელში დიდი ჯოხი ეკავათ და ყელზე ზარჩამოკიდებულები დადიოდნენ. ბერიკას მსგავსად ეს პირებიც ფალიურ ნიშანს იკეთებდნენ და სოფლის დარბევის მთავარ მონაწილეებს წარმოადგენდნენ.
ნათლია, რომელსაც დედოფლის დაცვა ევალებოდა თავდამსხმელებისა და მოტრფიალებისაგან ჩოხა-ახალუხში იყო ჩაცმული.
მღვდლის ანაფორას მსგავსი ტანსაცმელი ეცვა და ოლარი ეკიდა; იგი ხბოს ან თხის ტყავის წამოსასხამსაც ატარებდა და ხშირად თხის ბალნის წვერ-ულვაშით იყო მორთული. მას საცეცხლურის მაგიერ ხელში ეკავა ხბოს კუდი ან მოწნული ხის ჭურჭელი, რომელშიაც ცეცხლმოკიდებული ნაკელი ეყარა. აღსანიშნავია, რომ მთელ რიგ შემთხვევებში მღვდელი მამრობითობის გამომსახველი საგნით დადიოდა.
მებარგულეებსა და მეკალათეებს, რომელთაც პატარა ბიჭები ასახიერებდნენ, საგანგებო ტანისამოსი არ სცმიათ. თუმცა ხანდახან ნიღბებს ისინიც ატარებდნენ და სხვადასხვაგვარად ირთვებოდნენ.
მომღერალ-მუსიკოსებსაც ზოგჯერ მოთელილი თექა ან ტყაპუჭი და ნიღაბიც უტარებიათ.
ბერიკა-ბეროლი და დღესასწაულის სხვა მონაწილენი როგორც კი მორთვა-მოკაზმვას დაამთავრებდნენ , ბუკისა და ნაღარის ხმა სოფელს მათ მზადყოფნას ამცნობდა. ბერიკებს წინ თავ-ბერიკა და დედოფალი მიუძღოდათ. მათ ხის ხმლებით, ფარებით, ჯოხებითა და შურდულებით შეიარაღებული ამალა მოსდევდა. მესტვირენი, მეჩონგურენი, მეფანდურენი და სხვანი თავიანთ უნარსა და ოსტატობას აჩენდნენ. მესტვირე ბერიკულს მღეროდა. ბერიკულის დასაკრავად სტვირი განსაკუთვრებულ მომართვას საჭიროებდა - იგი მაღალ ხმაზე უნდა დაეყენებინათ. ქართლში ყველა სოფელს თავისი „ბერიკული“ ჰქონდა. ბერიკად ნაყოფის გადმოცემით, „დიღმური ბერიკული მუხრანულზე უფრო კარგი მოსასმენი ყოფილა“.
ბერიკები კარდაკარ დაივლიდნენ სოფელს. ყველა სიხარულით ელოდა მათ; ეზოში შემოსულ მოთამაშეებს ოჯახის უფროსი შეეგებებოდა, მუხლმოყრილი თავის გაჭირვებას ეტყოდა და შველას სთხოვდა. აქვე, ეზოში, ბერიკა ჩონგურის ხმაზე ხტოდა და ხის ხმლით ხელში ცეკვავდა. ცეკვის დროს იგი დროდადრო ფალოსს მიწას უსვამდა, რითაც მასპინძელს ანიშნებდა - სურსათ-სანოვაგე გამოგვიტანეო, ამალა კი „ბერას“ ლექსს დასძახოდა:

„ბერიკაის კარსაო
გიჭყრიალებ თვალსაო,
ჩქარა თუ არ გამომიტან,
თორე გიმტვრევ კარსაო“.

ან                      

„ბერა მოდგა კარსაო,
აბრიალებს თვალებსაო,
ხელი ჩაჰკარ ხალამშიო,
ღმერთი მოგვცემს ბარაქასო.
ვინცხა ბერას არას მისცემს,
მელას მისცემს მის ქათმებსო, ჰო!“

ან                  

„ადე, ადე, ადულაო, თეთრად გათენებულაო,
მთვარე მაღლა წამოსულა, მზე გორს დამშვენებულაო,
ერთი კვერცხი გამოგვიტა, მითომ გალაყებულაო“.

