ქრისტიანობამ, რომელიც ერთ-ერთი დიდი მონოთეისტური რელიგიაა მსოფლიოში, გარკვეული მიმართულება მისცა კაცობრიობის ცივილიზაციის განვითარებას. ქრისტიანობას დაეყრდნო და დაეფუძნა ის დიდი კულტურული მიღწევა, რომელიც დასავლური კულტურის სახელითაა ცნობილი. რომ არა ქრისტიანობა, ალბათ, სხვანაირი იქნებოდა ჩვენი პლანეტის ეთნიკური შემადგენლობაც. ჩვენ ამით იმის თქმა გვინდა, რომ რელიგიებმა და, მათ შორის, ქრისტიანობამაც დიდი როლი ითამაშა ეთნიკურ ერთობათა ფორმირებაშიც. აქვე იმასაც აღვნიშნავთ, რომ ქრისტიანობას ეზიარებოდნენ მხოლოდ კულტურისა და სოციალური განვითარების გარკვეულ, მაღალ საფეხურზე მდგომი ხალხები. იქ, სადაც საამისო სოციალური, კულტურული პირობები არ არსებობდა, ქრისტიანობამ ვერც მოიკიდა ფეხი სიღრმისეულად. მხოლოდ ზედაპირულად და დროებით იქნა ის მიღებული. ქართველი ერი იმ ერთა შორის იმყოფება, რომელმაც ქრისტიანობა საკმაოდ ადრე, ქრისტეს დაბადებიდან 300 წლის შემდეგ, IV საუკუნის დასაწყისში მიიღო. მაგრამ საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებამდე დიდი ხნით ადრესაქართველოში ქრისტიანული თემები არსებობდა, რასაც სხვადასხვა მონაცემებთან ერთად უდავოდ ადასტურებს არქეოლოგიური მონაცემებიც.
საქართველო, რომელიც დასავლეთისა და აღმოსავლეთის, ქრისტიანული და აღმოსავლური რელიგიების (ჯერ მაზდეანობის და შემდეგ მაჰმადიანობის) გზაჯვარედინზე არსებობდა, ყოველთვის მიისწრაფოდა კულტურული დასავლეთისაკენ. ქრისტიანობის მიღებით კი მან საბოლოოდ განსაზღვრა თავისი მიმართულებისა და განვითარების გზა. მაგრამ ამ გზაზე ქართველ ხალხს ყოველთვის წინ ეღობებოდნენ. ჩვენი ერი ამ წინააღმდეგობას მაინც არ ეპუებოდა და ეძებდა გზებს იმ კულტურულ-რელიგიური სამყაროსაკენ, რომელსაც ერთხელ და სამუდამოდ მიაკუთვნა თავი. მანამ, სანამ ორიოდე სიტყვას ვიტყვით საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებაზე, მოკლედ იმ რელიგიის შესახებ, რომელსაც ქართველური ტომები აღიარებდნენ. ქართულ მეცნიერებაში მიჩნეულია, რომ ეს იყო წარმართული, კერპთაყვანისმცემლური რელიგია, რომელსაც ჩამოყალიბებული რელიგიური სისტემა ჰქონდა. ქართველთა წინარექრისტიანული რელიგიური სისტემების აღდგენის საშუალებას გვაძლევს საქართველოს მთის ეთნოგრაფიული მასალა, სადაც ქრისტიანული რელიგია მხოლოდ ზედაპირულად შევიდა. მთაში ქართველმა ხალხმა შეინარჩუნა ის რელიგიური რეალიები, რომელიც მას ქრისტიანობის მიღებამდე ჰქონდა. ყველაზე მთავარი ისაა, რომ ქართველობისათვის ოდითგანვე დამახასიათებელი იყო საოჯახო, საგვარეულო კულტები, საუბნო, სასოფლო, სათემო, სახევო, რეგიონალური სალოცავები (ღვთაებები) და საერთო საქვეყნო ქართული სალოცავი. წარმართობისდროინდელ ამ სალოცავებს, ქრისტიანობის მიღების შემდეგ, ქრისტანული კულტები ჩაენაცვლა. ასე რომ, ქართველი ერის შემაკავშირებელი და შემკვრელი ენასთან და კულტურასთან, საერთო წარმომავლობის შეგნებასთან ერთად, რელიგიაც იყო, რა თქმა უნდა, ჯერ ქართული წარმართული რელიგიური სისტემა და შემდეგ ქრისტიანობა. ი. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ "არამცთუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართველ ტომთათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა" (ჯავახიშვილი, 1960, გვ. 116). მანვე ხაზი გაუსვა იმას, რომ წარმართობის დროსაც ქართებს, ზანებს და სვანებს საერთო რელიგიური ტერმინოლოგია ჰქონდათ.
