არსენ მანგლელის 1667 წლის სამშენებლო წარწერა მანგლისის ტაძრიდან და მისი მნიშვნელობა აბაშიშვილთა ფეოდალური სახლის ისტორიისათვის

ნამანგლელავისშვილი გუგუნა და როსტომ საბუთებში გვხვდება 1690-იანი წლების ბოლოდან. ბარათაშვილთა გვარში XVII ს-ში ორი მანგლელი ეპისკოპოსია – არსენ ბარათაშვილი და ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი. ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი მანგლელად დოკუმენტებში გვხვდება 1699 წ-დან და მისი მოღვაწეობა გადადის XVIII ს-ში. რაც შეეხება არსენ ბარათაშვილს, იგი მანგლელად დოკუმენტებში იხსენიება 1666-1670 წწ-ში. XVII ს-ის II ნახევრის საბუთებში არსენი, პატა, ვარაზა და ოთარი მოიხსენიებიან გერმანოზ ბარათაშვილის შვილებად. 1663 წ-ის დოკუმენტში ნათქვამია, რომ ოთარმა, პატამ, არსენმა და ვარაზამ განუახლეს სვეტიცხოველს ნასოფლარ საბროწლეს შეწირულობა. არსენი სასულიერო სახელია. ამ სახელით 1667-1670 წწ-ში გვხვდება მანგლელად არსენ ბარათაშვილი. ვფიქრობთ, რომ სწორედ ეს მანგლელი არსენ ბარათაშვილი უნდა იყოს გერმანოზის შვილი, რომელიც 1663 წ-ის დოკუმენტში იხსენიება ძმებთან ერთად. ჩვენს ვარაუდს ადასტურებს დოკუმენტი, რომელიც წარმოადგენს გერმანოზიშვილების სამამულო დავის გარიგების წიგნს. საბუთის მიხედვით, ვარაზა და მის ძმის  პატას შვილები გაყრილან. გაყრის შემდეგ წარმოშობილა დავა მამულის გამო. ერთ-ერთი სადაო მამული გამხდარა ტბისს მანგლელის ზვარი. თუ მოწმე დაიფიცებდა, რომ სადაო ზვარი “საძმოს ფასით” არის ნაყიდი, მაშინ 2 წილი პატას ძეს პაპუას დარჩებოდა, ხოლო 1 წილი – ვარაზას. ცხადია, რომ `საძმოს ფასით” ნასყიდობის შემთხვევაში ვარაზას, როგორც მანგლელის ძმას, წილი ექნებოდა სადაო ზვარზე. მანგლელი კი ამ პერიოდში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იყო არსენ ბარათაშვილი. ვფიქრობთ, რომ სწორედ გერმანოზიშვილთა შტოს წარმომადგენელ არსენ მანგლელის შთამომავლები არიან როსტომ და გუგუნა, რომლებიც 1690-იანი წწ-ის ბოლოდან იწოდებიან ნამანგლელავისშილებად” (ჯანდიერი 1991: 175-176).
როგორც ვხედავთ, მკვლევარი საგანგებოდ დაინტერესდა ბარათაშვილთა საგვარეულოს ერთ-ერთი განშტოების ნამანგლელავიშვილთა წარმოშობის საკითხით. იგი სამართლიანად აკეთებს აქცენტს იმ ფაქტზე, რომ ამ გვარის წარმომადგენლები მანგლელყოფილის შთამომავლები არიან. ამის შემდგომ ის ყურადღებას ამახვილებს როსტომ და გუგუნა ნამანგლელვიშვილებად XVII საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოხსენიების ფაქტზე. ყოველივე ამის ფონზე, მან XVII საუკუნის მანგლელებიდან ბარათაშვილთა ფეოდალური სახლის ორი წარმომადგენელი – არსენ ბარათაშვილი და ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი გამოჰყო. იქიდან გამომდინარე, რომ ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი მანგლელად 1699 წლიდან იხსენიება გამორიცხა მისი ამ გვარის ფუძემდებლობა.  ამის შემდეგ ყურადღება  გაამახვილა  1663  წლის ოთარ,  პაატა,  არსენ და ვარაზა გერმანოზიშვილების მიერ სვეტიცხოვლისათვის ნასოფლარ საბროწლეს შეწირულობის განახლების საბუთზე. მას ამ საბუთში მოხსენიებული გერმანოზ ბარათაშვილის რიგით მესამე ვაჟის სახელი არსენი, მის სასულიერო სახელად მიაჩნია და ფიქრობს, რომ სწორედ ეს უნდა იყოს 1667-1670 წლებში მოხსენიებული მანგლელი არსენ ბარათაშვილი. მას აღნიშნული მოსაზრების განსამტკიცებლად მოჰყავს არსენის ძმის, ვარაზასა და მის მეორე ძმის, პაატას შვილების დავის გარიგების წიგნი, სადაც დავის ერთ- ერთი საგანი ტბისში მდებარე მანგლელის ზვარი გამხდარა, რომელიც ძმების ხარჯით იყო შეძენილი. თუ, მოწმე დაიფიცებდა, აქედან ორი წილი პაატას შვილს – პაპუას, ხოლო ერთი ნაწილი კი ვარაზას დარჩებოდა. ისტორიკოსი ფიქრობს, რომ რაღამც საბუთში ნახსენებია, რომ აღნიშნული მანგლელის ზვარი “საძმოს ფასით” იყო შეძენილი, ვარაზას, როგორც არსენ მანგლელის ძმას წილი შეხვდებოდა. აქედან გამომდინარე შეჯამების სახით ვიტყვით, რომ მან ნამანგლევიშვილთა საგვარეულო გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლის ერთ-ერთ განშტოებად მიიჩნია და ამ გვარის ფუძემდებლად კი 1667-1670 წლებში მოხსენიებული არსენ მანგლელი.