წინასწარ მომზადებული მასპინძელი ბერიკებს გულუხვად უმასპინძლდებოდა და ასაჩუქრებდა.

„მასპინძელს ყველა მზადა აქვს,
გველოდა დიდი ხანია,
გვითხრა: - რად დააგვიანეთ,
მოვიდა შუა ღამია
რამდენი ხანი გელოდეთ,
ვახშამინ არ გვიჭამია.
გაგვიმასპინძლდა კარგადა,
ბერიკაზე აქვს თვალია“.

გამასპინძლების შემდეგ ბერიკებს ძღვენს  - ხორცს, ფქვილს, პურს, ყველს, ერბოს, კვერცხებს, თაფლს, არაყსა და ღვინოს მიართმევდნენ; შეკრებილი სურსათ-სანოვაგე პატარა ბიჭებს - მებარგულეებსა და მეკალათეებს დაჰქონდათ:

„ბავშვებსა ჰკიდავ გუდები,
მასპინძლებზე აქვს თვალია
გუდას მოიხდის, იძახის:

ყველი და ხაჭო ჩაგვიდეთ
ხორციც მოგვეცით მალია,
ახალგაზრდები ყვირიან:

ბერიკები მასპინძლის ოჯახს ლოცავდნენ: „ღმერთო, მიეცი ამ ოჯახს ქონება და დოვლათი, რომ თვითონაც უკლებლივ ჰქონდეს და სხვისთვისაც გაიმეტოსო“. ისინი ზოგჯერ სიმღერისა და ცეკვის დროსაც ილოცებოდნენ:

„გაუსვი ფეხი მაგრათა, თან მიაყოლე ხელები,
ამ სახლის პატრონს აევსოს პირამდე პურის ბეღლები“.

თუ ბერიკაზე მოსიარულენი ძღვენით უკმაყოფილენი დარჩებოდნენ, ბერიკა ან რომელიმე სხვა წევრი ეზოში გაგორდებოდა, რაც ოჯახისათვის ცუდი ამბავის მომასწავებლად ითვლებოდა. ხალხის რწმენით მათი ყანები განადგურდებოდა, სახლში ხბო და ქათამი არ გაიზრდებოდა. ამს შეიძლებ რომელიმე ოჯახის წევრის სიკვდილიც მოჰყოლოდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ყველა გულუხვად უმასპინძლდებოდა ბერიკათა ამალას, ისინი ამას არ სჯერდებოდნენ და იტაცებდნენ ყველაფერს, რაზეც კი ხელი მიუწვდებოდათ. დარბევა არაბს, ლეკს ან თათარს და ღორს ევალებოდა, რასაც ხალხი სიხარულით ხვდებოდა; ბერიკების მიერ სასმელ-საჭმელის მოტაცება მათ ბედნიერებას უბედებდა.
მასპინძლები ცდილობდნენ მთავარი ბერიკასათვის ან თათრისა და მღვდლისათვის წვერ-ულვაშიდან ბეწვი ამოეგლიჯათ, რომელსაც საქონლისა და წიწილების გასამრავლებლად ბაგაში და საბუდარში დებდნენ.

„გაგვიმასპინძლდა კარგათა, ბერიკაზე აქვს თვალია,
უნდა რომ წვერი მოგლიჯოს, მისთვის ეს გასახარია;
ბერიკას მცველი გვერდს უდგას, ხელში უჭირავ ხმალია, 
მასპინძელს ახლოს არ უშვებს, ეს არის მისი ვალია;
ცოტა წვერ თვითონ მოგლიჯა, მასპინძელს მისცა მალია,
დალოცა მათი ოჯახი - გამატოთ ღონე-ძალია“.