ლეონტი მროველით ქართველთა ღვთაებები (ღმერთები) იყვნენ: არმაზი, ზადენი, გაცი და გაიმი. მემატიანე მათ შესახებ წერს: "...ღმერთნი დიდნი, სოფლის მპყრობელნი, მზისა მომფენელნი, წჳმისა მომცემელნი და ქვეყნის ნაშობთა გამომზრდელნი ღმერთნი ქართლისანი, არმაზ და ზადენ, ყოვლისა დაფარულისა გამომეძიებელნი, ძუელნი ღმერთნი მამათა ჩუენთანი, გაცი და გაიმ, _ იგინი იყვნეს სარწმუნებელად კაცთა მიმართ" (ქც. 1955, გვ. 106).
ქართული საისტორიო ტრადიცია არმაზის კულტის დამკვიდრებას ქართული სახელმწიფოებრიობისა და ქართული დამწერლობის საფუძვლის ჩამყრელს მეფე ფარნავაზს უკავშირებს: "და ამანვე ფარნავაზ შექმნა კერპნი დიდი სახელსა ზედა თჳსსა: ესე არს არმაზი, რამეთუ ფარნავაზს სპარსულად არმაზ ერქუა. ამართა კერპი იგი არმაზი და თავსა ზედა ქართლისასა და მიერითგან ეწოდა არმაზი კერპისა მისთჳს" (ქც, 1955, გვ. 25). როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაში არის გარკვეული, არმაზის ღვთაებას არაფერი აქვს საერთო სპარსულ რელიგიურ სამყაროსთან; ის ხეთურ სამყაროს უკავშირდება (მელიქიშვილი, 1959, გვ. 229; აფაქიძე, 1963, გვ. 176-178), სადაც ის მთვარე-ღმერთს აღნიშნავდა. ქართულ ისტორიოგრაფიაში მთვარის ღვთაების ხეთური სახელის არმაზის გაჩენა მცირე აზიიდან ერთ-ერთი ქართველური ტომის მუშქების (მესხების) სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ გადმოსახლებასთან არის დაკავშირებული (მელიქიშვილი, 1959, გვ. 420; აფაქიძე, 1963, გვ. 176). მიგრაციის ასეთივე გზა ჰქონია გავლილი მეორე ღვთაებას ზადენსაც. გასაზიარებლად მიგვაჩნია ა. აფაქიძის შეხედულება, რომ არმაზის ღვთაება, ერთი ქართველური ტომის მიერ მოტანილი, ჩაენაცვლა ადგილობრივი ქართლური მთვარის ღვთაებას. ყოველივე ეს უმტკივნეულოდ მოხდა იმიტომ, რომ არმაზიც მთვარის ღვთაება იყო (სინ, 1970, გვ. 668). ქართული წარმართული პანთეონის შესახებ მსჯელობა შორს წაგვიყვანს, მხოლოდ აღვნიშნავთ ვ. ბარდაველიძის დიდ ღვაწლს ამ სფეროში. მისი გამოკვლევით, ძველ დროს ქართველები ასტრალური პანთეონის სამეულს სცემდნენ თაყვანს. ესენი იყვნენ: უზენაესი ღმერთი ანუ მორიგე ღმერთი, ქალღმერთი მზე ან მზექალი და კვირია (ბარდაველიძე, 1957, გვ. 2). ქრისტიანობის მიღებამდე ქართულ წარმართულ რელიგიას სხვა რელიგიები ებრძოდნენ.