ამავე 1991 წელს გამოცემულ პირთა ანოტირებული ლექსიკონის I ტომში ბარათაშვილთა გვარი და მისი განშტოებები შესრულებულ იქნა გურამ ჯანდიერის მიერ. აქ ბარათაშვილთა გვარის წარმომადგენლები ანბანური რიგით არიან ჩამოთვლილნი. თუ წინა ნაშრომებში ავტორი არსენ ბარათაშვილთან დაკავშირებით მხოლოდ ორ 1669-1670 წლის საბუთებს უთითებდა, აქ მას არსენ მანგლელთან მიმართებაში დამატებული აქვს კიდევ ერთი დავის სიგელი, წარმოებული ფარსადანსა და თაყაშვილებს შორის, რომლის ქრონოლოგიასაც 1661-1688 წლებით განსაზღვრავს. ამ საბუთიდან გამომდინარე, მის მანგლელობას ([1661], 1669-1670, [1688] წწ.) განსაზღვრავს (კლდიაშვილი 1991: 395).
ჩვენ დავინტერესდით აღნიშნული 1661-1688 წლების დავის გარიგების წიგნით, გავეცანით მას. იგი პირს წარმოადგენს და ჩვენამდე ფრაგმენტული სახით მოაღწია, კერძოდ, საბუთს დასაწყისი ნაწილი აკლია. წარმოვადგენთ საბუთის ტექტის ჩვენთვის საინტერესო ნაწილს:

“{ტფი}ლელი პავლე და მანგ{ლ}ელი არსენ გაეგზავნათ იმათ ზოგი რამე მართებულად გაერი{გებინათ}, ზოგი უგზოდ ვერად{ა}<დ>ე-ვ{რ}, ლაპარაკ{ი} შე{ე}ქნათ, მერმე ჩვენ ახალს მანგლელ სა{ა}კაძეს იოსებს წიგნი მივსწერე, საქმე იმათზე შეაგდევით, იმას გაეშინჯა და მოკითხული ექნა, ზოგიერთი ტფილელის გარიგებული არ მოეშალა” (სეა, 11/8).

როგორც საბუთიდან ჩანს, დავის გასარიგებლად თბილელი პავლე და არსენ მანგლელი გაუგზავნიათ, მათ ზოგი საქმე გაურიგებიათ, ხოლო ზოგი კი ვერ მოუგვარებიათ, ამის გამო გაგზავნეს აღნიშნული დავის გარიგების მიზნით ახალი მანგლელი იოსებ სააკაძე, რომელსაც ამ დავის საქმე მოუკითხავს. როგორც ზემოთ დავინახეთ, XVII საუკუნის მანგლელთა ქრონოლოგიურ რიგში არსად არ შეგხვედრია იოსებ სააკაძის სახელი, მითუმეტეს არსენ ბარათაშვილის შემდეგ. ჩვენი აზრით, აქ საუბარია არა არსენ ბარათაშვილზე, არამედ არსენ დოლენჯიშვილზე, რომელი XVIII საუკუნის დასაწყისში განაგებდა მანგლისის სამწყსოს. ამასთან დაკავშირებით მეტად საინტერესოა 1721 წლის შეწირულების წიგნი და გუჯარი, მიცემული იოსებ მანგლელ სააკაძის მიერ მანგლისის ღმრთისმშობლის ტაძრისადმი, სადაც მანგლელი დაწვრილებით აღწერს აბაშიშვილებთან მანგლისის მამულებზე ატეხილ დავის ამბებს, ხოლო ბოლოს აღნიშნავს,  რომ  ამ  დავის  შემდეგ  მან   დათმო მანგლელობა  და   ეს  საპატიო      სახელო “მეფემაცა და დედოფალმაც დოლენჯისშვილს არსენს უბოძა, უწინაც იმას ეჭირა, მე, რომ მომცეს და ისევ იმას მიუთვალე პ(ა)ტიოსანი ტაძარი დ(ამბადე)ბლისა ღ(მრთ)ისმშობელისა” (სეა, 1449-1916).
ამ საბუთში მკაფიოდ არის ხაზგასმული ის, რომ სანამ იოსებ სააკაძე მანგლელი გახდებოდა, ამ სასულიერო წოდებას ატარებდა არსენ დოლენჯიშვილი, რომლისთვისაც სამეფო კარს იოსებ სააკაძის შემდეგ კვლავ დაუბრუნებიათ აღნიშნული წოდება. აქედან გამომდინარე, ჩვენ ვერ გავიზიარებთ გურამ ჯანდიერის მიერ შემოთავაზებულ ფარსადანსა და თაყაშვილების დავის გარიგები საბუთის თარიღს – 1661-1688 წლებს, უფრო მეტიც, ჩვენ ამ საბუთს ქრონოლოგიას 1661-1688 წლებით ნაცვლად, XVIII საუკუნის დასაწყისით განვსაზღვრავთ. ასევე მკაფიოდ არის განსაზღვრული იოსებ მანგლელობის წლები და იგი 1717-1721 წლებით თარიღდება (შაორშაძე 2008: 186-188).
თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ ფაქტს, რომ ჩვენთვის საინტერესო საბუთი გაიცა მაშინ, როცა იოსებ მანგლელი ახალი კურთხეული იყო მანგლელად, არ შევცდებით თუ   ამ საბუთის ქრონოლოგიას კიდევ უფრო დავავიწროვებთ და 1661-1688 წლების ნაცვლად, 1717-1718 წლებით განვსაზღვრავთ.
გურამ ჯანდიერის შემდეგ არსენ მანგლელის გვარიშვილობის საკითხს შეეხო გულიკო მჭედლიძე თავის 2001 წლის ნაშრომში “გერმანოზიშვილთა საგვარეულოს ისტორიიდან”, სადაც მეცნიერი აცხადებს:

“XVII ს-ის II ნახევარსა და XVIII ს-ში გერმანოზიანთ სათავადო სახლის წევრებს საკმაოდ მაღალი თანამდებობები ეჭირათ სამეფო კარზე. ასე მაგალითად: ოთარ გერმანოზიშვილი ბოქაულთუხუცესი იყო (ცსსა ფ. 1450 14-8), მისი ძმა პაატა მეჯინიბეთუხუცესი (ხ.ი.SD -794, HD-14664), ასევე მეჯინიბეთუხუცესის სახელოს ატარებდა პაატას შემდგომ მისი ძმა ვარაზა, მათი ძმა არსენ-ბერი მანგლელი ეპისკოპოსი იყო (ხ.ი. AD-624, ცსსა 1449-1825)”. (მჭედლიძე 2001: 404).

გულიკო მჭედლიძეც გურამ ჯანდიერის მსგავსად ფიქრობს, რომ არსენ მანგლელი გერმანოზიშვილთა ფეოდალური ოჯახიდან იყო. აქ ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ერთმა მნიშვნელოვანმა გარემოებამ, რაც მდგომარეობს შემდეგში, ავტორს არსენ მანგლელის დასამოწმებლად მოჰყავს 1669-1670 წლების საბუთები, სადაც ნახსენებია არსენ მანგლელი.
აღნიშნული მკვლევარი თავის 2009 წლის მონოგრაფიულ ტიპის ნაშრომში “გუდარეხის მონასტერი” იგივე შეხედულებას გამოთქვამს არსენ მანგლელის გვარიშვილობასთან დაკავშირებით. ავტორი ნაშრომში ოთხ ადგილას ეხება ჩვენთვის საინტერესო საკითხს.
პირველად ჩამოთვლის რა გერმანოზ ბარათაშვილის შვილთა თანამდებობებს, ამბობს:

“ოთარ გერმანოზისშვილი ბოქაულთუხუცესი იყო, მეჯინიბეთუხუცესის სახელოს ფლობდა მისი ძმა პაატა, პაატას შემდეგ ეს თანამდებობა მის ძმას ვარაზას რგებია. ამათი ძმა არსენი – მანგლელი ეპისკოპოსი იყო” (მჭედლიძე 2009: 68).

მეორედ, როცა საუბრობს იმის შესახებ, რომ გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლის ფუძემდებელი 1627-1643 წლებში მოხსენიებული გერმანოზ ბარათაშვილი იყო, შემდეგ ასახალებს მის ვაჟებს თავიანთი სამოხელეო თანამდებობებით: “ოთარი (ბოქაულთუხუცესი), პაატა (მეჯინიბეთუხუცესი), არსენი, იგივე ბერი (მანგლელი მთავარეპისკოპოსი), ვარაზა (მეჯინიბეთუხუცესი) და როსები” (მჭედლიძე 2009: 70).

მესამედ, საისტორიო    საბუთებისა    და    ეპიგრაფიკული    მასალის ურთიერთშეჯერების საფუძველზე დაწვრილებით განიხილავს გერმანოზ ბარათაშვილის შვილების ბიოგრაფიას ასაკობრივი თანმიმდევრობით, დასძენს: “ასევე შემორჩენილია ცნობები გერმანოზ ბართაშვილის მესამე ვაჟის, XVII ს. 70-იანი წლების მოღვაწე არსენ მანგლელის შესახებ, მისი საერო სახელი იყო ბერი. ამიტომ დოკუმენტებში ჯერ ბერის, ხოლო შემდეგ არსენის სახელით გხვდება. მის შესახებ არსებული ისტორიული დოკუმენტები მცირერიცხოვანია: მაგალითად, 1670 წ. მან აბანოურში მამული უწყალობა ამიძაშვილებს. მისი მანგლელობის დროს 1669 წ. შაჰნავაზმა ყმა-მამული უწყალობა მანგლისის ეკლესიას. XVII ს. 70-იან წლებში კი თავის სამწყსოში არიგებს სამამულე დავას ფარსადანსა და თაყაშვილების მიწაზე და წისქვილზე” (მჭედლიძე 2009: 74).

სულ ბოლოს, ნაშრომის დასასრულს ავტორს მოცემული აქვს გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლის გენალოგიური ტაბულა, სადაც გერმანოზ ბარათაშვილის მესამე შვილად დასახელებულია ბერი (არსენი) (მჭედლიძე 2009: 107).
როგორც ვხედავთ, მკვლევარი იზიარებს გურამ ჯანდიერის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებას არსენ მანგლელის გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლიდან წარმომავლობის შესახებ, უფრო მეტიც იგი მიიჩნევს, რომ არსენ მანგლელის საერისკაცო სახელი ბერი იყო.