სანოვაგით დატვირთული ბერიკების ამალა შემდეგ სხვა ოჯახს მიაკითხავდა და ასე მთელ სოფელს მოივლიდა. ბოლოს, დღესასწაულის მონაწილენი სიმღერითა და ცეკვა-თამაშით დანიშნული ადგილისაკენ წავიდნენ და შეგროვილ სურსათსაც თან წაიღებდნენ. როდესაც ბერიკაობის ყველა წევრი შეიკრიბებოდა, ბერიკა  ხმამაღლა აცხადებდა , რომელი ოჯახიდან რა ჰქონდათ ნებით თუ ძალით წამოღებული.
ბერიკების მხოლოდ ერთი სოფლის დავლით არ კმაყოფილდებოდნენ. ისინი ახლობელ თუ შორეულ სოფლებსაც ესტუმრებოდნენ. მაგალითად დიღმელი ბერიკები ლამისყანას, თეზს, ძალისს, ნატახტარს, მცხეთას, ქსოვრისსა და წილკანს მოივლიდნენ.
კარდაკარ სიარულისა და სურსათის შეგროვების დროსაც კი დღესასწაულის მონაწილეთა მთელი გულისყური დედოფლისათვის იყო მიპყრობილი. მაგრამ დედოფლის ხელში მოგდება არც ისე ადვილი იყო - ხის ხმლებით შეიარაღებული მცველები მას წამითაც არ აშორებდნენ თვალს. ყველაზე მეტად მაინც მთავარი ბერიკა გამოირჩევა, იგი დასდევდა დედოფალს ეხვეოდა, კოცნიდა, მას ბევრჯერ დედოფლის კაბაც დაუხევია. ეროტიულ სურვილებს დედოფლისადმი ბერიკასთან ერთად დღესასწაულის სხვა მონაწილენი  და მაყურებლებიც კი იჩენდნენ. „ვინც დედოფალს აკოცებდა დოვლათიანი და ბედნიერი იქნებოდა“.
სოფლის მოედანზე ან დიდი სახლის ბანზე ნეფე-დედოფლის ქორწინების ინსცენირება ხდებოდა. ბერიკა ეალერსებოდა დედოფალს, ცოლობას სთხოვდა, საუკეთესო მამულებსა და ცხოვრებას ჰპირდებოდა. ალერსითა და დაპირებებით მოხიბლული დედოფალი თანხმდებოდა, რასაც ქორწილის სამზადისი მოჰყვებოდა ხოლმე. დედოფალს ისევე როგორც ბერიკას, ჭრელი ნაჭრებით, ქაღალდებითა და ყურძნის ჯაგნებით მორთავდნენ და ჯვარის დასაწერად ორივეს ერთად ურმით ან ვირით წაიყვანდნენ. მექორწინეებს წინ „ჯვრის პურით“ ხელში ნათლია მიუძღოდა, მას მღვდელი, ხის ხმლებით შეიარაღებული მცველები და დღესასწაულის სხვა მონაწილენი მიჰყვებოდნენ. რომელიმე კარმიდამოს წინ ან მოედანზე ნეფე-დედოფალს მღვდელი ჯვარს დასწერდა. ქორწინება სიმღერით, ცეკვა-თამაშით და ფერხულით მთავრდებოდა, რის შემდეგაც ბერიკა-ნეფესა და დედოფალს შორის სქესობრივი აქტის ინსცენირება ეწყობოდა. ამის მაყურებელი ერთმანეთს დაერეოდა, ზოგი ქალებს მისდევდა, ზოგი განურჩევლად ყველას კოცნიდა და დამსწრეებს უწმაწური სიტყვებით მიმართავდა.