ბუნებრივია, მტერი, გარეშე ძალა ცდილობდა თავისი რელიგია მოეხვია ქართველებისათვის. ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ რელიგია და რელიგიური მსოფლმხედველობა ეროვნული კუთვნილების ერთ-ერთი განმაპირობებელი ფაქტორი იყო. ქართულმა საისტორიო წყაროებმა, აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლებმა არაერთი ფაქტი შემოგვინახეს მაზდეანობის (ცეცხლთაყვანისმცემლობის) გავრცელების შესახებ. ეს რელიგია ქართველ ხალხში ძალით ვრცელდებოდა, პირველ რიგში კი მას მაღალი სოციალური წრის წარმომადგენლები იღებდნენ. პირველი ასეთი ცნობა ისევ "ქართლის ცხოვრებაში" ლეონტი მროველთან გვაქვს დაცული. მეფე ფარნაჯომმა მას შემდეგ რაც ქართული საქმენი აკეთა, ააშენა ციხე-ქალაქები, ზადენის ციხე და "შექმნა კერპნი სახელით ზადენ", "ამის შემდგომად შეიყუარა სჯული სპარსთა, ცეცხლის მსახურება, მოიყვანნა სპარსეთით ცეცხლის მსახურნი და მოგუნი და დასხნა იგინი მცხეთას, ადგილსა მას, რომელსაც აწ ჰქჳან მოგუთა, და იწყო ცხადად გმობად კერპთა. ამისთჳს მოიძულეს იგი მკჳდრთა ქართლისათა რამეთუ, დიდი სასოება აქუნდა კერპთა მიმართ" (ქც, 1955, გვ. 29). ახლა "წმ. შუშანიკის წამება" გავიხსენოთ. V საუკუნეში, ქრისტიანობის მიღებიდან დიდი ხნის შემდეგ, ქრისტიანობას განუდგა და მაზდეანობა აღიარა ვარსქენ პიტიახშმა. ყველა ასეთი სარწმუნოებრივი განდგომა ზედა ფენებიდან იწყებოდა და ისინი ყოველთვის ცდილობდნენ უცხო რელიგიები (ამ შემთხვევაში ცეცხლთაყვანისმცემლობა) დაბალი ფენებისათვის, მოსახლეობის დიდი ნაწილისათვის მოეხვიათ თავზე. ამავე დროს, ეროვნული სარწმუნოებიდან განდგომა ხშირად ქართულ საზოგადოებაში მძაფრ ურთიერთდაპირისპირებასაც იწვევდა.
ქრისტიანობამ საქართველოში გაიმარჯვა დიდ ჭიდილში, როგორც ადგილობრივ წარმართულ რელიგიასთან, ისე მაზდეანობასთან. ქართული საისტორიო ტრადიციით, სამეფო სახლის გაქრისტიანების შემდეგ თითქმის ქვეყნის მთელი მოსახლეობა მოინათლა: "და მიატყდებოდა ერი იგი ურთიერთას მოსწრაფებით და ევედრებოდეს მღდელთა, რათა პირველად მას ვისმე ნათელსცეს... და ესრეთ სახედ ნათელ-იღეს ყოველმან ერმან და სიმრავლემან ქართლისამან, თÂნიერ ხოლო არა ნათელ-იღეს მთიულთა კავკასიათა, არცა მოვიდეს მოფენასა მას ნათლისასა, არამედ დაადგრეს ბნელსა შინა ჟამ რაოდენიმე" (ქც, 1955, გვ. 116). საისტორიო წყაროთი აშკარაა, რომ ქართლის მოსახლეობის დიდმა უმრავლესობამ ქრისტიანობა მიიღო. მხოლოდ მთიელებმა თქვეს უარი ნათლისღებაზე და კარგა ხნის განმავლობაში დარჩნენ ძველი ქართული რელიგიის ერთგულნი და არაერთი რეალია წარმართობისა ბოლო დრომდე შემოინახეს. წმ. ნინო ქართლის სხვადასხვა პროვინციაში მოგზაურობდა ჭეშმარიტი სარწმუნოების გასავრცელებლად. მხოლოდ "ერისთავმან მეფისამან მცირედ წარმართა მახჳლი მათ ზედა (იგულისხმებიან მთიელები, _ რ. თ.) და ძლევით შემუსრნა კერპნი მათნი" (ქც, 1955, გვ. 125). მთიელთაგან ქრისტიანობის მიმართ განსაკუთრებული წინააღმდეგობა ფხოველებმა გამომაჟღავნეს, რამაც მათი მეზობელ თუშეთში მიგრაციაც კი გამოიწვია: "ხოლო ფხოველთა დაუტევეს ქვეყანა მათი და გარდავიდეს თუშეთს და სხვანიცა მთეულნი უმრავლესნი არა მოიქცეს, არამედ დაუმძიმა მათ მეფემან ხარკი, ოდეს არა ინებეს ნათლის ღება" (ქც. 1955, გვ. 126). წარმართული რეგიონები საქართველოში, როგორც ჩანს, სხვაგანაც რჩებოდა. ჭიდილი ხანგრძლივი იყო. საამისოდ მნიშვნელოვანი წყაროა "წამებაჲ ყრმათა წმინდათაჲ, რიცხვით ცხრათაჲ", რომელშიც საქართველოს სამხრეთ პროვინციაში - კოლაში წარმართების ბრძოლაა ასახული ქრისტიანების წინააღმდეგ VI საუკუნეში: "იყო სოფელი ერთი დიდი თავსა ზედა დიდსა მის მდინარისასა, რომელსა ჰრქვიან მტკვარი, ხევსა, რომელსა ჰრქვიან კოლაჲ და იყო უმრავლესი ერი სოფლისაჲ მის წარმართთა კერპთმსახური და უმცროჲსი ერი ქრისტიანე, ღმრთისმსახური" (ქპ, 1981, გვ. 183). გამძვინვარებულმა წარმართმა მშობლებმა და ბრბომ 7-9 წლის ქრისტიანი ბავშვები მოიყვანეს "თავსა მას ზედ წყაროჲსასა, სადა-იგი ნათელ-ეღო წმინდათა მათ ყრმათა". ამოთხარეს დიდი ორმო ("დათხარეს ხნარცვი ფრიად ღრმაჲ"), შიგ ჩაყარეს ბავშვები. "მაშინ უღმრთოთა მათ მშობელთა მათთა განხუთქნეს თავნი მათნი და განტჳნნეს იგინი". "გველთა და იქედნეთა, ასპიტთა და მხეცთა იციან წყალობაჲ შვილთაჲ, ხოლო ამათ უშჯულოთა არა ყვეს წყალობაჲ შვილთა მათთათვის და სიმრავლემან ერისამან დაჰკრიბეს, ქვაჲ, ვიდრემდის აღავსეს ხნარცვი იგი და დაფარნეს ქვითა წმინდანი იგი გვამნი მათნი".
ქართული საისტორიო მონაცემებით, VII საუკუნისათვის საქართველოს მოსახლეობის დიდ უმრავლესობას უკვე ქრისტიანობა მიღებული ჰქონდა. შესაძლებელია სწორედ ამიტომ უკავშირებდა აკადემიკოსი ნიკო ბერძენიშვილი ქართველი ერის საბოლოო ფორმირებას VII საუკუნეს. აქ ხაზგასმით მხოლოდ ერთსღა აღვნიშნავთ, რომ იმავე პერიოდში მიიღო ქრისტიანობა (IV ს.) დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობამაც.
ცალკე განხილვის თემაა საქართველოს მთიანეთში ქრისტიანობის გავრცელების საკითხი. ქართველ ეთნოგრაფთა მრავალრიცხოვანი გამოკვლევებით დადასტურებულია საქართველოს მთიანეთში სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენები. გარეგნულად აქ თითქოს ქრისტიანობა გვქონდა, მაგრამ სინამდვილეში ერთმანეთთან შერწყმული იყო წარმართული (ქრისტიანობამდელი) რწმენა-წარმოდგენები და ქრისტიანული რელიგია. ერთი სიტყვით რომ ვთქვათ, საქართველოს მთაში ქრისტიანული რელიგია მხოლოდ ზედაპირულად შევიდა.

ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ხევსურეთში, ფშავში, თუშეთში, გუდამაყარში არ გვქონდა ქრისტიანული ტაძარ-სამლოცველოები, არც მღვდელი ემსახურებოდა მრევლსა და მის ფუნქციას ადგილობრივ ჯვარ-ხატებში ხევისბერნი, ხუცესნი და დეკანოზნი ასრულებდნენ. ქართველ მთიელთა ქრისტიანული რწმენა-წარმოდგენებისაგან ერთგვარად შორს, განზე დგომა ქართულ საისტორიო წყაროებსაც არ დარჩენიათ ყურადღების მიღმა. ჯერ კიდევ XI საუკუნის ავტორი ლეონტი მროველი აღნიშნავდა რომ "რომელნიმე მათგანნი დარჩეს წარმართობასავე შინა დღესაქამომდე" (ქც, 1955, გვ. 126). ვახუშტი ბაგრატიონი მოხევეთა შესახებ წერს: "სარწმუნოებით ქართველთა თანა, არამედ მისცა უმეცარნი" (ბაგრატიონი, 1973, გვ. 359). თამარის პირველი ისტორიკოსი წერდა: "ხოლო ფხოელნი ჯუარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობას იჩემებენ" (ქც, 1959, გვ. 111). XVII საუკუნის