თუ რამდენად შეესაბამება აღნიშნული ავტორის მიერ გამოთქმული მოსაზრება, ამისათვის საჭიროა გადავხედოთ გერმანოზ ბარათაშვილისა და მისი ფეოდალური სახლის წევრებისადმი გაცემულ დიპლომატიკურ საბუთებს. გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლის დამფუძნებელი – გერმანოზი ქართულ საისტორიო საბუთებში 1627-1643 წლებში მოიხსენიება (კლდიაშვილი …. 1991: 402). ამასთან ერთად აღნიშნულ დოკუმენტებში მოიხენიება მისი ვაჟები, რომელთა თანმიმდევრობასაც ასაკობრივი პრინციპით შემოგთავაზებთ: ოთარი, პაატა, ვარაზა (1638-1643 წწ.), ბერი (1642-1643 წწ.). მამის გერმანოზის გარდაცვალების შემდეგ აღნიშნული ფეოდალური სახლის უფროსობას იკავებს მისი უფროსი ვაჟი ოთარი, რომელიც ისტორიულ საბუთების მიხედვით, 1638-1679 წწ. ქართლის სამეფო კარზე ბოქაულთუხუცესის სახელოს ფლობდა (კლდიაშვილი      1991: 430-431). მის გვერდით მოხსენიებული არიან მისი ძმებიც: პაატა, ვარაზა და ბერიც იგივე თანმიმდევრობით.  მისი უმცროსი  ძმა    ბერი    უკანასკნელად 1653-1658   წლებით დათარიღებულ საბუთშია მოხსენიებული, ამის შემდეგ ქრება დიპლომატიკური ძეგლებიდან. მის ადგილას ჩნდება 1663 წელს ოთარისა და მისი ძმების მიერ სვეტიცხოვლისადმი სოფელ საბროწლეს შეწირულობის წიგნში მათი კიდევ ერთი ძმის, არსენის სახელი, რომელიც 1663 წლის შემდეგ ქრება ქართული დიპლომატიკური ძეგლებიდან. სწორედ აღნიშნული სახელი არსენი მიაჩნია გულიკო მჭედლიძეს გერმანოზ ბარათაშვილის როგით მეოთხე ვაჟის ბერის სასულიერო სახელად და შესაბამისად მას არსენ მანგლელთან აიგივებს. მისი შეხედულებით, არსენ მანგლელი XVII საუკუნის 70-იან წლებში მოღვაწე სასულიერო პირი იყო, მიუხედავად იმისა, რომ მას მისსავე ნაშრომში მოტანილი აქვს 1669 წლის საბუთი, სადაც მანგლელად არსენ ბარათაშვილია დასახელებული. ჩვენ დიდ გაკვირვებას ის ფაქტიც, რომ ამა თუ იმ ფეოდალური ოჯახის წევრები, რომლებიც სასულიერო ცხოვრებას ეწეოდნენ, როგორც წესი, ქართულ დიპლომატიკურ ძეგლებში ან საერთოდ არ იხსენიება ან თუ იხსენიება, აუცილებლად აღნიშნულია მათი სასულიერო ხარისხი. ამ წესს სრულიად ეწინააღმდეგება გერმანოზ ბარათაშვილის ვაჟების: ბერისა და არსენის მოხსენიების ფაქტი. ისინი არსად არ იხსნიებიან, როგორც სასულიერო პირები.
აქედან გამომდინარე, გვიჩნდება კითხვა, თუ რამდენად შეესაბამება რეალობას ქართველ ისტორიკოსთა მიერ გამოთქმული მოსაზრება გერმანოზ ბარათაშვილის რიგით მეოთხე ვაჟის ბერის არსენის სახელით შემონაზვნებისა და მისი სახელის 1667-1670 წლებში მოხსენიებულ არსენ მანგლელთან გაიგივების შესახებ?
სანამ უშუალოდ ჩვენს მიერ დასმულ კითხვებს ვუპასუხებდეთ, გვინდა კიდევ ერთხელ ავღნიშნოთ, რომ გურამ ჯანდიერი არსენ მანგლელს გერმანოზიშვილთა ფეოდალურ სახლს მიაკუთვნებს, გარდა იმისა, მას იგი ნამანგლელავიშვილთა ფეოდალური სახლის ფუძემდებლადაც მიაჩნია, რომლის შთამომავლებიც, მისივე თქმით, XVII საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოხსენიებული როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილები იყვნენ.