ზოგჯერ შეუღლების შმდეგ დედოფლის მცველები - თათარი ან არაბი - ნეფეს კლავდნენ. შეწუხებული დედოფალი თავის მეუღლეს დასტიროდა. მკვდარ ნეფეს სასაფლაომდე ტირილითა და გოდებით მიაცილებდა მთელი ამალა. ანდერძის ასაგებად ჯოხის ცხენზე ან ვირზე უკუღმა შემჯდარი მღვდელიც მიჰყავდათ.
საფლავთან დედოფალი სახეს იხოკდა და მოთქვამდა: „ბერიკო, ჩემო ბერიკო, შემოვიარე სოფლები, ის შენისთანა არ იყო“... მესტვირე სამგლოვიარო ჰანგზე  ბერიკულს უკრავდა და მთელი ამალა სტვირის ხმაზე ტიროდა. დღესასწაულის მონაწილენი დედოფალს ამშვიდებდნენ, უკეთეს ქმარს პირდებოდნენ, ეფერებოდნენ და კოცნიდნენ.
ამას ბერიკას გაცოცხლების ინსცენირება მოსდევდა. მას წყალს ასხამდნენ, სხვადასხვა სასუნებელს აყნოსავდნენ, სახეს დაუსრესდნენ და გააქან გამოაქანებდნენ - მის გაცოცხლებას ცდილობდნენ. ამასობაში დედოფალს არაბი ან თათარი იტაცებდა. როდესაც მკვდარ ბერიკას ჩასძახებდნენ - დედოფალი მოიტაცესო, ის ცოცხლდება, ხის ხმლით და თათარსა და მის მომხრეებს მისდევდა, იბრუნებდა მოტაცებულ დედოფალს და მასთან ხელმეორედ შეუღლდებოდა. ხშირად არა მარტო ბერიკა, არამედ დღესასწაულის თითქმის ყველა მთავარი მონაწილე კვდებოდა და ცოცხლდებოდა.
შემდეგ დღესასწაულის მოქმედმა პირებმა კვლავ კარდაკარ დავლა და სურსათ-სანოვაგის შეგროვება იცოდნენ. ბერიკების მსვლელობის დასასრულს მოედანზე კეტებითა და ხის ხმლებით ხელჩართული ბრძოლა და ჭიდაობა იმართებოდა. დამარცხებულ მხარეს კვერცხებს უმტვრევდნენ ან შეგროვილ სურსათს ართმევდნენ. ამბობდნენ, „მოსავლის დოვლათიც გამარჯვებულთა სოფლებში დატრიალდებაო“.
დღესასწაული „საბერიკო სუფრით“ მთავრდებოდა; ლხინი საერთო ხარჯითა და შეგროვილი ნადავლით ეწყებოდა. იგი ზოგჯერ რამდენიმე დღესაც გრძელდებოდა ხოლმე. „საბერიკო ვახშამს“ შაირები, სიმღერა, ცეკვა-თამაში და ფერხული მოჰყვებოდა. დროსტარებით კარგად გულს რომ იჯერებდნენ, ბერიკათა მეთაური ბერიკაობის მონაწილეებს გაამწკრივებდა და პირს აღმოსავლეთისაკენ უზამდა. ისინი ღმერთს მადლობას შესწირავდნენ და შესთხოვდნენ - მომავალ ბერიკაობას უკეთესად შეგვახვედრეო.  