თუ, თვალს გავადევნებთ XVII საუკუნის 80-90-იან წლების საბუთებს, სადაც იხსენიებიან როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილები, ნათლად დავინახავთ, რომ მათ მამას სახელად  ქაიხოსრო  ერქვა  (კლდიაშვილი ….  1991:  448-449).  აღნიშნულ  საბუთებში მათი მამა, ქაიხოსრო ქაიხოსროშვილად არის მოხსენიებული, რაც გვაძლევ იმის თქმის საფუძველს, რომ იგი მისი მამის მოსახელე იყო და მის მამასაც ქაიხოსრო ერქვა. თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ ქაიხოსრო XVII საუკუნის 70-90 წლებში იხსენიება საისტორიო დოკუმენტებში, არ შევცდებით, თუ მის მამას, ქაიხოსრო ბარათაშვილს – XVII საუკუნის I ნახევრის მოღვაწედ მივიჩნევთ. XVII საუკუნის I ნახევარში ქართულ ნარატიულ წყაროებსა და ქართულ დიპლომატიკურ ძეგლებში გხვდება ორი ქაიხოსრო ბარათაშვილი: I. ქართლის სამეფოს სახლთუხუცესი ქაიხოსრო ბარათაშვილ-აბაშიშვილი; II. ქართლის დედოფლის სუფრაჯ ავთანდილ აბაშიშვილის ვაჟი, ქაიხოსრო. ქაიხოსროს მამად თავიდანვე უნდა გამოირიცხოს სუფრაჯ ავთანდილის ვაჟი ქაიხოსრო, რადგან იგი XVII საუკუნის 80-90 წლების საბუთებში და 1701 წლის სოფელ ორთაშუა იოანე მახარებლის სამშენებლო წარწერაში აბაშიშვილ-ავთანდილიშვილად არის დასახელებული და რაც მთავარია მის შვილებს შორის ვერ ვხვდებით ქაიხოსროს სახელს. გვრჩება ქართლის სამეფოს სახლთუხუცესი ქაიხოსრო ბარათაშვილი. მას მართლაც ჰყავდა მისი მოსახელე ვაჟი, სახელად ქაიხოსრო. ამიტომ ლოგიკურია, თუ ვიფიქრებთ, რომ XVII საუკუნის 70-80-იან წლებში მოღვაწე ქაიხოსრო ბარათაშვილის მამა და შესაბამისად, როსტომ და გუგუნას პაპა, XVII საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწე ქართლის სამეფო კარის სახლთუხუცესი ქაიხოსრო აბაშიშვილი იყო, რომელიც აქტიურ როლს თამაშობდა მაშინდელი ქართლი სამეფოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. სწორედ მის აქტიური მოღვაწეობაზე უნდა მეტყველებდეს ქაიხოსრო ბარათშვილისადმი გაცემულ დოკუმენტებში საგანგებოდ ხაზგასმა იმ ფაქტისა, რომ იგი ქაიხოსროს შვილია.
ჩვენს მიერ გამოთქმული მოსაზრების გასამყარებლად მოვიხმობთ 1664 წლის 3 აგვისტოთი დათარიღებული საბუთის ფრაგმენტს, რომელმაც ჩვენამდე თედო ჟორდანიას ქრონიკების სახით მოაღწია. სრული სახით ვიძლევით აღნიშნული საბუთის ფრაგმენტის ტექტს: “ქ ̃კს: ტნბ: ბარათასშვილი სახლ-ხუცისშვილი  ქაიხოსრო  კზ  ̃ს  დომენტის  სწერს:
“ეშმანმან მაცთუნა და მღდელ მონაზონობისაგან (არსენ წოდებული) ერისკაცად შევიქენ.. გაგუიწყერით იმ ხელად ანტიოქიის პატრიარქი (მაკარი) მობძანდა და მისის შუამავლობით… შეგვირიგეთ და შენდობა გვიბოძეთ.. საკანონოდ მოგახსენეთ.. მამული ორი კუამლი (ჩამოთვლილია ქკს: ტნბ: აგვისტოს: გ (ნუსხა) #:რჟთ: და #49)” (ჟორდანია 1897: 482).
როგორც აღნიშნული საბუთის ფრაგმენტიდან ვიგებთ, სახლთუხუცესის შვილი ქაიხოსრო მღვდელ-მონაზონობიდან არსენად წოდებული კვლავ ერისკაცობაში დაბრუნებულა. მას ამგვარი საქციელის გამო ქართლის კათალიკოსი დოკუმენტი III (1660- 1676 წწ.) (ლომინაძე 1951: 71) გასწყრომია. იმ დროსაც, როცა ქართლში ანტიოქიის პატრიარქი მაკარი (1647-1672 წწ.) ბრძანებულა, რომლის შუამავლობით ქართლის კათალიკოსი შერიგებია ქაიხოსროს და მისთვის შენდობა უბოძებია, რომლის სანაცვლოდაც იგი ქართლის კათალიკოსს უბოძებს რაღაც მამულს და ორ კომლ (ალბათ გლეხს? – თ.გ.). სამწუხაროდ, ამ ფრაგენტიდან არ ჩანს თუ კონკრეტულად რომელ მამულს სწირავს ქაიხოსრო ქართლის კათალიკოსს.
როგორც ცნობილია, საქართველოში ანტიოქიიოს პატრიარქმა ორჯერ იმოგზაურა, პირველად – 1664-1666 წლებში, მეორედ კი – 1669 წელს (ასათიანი 1973: 20-25). აღნიშნული შენდობა ქართლის კათალიკოსის მიერ ქაიხოსროსათვის უნდა მომხდარიყო ამავე 1664 წელს. თუ გავითვალისწინებთ ამ საბუთის ფრაგმენტის თარიღს – ტნბ (1312+352=1664 წ.) აგვისტოს გ (3)-ს, არ შევცდებით თუ ვიტყვით, რომ ქაიხოსრომ შენდობა ანტიოქიის პატრიარქის მაკარის შუამავლობით მიიღო ქართლის კათალიკოსს დომენტი III-საგან 1664 წელს, უფრო ზუსტად 1664 წლის 3 აგვისტომდე. თუმცა გასარკვევია ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი – თუ რა პერიოდით უნდა განვსაზღვროთ სახლთუხუცესის შვილის, ქაიხოსროს მიერ მონაზონობაზე უარის თქმა და მისი ერისკაცობაში დაბრუნების ქრონოლოგია?
აქ ერთი მხრივ ვითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ იგი მონაზონობიდან ერისკაცობაში დომენტი III-ის კათალიკოსობის დროს, რომელიც, როგორც ბერი ეგნატაშვილის და ვახუშტი ბატონიშვილი გვამცნობს, 1660 წელს დაუნიშნია ქართლის მეფეს ვახტანგ V-ს (1658-1675 წწ.) ქართლის კათალიკოსად (ბერი ეგნატაშვილი 1959: 440; ვახუშტი ბატონიშვილი 1973: 448). თუ გავითვალისწინებთ, ერთი მხრივ დომენტი III_ის კათალიკოსობის ქვედა ქრონოლოგიურ ზღვარს 1660 წელს, ხოლო მეორე მხრივ მხედველობაში მივიღებთ, დოკუმენტის ფრაგმენტის თარიღს – 1664 წლის 3 აგვისტოს, სავსებით ლოგიკურია თუ ვიტყვით, რომ სახლთუხუცესის ვაჟს ქაიხოსროს მღვდელ- მონაზონობაზე უარი უნდა ეთქვა 1660-1664 წლებში.
ამრიგად,  1664  წლის  3  აგვისტოს  ფრაგმენტის,  ბერი  ეგნატაშვილისა  და   ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობებზე დაყრდნობით, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ 1660-1664 წლებში სახლთუხუცესის ვაჟს, ქაიხოსროს უარი უთქვამს სასულიერო ცხოვრებაზე და მღვდელ- მონაზონობიდან (არსენად წოდებული) კვლავ საერო ცხოვრებას დაბრუნებია. 1664 წელს, უფრო ზუსტად, 1664 წლის 3 აგვისტომდე ანტიოქიის პატრიარქის მაკარის ქართლში სტუმრად ყოფნის დროს, მისივე შუამდგომლობით ქართლის კათალიკოსს დომენტი III-ს შუნდვია ამგვარი საქციელი ქაიხოსროსათვის.
თუ გავითვალისწინებთ, ქაიხოსროს მიერ მონაზონობაზე უარის თქმის ქრონოლოგიას – 1660-1664 წლებს, საფიქრებელია, რომ იგი სასულიერო ცხოვრებას სავარაუდოდ XVII საუკუნის 40-50-იანი წლებში ეწეოდა.
თუ ჩვენი მსჯელობა სწორია, რაც ნათლად ჩანს, მაშინ გამოდის, რომ ამ ფრაგმენტში დასახელებულ სახლთუხუხცესში XVII საუკუნის I ნახევრის ქართლის სამეფო კარის სახლთუხუცესი – ქაიხოსრო ბარათაშვილ-აბაშიშვილი უნდა ვიგულისხმოთ, რომლის მოსახელე ვაჟიც ქაიხოსრო მონაზვნად აღკვეცილა არსენის სახელით, ხოლო შემდეგ 1660- 1664 წლებში უარი უთქვამს მონაზონობაზე და კვლავ ერისკაცობაში დაბრუნებულა, რასაც ქართლის კათალიკოსის დომენტის მხრიდან დიდი წყრომა გამოუწვევია. სახლთუხუცესის ქაიხოსროს ვაჟი, ქაიხოსრო ქართლის კათალიკოსს ანტიოქიის პატრიარქის მაკარის შუამავლობით 1664 წელს, უფრო კონკრეტულად, 1664 წლის 3 აგვისტომდე შერიგებია, რომლის სანაცვლოდაც მას დომენტი III-სათვის მამული უბოძებია.
ჩვენ მსჯელობაზე დაყრდნობით, თამამად შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ გერმანოზიშვილთა ოჯახიდან განსხვავებით, აღნიშნული პერიოდის ქართულ საისტორიო საბუთებში აბაშიშვილთა ფეოდალურ ოჯახში მართლაც მოიძებნა სასულიერო პირი, სახელად არსენი, რომელიც XVII საუკუნის I ნახევრის ქართლის სამეფო კარის სახლთუხუხცესის ქაიხოსრო აბაშიშვილის ვაჟი იყო. თუმცა აქვე ვამახვილებთ ჩვენს ყურადღებას ერთ წინააღმდეგობაზე, რომელიც მდგომარეობს შემდგომში: მართალია, იგი იყო მღვდელ-მონაზონობაში არსენის სახელით, თუმცა 1664 წლის 3  აგვისტოს დოკუმენტის ფრაგმენტის მიხედვით, მას უარი უთქვამს სასულიერო ცხოვრებაზე და კვლავ დაბრუნებია საერო ცხოვრებას.
მას   შემდეგ,   რაც   გავარკვიეთ,   რომ   ქაიხოსრო   სახლთუხუცესის   ვაჟი  ქაიხოსრო (ყოფილი არსენი) სასულიერო ცხოვრებას ეწეოდა და 1660-1664 წლბში უარი თქვა მღვდელ-მონაზონობაზე და დაუბრუნდა საერო ცხოვრებას, საინტერესოა შემდგომი მისი ცხოვრება-მოღვაწეობის დეტალები?

ამასთან დაკავშირებით კიდევ ერთხელ მოვიტანთ გურამ ჯანდიერის მიერ გამოთქმულ მოსაზრებას, რომელიც შემდგომში მდგომარეობას, რომ “სწორედ გერმანოზიშვილთა შტოს წარმომადგენელ არსენ მანგლელის შთამომავლები არიან როსტომ და გუგუნა, რომლებიც 1690-იანი წწ-ის ბოლოდან იწოდებიან ნამანგლელავისშილებად” (ჯანდიერი 1991: 176).