                                                                              *  *  *

გერგეტს შეკაზმეს ყეენი,
ქუდი დახურეს ცხვრისაო,
სოფლებში შამაავლიეს,
ვერვინ იტყოდა ცუდსაო.

დღესასწაულის მერვე დღეს, დიდმარხვის ორშაბათს, ყეენობა იწყებოდა. ამ ორშაბათს სხვადასხვა სახელი ერქვა: „შავი ორშაბათი“, „კუმეტი“, „დიდი ორშაბათი“, „დიდმარხვის ორშაბათი“ და „წმინდა ორშაბათი“. ყეენობა ზოგჯერ ყველიერის უკანასკნელ დღესაც იცოდნენ.
დიდმარხვის ორშაბათ დილას აიშლებოდა მთელი სოფელი, ხალხს სახლში გული აღარ უდგბოდათ და დღესასწაულისათვის საგანგებო სამზადისს იწყებდა - ირჩევდნენ ყეენსა და მის ამალას  ამზადებდნენ მათთვის განკუთვნილ სამოსს, იყენებდნენ გასული წლის ნიღბებსა და ტნსაცმელს. ამ დღისთვის წინასწარვე თლიდნენ   ყავრისა და ლამფისაგან ხმლებს და წარნაქით ღებავდნენ. აკეთებდნენ მაღალ მტრედისფერ დროშას, რომლის სიმაღლითაც მიმდინარე წლის მოსავლის რაოდენობას განსაზღვრავდნენ; ამზადებდნენ ჭრელ ნაჭრებს, ქაღალდებსა და ზარებს მეფის ცხენისა და ყეენის ვირის მოსართავად.
დღესასწაულისათვის საჭირო ღვინოსა და ჭირნახულს ერთი ოჯახი იძლეოდა, რმელსაც შემდეგ მკაში და ხვნა-თესვაში ეხმარებოდნენ. ხევში მთებს აქირავებდნენ და აღებულ ფულს დღესასწაულს ახარჯავდნენ. საკლავსაც ამ საერთო ფულით ყიდულობდნენ.
ამავე დროს ყველა ოჯახი დამოუკიდებლად ემზადებოდა და, მიუხედავად მარხვისა, ქადითა და ნაზუქით ივსებოდა სუფრა.
როგორც ვთქვით, ორშაბათ დღესვე ხდებოდა ყეენისა და მისი ამალის შერჩევა. ზოგიერთ სოფელში ყოველ წელს ახალ ყეენს ასახელებდნენ, ზოგან კი ფეხს დაუცდიდნენ, კარგი ფეხის მქონე და ბედნიერი წელიწადის მომტნს ისევე აირჩევდნენ, ხოლო თუ მას მძიმე ფეხი ჰქონდა, გამოსცვლიდნენ და ახალს „დასვამდნენ“.
ყეენად ირჩევდნენ მეტყველ, ახალგაზრდა, ღონიერ კაცს, უფრო ხშირად ახალდაქორწინებულს. „ნეფის ძველას“. თუ სოფელში რამდენიმე ნეფის ძველა იყო, მათ შორის ყველაზე წარმოსადეგსა და ბრგეს დააყენებდნენ, რათა იმ წელს მაღალი და ღონიერი მოსავალი მოსულიყო. ყეენი ამ დროს სიმკვირცხლითა და ხუმრობის უნარითაც უნდა ყოფილიყო გამორჩეული.
ყეენის ამალა სხვადასხვა შემადგენლობისა იყო. აქ შედიოდნენ: დედოფალი-ქალი ყეენი, ლეკი, არაბი, შაჰი, კუროები ანუ ბუღები, ბერიკები, ვეზირები, ნათლია, მაყრები. დღესასწაულში მონაწილეობდნენ აგრეთვე მეტყევე, ჟანდარმი, ხაზინადარი, ადიუტანტი, პოლკოვნიკი, პოლიციელები, ჩაფრები, მოსამართლე და სხვა.
მონაწილეთა შერჩევის შემდეგ მუსიკისა და ცეკვა-თამაშისა თანხლებით ნაზირ-ვეზირები ან ბერიკები ყეენისა და დედოფლის მოკაზმვას იწყებდნენ; სხვებიც ირთვებოდნენ.
ყეენის კოსტიუმი მეტად მრავალფეროვანი იყო: თავზე ჩვეულებრივ ეხურა ქაღალდის ჭრელი წოპიანი ქუდი ან ფრინველის ბუმბულით მორთული ფაფახი, მაღალი ან საბუდარის მსგავსი ჩალის თავსაბურავი - „ყანისა და თავის მოსავალი დიდი იქნებაო“, თავსაბურზე ხშირად მრგვალი პურის - „ყეენის ხმიადის“ დადებაც იცოდნენ. კახეთში ყეენის  ქუდის მაგივრობას კრუხის საბუდარი ეწოდა, რომელშიც ხშირად ცოცხალი კრუხი იჯდა. საბუდარი ფერადი ბუმბულებით იყო მორთული. იშვიათად ყეენი თიხის ტყავისაგან შეკრულ ან გოგრისაგან გაკეთებულ ქუდს ხმარობდა, ქალაქებში - გორსა და თბილისში გამართულ ყეენობაში კი-სპარსულ ჩალამს.
ყეენი სახეზე ქაღალდის ან მუყაოსაგან დამზადებულ ნიღაბს იფარებდა, რომელიც პირისფრად ან წითლად იყო შეღებილი. ზოგჯერ შავი ნაბადის ან შავად შეღებილი ნიღაბიც გამოიყენებოდა. ნიღბებს თვალების, ცხვირისა და პირისათვის ჭრილები, რქები და ღორის ჯაგრის ან თხის ბეწვის წვერ-ულვაში ჰქონდა.
ყეენი ხანდახან ნიღბის მაგივრად შავად იღებებოდა და თმის წვერ-ულვაშს იკეთებდა. მას ბერიკას მსგავსად ცხვრის გადმობრუნებული ტყავკაბა ეცვა ან ტყავწამოხურული დადიოდა, უკან კი საქონლის ან წნელისგან გაკეთებულ კუდს იმაგრებდა. ტყაპუჭზე ქამარი ჰქონდა შემოკრული, რომელზედაც ფალოსად კამეჩის ან ხარის კანჭის ძვალს, წიელ ნაჭერ შემოხვეულ ან შეღებილ სიმინდის ნაქურჩს თუ ხის ჯოხს იკიდებდა. ზოგ ყეენს ჩოხა-ახალუხი სცმია, ზოგს ყარაჩოღელის ტანსაცმელი. ქალაქსა თუ სოფელში ხშირი ყოფილა მეფის მსგავსად შემოსილი ყეენიც. ზოგჯერ იგი ჯვალოსა და ჭილობებში იყო გახვეული.
ყეენს ყელზე ყველიერში გამომცხვარი ნაზუქის კვერი და საგანგებოდ დამზადებული მამლის თავი ეკიდა, რომელსაც ნისკარტში თავისივე ბრჭყალი ჰქონდა გაყრილი. მას ხშირად ყურძნის ჯაგნებით, „კაკლის ხრიალებით“, ხახვის გალათი ან ფერადი მძივებით ამკობდნენ.
ყეენობაში მონაწილე დედოფალი ჩიხტი-კოპით ან აბრეშუმის წითელი ქალაღაიით იყო მორთული; ქართული კაბა ან სოფლურ ყაიდაზე შეკერილი ჩითის კაბა ეცვა, ქამარზე კი, როგორც ეს კახეთის სოფლებში დადასტურდა, კამეჩის რქა ეკიდა, რომელიც vulva-ს დანიშნულებას ასრულებდა, დედოფალი რომელსაც აქაც ვაჟი ასახიერებდა, სახეზე ფერუმალს ისვამდა და ნაჭრებისაგან მკერდს იკეთებდა.
სხვა ბერიკებსაც ცხვრის მოკლე, გადმობრუნებული ტყავკაბები ეცვათ და თავზე ნაბდისაგან შეკერილი შავი ქუდ-ნიღბები ეხურათ. კურო-ბუღა თავზე ხარის რქებს იმაგრებდა და ხარისავე ტყავწამოსხმული დადიოდა. ქამარზე კი ხის შეღებილი ფალოსი ქონდა ჩამოკიდებული.
ზოგჯერ დღესასწაულში არა მარტო ყეენი და დედოფალი იღებდა მონაწილეობას, არამედ მეფე და დედოფალი. მათ მეფური ტანსაცმელი ეცვათ. მეფეს თავზე გვირგვინი ედგა და ხელში კვერთხი ეკავა.