ჩვენ გავეცანით XVII საუკუნის ბოლოსა და XVIII საუკუნის I ნახევრის საისტორიო საბუთებს როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილების შესახებ, რომელთა გაცნობა არავითარ საშუალებას არ იძლევა იმის თქმის საფუძველს, რომ გერმანოზიშვილთა ფეოდალური სახლის წარმომადგენლის – არსენ მანგლელის შვილები იყვნენ როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილები, პირიქით, აქ პირდაპირ არის დასახელებულია მათის მამის, ქაიხოსროს სახელი. მას შემდეგ, რაც დავადგინეთ როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილების მამის და პაპის ვინაობის საკითხი და ვთქვით, რომ მათ, როგორც მამას, ასევე სახელად პაპასაც ქაიხოსრო ერქვათ, რჩება კიდევ ერთი საკითხი გასარკვევი – იყო თუ არა ნამდვილად როსტომ და გუგუნა ბარათაშვილების მამა მანგლისის ეპარქიის მწყემსთავარი ანუ ფლობდა თუ არა მანგლელის სასულიერო ხარისხს?
დასმულ კითხვებზე ამომწურავ პასუხს სცემს 1713 წლის 25 თებერვლის ვახტანგ VI- ის (1703-1724 წწ.) ძმის, სვიმონ ბატონიშვილის შეწირულობის წიგნი, მიცემული წმინდა დავითის ეკლესიისათვის გიორგი მაკარიძის შეწირვის შესახებ, სადაც ნათქვამია: “….ჩვენ, იესიან-დავითიან-სოლომონიან, პანკრატოანმან მეფეთა ძემან, საქართველოს გამგებელმან, ბატონიშვილმა ბატონმა სვიმონ ეს შეწირულობის წიგნი მოგართვით ასე, რომე ნამანგლელ<ე>{ა}ვის, ბარათაშვილის ქაიხოსროს დედას, მონაზონს ელენეს ერთის თავის ნასყიდის ყმის, მაკარიძეს გიორგისათვის აზატულობის წიგნი მიეცა და ის კაცი თავისთვის იყო ავლაბარში, თავის ნაჭირნახულემს ერთს ბოსელში ედგა, მოვიდა და იმ კაცმაც შემოგვეხვეწა და ჩევნც ჩვენად სასულიეროდ და წმინდას დავითს შევსწირეთ, ასე, რომ არას  კაცს  იმასთან  ხელი  არა  ქონდეს-რა,  არა  მოურავს,  არა  მელიქსა,  არა    მამასახლის არაფერი ჩვენი სათხოვარი გამოსაღები არა ეთხოვებოდეს, წელიწადში შვიდ  ლიტრას ზეთს წონამძღვარს მიართ{მ}ვ-ე<მ>დნენ და ყოველს წელიწადს პეტრე-პავლობას დღეს, ვინც იქ მღდელ-მონაზონი დაეწრებოდეს ჟამს გვიწირევდნენ, ყოვლის კაცის უცილებლად მოგვირთმევი{ა}…” (ქარაგმის გახსნა და პუნქტუაცია ჩვენია – თ.გ.) (სეა, 1449-1976).
როგორც აღნიშნული დოკუმენტიდან ვიგებთ, სვიმონ ბატონიშვილთან მისულა მანგლელ ყოფილის, ქაიხორო ბარათაშვილის დედის მონაზონ ელენეს ნაყიდი ყმა, გიორგი მაკარიძე, რომელიც ქაიხოსროს დედას მონაზონ ელენეს გაუაზატებია და თავისთვის თბილისში, კერძოდ, ავლაბარში ცხოვრობდა. იგი მისულა ქართლის სამეფო კარზე თხოვნით, მას სვიმონ ბატონიშვილმა დაუკმაყოფილა თხოვნა და წმიდა  დავითის ეკლესიას შესწირა, რის სანაცვლოდაც ამ ეკლესიაში მოღვაწე მღვდელ-მონაზონს მისთვის პეტრე-პავლობის დღესასწაულზე ჟამის წირვა უნდა გადაეხადა. როგორც ვხედავთ, აქ პირდაპირ არის აღნიშნული, რომ ქაიხოსრო ბარათაშვილი ადრე მანგლელის სამწყსოს მღვდელმთავარი იყო, რაც კიდევ ერთხელ დოკუმეტურად პასუხს სცემს ჩვენს მიერ დასმულ კითხვებს ქაიხორო ბარათაშვილის მანგლელობის ყოფნა-არყოფნის შესახებ. გარდა ამისა, აღნიშნულ სიგელში დასახელებული მისი დედის, მონაზონობის სახელი ელენე, რომელიც შესაბამისად, ქაიხოსრო ბარათაშვილის მამის, XVII საუკუნის I ნახევარში მოღვაწე ქართლის სამეფოს სახლთუხუცესის, ქაიხოსრო ბარათაშვილ-აბაშიშვილი თანამეცხედრე იყო, რაც დღევანდელი მონაცემებით უცნობი იყო ქართული ისტორიოგრაფიისათვის.
აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია დასკვნის სახით ვთქვათ, რომ 1667 წლი მანგლისის ტაძრის გალავანში ჩადგმულ წარწერაში მოხსენიებული არსენ მანგლელი XVII საუკუნის I ნახევარში მოღვაწე, სახლთუხუცეს ქაიხოსრო აბაშიშვილი ვაჟი ქაიხოსრო იყო. მან, როგორც ჩანს, მას შემდეგ, რაც უარი თქვა მღვდელ-მონაზონობაზე, კვლავ დაუბრუნდა სასულიერო ცხოვრებას და მანგლისის ეპარქიის მწყემსთავარი გახდა. ერთი მხრივ ვითვალისწინებთ 1664 წლის 3 აგვისტოს საბუთის ფრაგმენტს, მეორე მხრივ ყურადღებას ვამახვილებთ 1667 წლის არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერაზე და მისი მანგლელობის ქვედა ქრონოლოგიურ ზღვრად – 1664-1667 წლებს მივიჩნევთ. მისი მანგლელობის ზედა ქრონოლოგიურ ზღვართან დაკავშირებით მეტად მნიშვნელოვანია 1671 წლის  ნასყიდობის საბუთი, სადაც ვკითხულობთ:“… ესე ხანთა და ჟამთა გასათავებელი სამკუიდროდ და საბოლოდ საქონი უხერხოდა მიზეზ-შემოუღებელი და ყოვლის ჩხუბისაგან გამოკრებული, უთუთო და უთუმცო ნასყიდობის წიგნი, ფიცი და პირი მოგეცით ჩვენ, ბარათაშვილმა ქაიხოსრომ, ჩვენმა ძ<ა>მისწულმა, ქაიხოსრომ და გიორგიმ, თქვენ, ყორღანასშვილს როსტომს და შვილსა შენსა ქაიხოსროს და სხვასა მამავალსა სახლისა შენისა.
ასრე, რომე ხ<ა>შირობში სადუნასშვილის ნარიმას მიწა ორის დღისა დაგვეჭირა და მოგყიდეთ, ავიღეთ ფასი სრული, აღარ დარჩა-რა ჩვენი შენზე ქვეშეთ ხუცის მიწის ნაპირამდი და ზემოთ შვინს მიწამდი.” (ქარაგმის გახსნა და პუნქტუაცია ჩვენია – თ.გ.) (სეა, 1/69).
ამ საბუთის მიხედვით, ქაიხოსრო ბარათაშვილს და მისი ძმისწულებს როსტომ ყორღანაშვილისა და მისი ძმებისადმი ხშირობში მდებარე ნარიმანა სადუნიშვილის ორი დღის მიწა მიუყიდიათ.
1671 წლის დოკუმენტი საშუალებას გვაძლევს განვსაზღვროთ მისი მანგლელობის ზედა ქრონოლოგიური ზღვარი და იგი 1670 წლის ნაცვლად, 1671 წლით გადავათარიღოთ.
აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით კიდევ ერთხელ მოვიტანთ თედო ჟორდანიას ქრონიკების II ტომში მოცემულ კიდევ ერთ საბუთის ფრაგმენტს, სადაც ნათქვამია: `ამავე დროებში ქკ  ̃ზს დომენტი ერთგულების წიგნს უწერს ჯავახიშვილი  მანგლელი გაბრიელ:
`თქუენ მიერი (ეპისკოპოსად) კურთხევა მოვიღეთ ჩემზედა… ვიყუნეთ თქუენნი ერთგულნი და.. მორჩილნი~ (მცხეთის ნუსხა #:რმა:” (ჟორდანია 1897: 480).
მას შემდეგ, რაც გავარკვიეთ, რომ აღნიშნულ საბუთის შედგენის თარიღად ქართულ ისტორიოგრაფიაში დღემდე მიღებული 1662 წელი არ შეესაბამება რეალობას, არ შევცდებით თუ ვიტყვით, რომ დომენტი კათალიკოსის მიერ გაბრიელ ჯავახიშვილის მანგლელად კურთხევა მომხდარა ამავე 1671 წელს. აქედან გამომდინარე, მისი მანგლელობის ქვედა ქრონოლოგიურ ზღვრამა 1672 წლის ნაცვლად, როგორც ეს დღემდე იყო მიღებული ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში, კიდევ ერთი წლით უნდა ჩამოიწიოს ქვევით და შესაბამისად, 1671 წლით უნდა განისაზღვროს.
ყოველი ზემოთქმულიდან გამომდინარე, არსენის მანგლისის მწყემსთავრობას 1667- 1670 (1667, 1669, 1670) წლების ნაცვლად, 1664-1667-1671 წლებით განვსაზღვრავთ, ხოლო გაბრიელ ჯავახიშვილის მანგლელობის ქვედა ქრონოლოგირ ზღვრად კი 1672 წლის ნაცვლად, 1671 წელს მივიჩნევთ.
ამრიგად, 1667 წლის არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერის, 1664 წლის 3 აგვისტოს საბუთის ფრაგმენტის, 1671 წლის ნასყიდობის საბუთის, 1713 წლის სვიმონ ბატონიშვილის შეწირულობის სიგელისა და 1717-1718 წლების დავის წიგნის ურთიერთშეჯერების საფუძველზე გავარკვიეთ ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხები, როგორიცაა:

1.,  ფარსადანსა და თაყაშვილებს შორის წარმოებული დავის სიგელის  ქრონოლოგიას 1661-1688 წლების ნაცვლად, 1717-1718 წლებით განვსაზღვრავთ.

6. ქაიხოსრო ქაიხოსროშვილის დედა შემონაზვნებული ყოფილა ელენეს სახელით, რომელიც თავის მხრივ XVII საუკუნის I ნახევრის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწის – სახლთუხუცეს ქაიხოსრო აბაშიშვილის მეუღლე გახლდათ, რაც ასევე უცნობი იყო დღემდე ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში.

სტატიის  ავტორი - თამაზ გოგოლაძე, ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენის და კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის თანამშრომელი;