დიდმარხვის ორშაბათს მეგანგაშენი და ბერიკები ზარითა და საყვირით სოფელს ყეენობის დაწყებას  ამცნობდნენ. სოფლის თუ ქალაქის მოედნებს ხალხი აწყდებოდა. მალე ყეენიც გამოჩნდებოდა თავის ამალით, რომელსაც დედოფალთან ერთად წინასწარ მომზადებულ ტახტზე სვამდნენ; ტახტს თვალსაჩინო ადგილას - მოედანზე, დიდი სახლის ერდო-ბანზე დგამდნენ. დაბრძანებულ ყეენს ხელში ქარქაშიდან ამოღებული ხმალი და შამფური ეკავა; შამფურზე წამოცმული ვაშლი ან ხახვი იყო წამოგებული, მუხლებზე კი „მბრძანებელს გადასახადის დავთარი ედო. ყეენის გარშემო მხლებლები, ჯარისკაცები და მეალმეები იდგნენ. მათ ბუმბულებით შემკული მაღალი ჯოხები, მაშხლები და ჩირაღდნები ეჭირათ.
როდესაც ყეენის წინ ქალი ჩაივლიდა, მას მხლებლები დაიჭერდნენ და ყეენს მიჰგვრიდნენ. ყეენი მას ეხვეოდა და მის დაუფლებას ცდილობდა: „ყეენი ბუღა იყო და ბუღრაობდა“.
მოედანზე სხვადასხვა სანახაობა იმართებოდა. ყეენი ძუნძულის მსგავსი ცეკვით წრეს შემოავლებდა, თან ფალოსს ამოძრავებდა და ქალებს ეხვეოდა. ამალის ყველაზე ახალგაზრდა წევრები - კუროები ისინიც ქალებს დასდევდნენ, ეარშიყებოდნენ და კოცნიდნენ. მეფანდურენი სატრფიალო შაირებს ამბობდნენ. ამის შემდეგ ყეენისა დედოფლის „დაქორწინება“ ხდებოდა. ხალხით გარშემოხვეული ყეენი ქალს გვარიშვილობისა და სიმდიდრის მიხედვით  ირჩევდა და მის სხვა ღირსებებს და სილამაზესაც ითვალისწინებდა. იგი მაჭანკლის მაჭანკალზე უგზავნიდა საპატარძლოს. ქალი უარს ამბობდა გათხოვებაზე. ამით განრისხებული ყეენი მას მუქარას უთვლიდა და თავისი ამალითურთ ქალის მოსატაცებლად მიდიოდა. იმართებოდა ხელჩართული ბრძოლა, რომელიც ყეენის გამარჯვებით მთავრდებოდა.
მოტაცებულ დედოფალს  ყეენი ეალერსებოდა, ხელს ხვევდა, კოცნიდა  და სქესობრივი ურთიერთობის ინსცენირება ეწყობოდა. დედოფალი მორცხვობდა, ინაზებოდა... ყოველივე ეს მუსიკის გამაყრუებელ ხმებში და საერთო მხიაეულებაში სრულდებოდა. ყვირილი, ძახილი, ზურნა ქუჩას ამხიარულებდა.
შემდეგ ყეენი და მისი ამალა სოფელს ჩამოივლიდნენ. პროცესიას მესტვირე მიუძღოდა მას ყეენი და დედოფალი მისდევდნენ მხლებლებითურთ. ყეენი ვირზე იყო უკუღმა გადამჯდარი და ჩხვლეტდა მას. ხშირად ყეენთან ვირზე დედოფალიც იჯდა. ისინი მთელ გზას ერთმანეთის ხვევნა-კოცნასა და ალერსში ატარებდნენ. ამ დღეს დღესასწაულის მონაწილენი დედოფალს ეხვეოდნენ, იცინოდნენ, ხტუნაობდნენ; გზადაგზა ძველებური ხალხური „მრავალჟამიერ“ „გვიბრძანე, ყურშა“, „მაყრული“, საგზაო“, „შავლეგო“ და „მყრალად სათქმელი“ სიმღერებიც გაისმოდა. ყეენსა და დედოფალს ხელურმით, ურმით და ციგითაც ატარებდნენ, რომელშიც მამაკაცები შეებმებოდნენ.