ქართული საეკლესიო საბუთებითაც აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში ქრისტიანობა ნაკლებ ჩანს. 1669 წლის "წილკნელის ღვთისმშობლის სიგელში" ვკითხულობთ: "ქ. ქაისხეველებს არა აძევს რა: არა დრამა, არა სახუცო ჩაყენება, წილკნელისა თვინიერ. მღვდელი თუ მოკვდეს, ან გამოჩენილი მსახური, რაც შეეძლოს, საწირავი მიართონ. ქაისხეველებს ამიტომ არა ედვათ რა, რომ იმათი გული კიდევ მოუქცევარი იყო: ეფისკოპოზის შესვლას წყინობდნენ, არც ახსარებისა იცოდნენ. ზაალ ერისთავმა რომანოზი წილკნელი შეგზავნა. წილკნელს ჯანღი უყვეს, არ შეუშვეს. ერისთავმა უწყინათ, იასაულები გამოუსივათ, ავად მოეპყრა" (ქსძ, 1970, გვ. 553). "და შემდგომი ამის წარვედით და შეუდეგით კვალსა ისე მამად-მთავრისასა და მივედით მთიულეთსა. მცირე რამ ქრისტიანობა იყო და ორი ხუცესი, არც ქრისტიანობა და არც ნათლისღებით შვილობა მართალ არ იწოდებოდა, ისევე კერპის მსგავსი იყვნენ; არც მართლა ნათლისღება იცოდნენ, აღსარება სრულიად არ იყო, არც მარხვა იცოდნენ, თვინიერ დიდმარხვის მეტი. ფრიად ჭირითა ვიღვაწე: ზოგი ერისთვის ძალი მქონდა შემწეთ, ზოგნი თავისის ნებით მოიქცნენ, აღსარება, ემბაზით ნათვლა გავაჩინეთ; წმინდას ზიარებას ერისკაცს მისცემდა სადმე ღვდელი და ერისკაცი სადმე აზიარებდა; ეს ამოვკვეთეთ. ერისკაცს ღვდელი საიდუმლოს არ მისცემს - თითონ ღუდელმა უნდა აზიაროს ერისკაცი. ჩვენ, რომანოზ წილკნელი ზაალ ერისთავის დროს მთიულეთში სამჯერ ვყოფილვართ, საყდრები ვაკურთხეთ" (ქსძ, 1970, გვ. 559-559).
აშკარაა, რომ არაგვის ხეობის მთისწინეთში-ქაისხევში (რომელიც წილკნელი ეპისკოპოზის სამწყსოში შედიოდა) XVII საუკუნის მეორე ნახევარში ძლიერი იყო წარმართული ელემენტები. ეთნოგრაფიული დაკვირვებით კი ჩანს, რომ სიგელის შედგენის დროისათვის ქაისხევის მოსახლეობა მთიდან იყო მიგრირებული, ძირითადად ხევსურეთიდან, სადაც სინკრეტიზმის ელემენტები დიდხანს შემორჩა. XVI-XVII სს. მთიდან მთისწინეთში მოსული მოსახლეობა ინარჩუნებდა წარმართულ კულტმსახურებას, არ იხდიდა წილკნელი ეპისკოპოსის გადასახადებს და არც ქრისტიან მღვდელმსახურებს უშვებდა ქაისხევში. ანალოგიური რელიგიური ვითარება გვქონდა უფრო ჩრდილოეთით, მთიულეთში. თითქმის იგივე ვითარება არის ასახული 1685 წლის საბუთში _ "აღთქმის წიგნი მარილელთა ნიკოლოზ ალავერდელისადმი" (ქსძ. 1965, გვ. 586), საიდანაც ირკვევა, რომ კახეთის სოფელ მარილისის (დღევანდელი სოფელ მატნის ერთი ნაწილი) მცხოვრებნი აღუთქვამდნენ ალავერდელ ეპისკოპოსს, რომ დღეის ამას იქით თავიანთ სოფელში აღარ დაუშვებდნენ წარმართულ კულტმსახურებას, შეინახავენ მარხვას და სხვ. დავძენთ, რომ კახეთის სოფელ მარილისის მოსახლეობის დიდი ნაწილი ფშავიდან იყო გადმოსახლებული.
XVII საუკუნის კიდევ ერთ დოკუმენტში (მასალები..., 1964) საუბარია იმაზე, რომ მთიულებმა (მთიული იყო სოფელი ახმეტის სამხრეთით, სადაც მთიულეთიდან გადმოსახლებულები მოსახლეობდნენ) პირობა მისცეს ალავერდელ ეპისკოპოსს, რომ აღკვეთდნენ მარხვისას ჭამას, ცდუნების შემთხვევაში კი გაუმხელდნენ.
საქართველოს მთიანეთში რელიგიური ვითარება უცხოელ მოგზაურებსაც არ დარჩენიათ ყურადღების გარეშე. გერმანელი კარლ კოხი წერდა: "თუშები შთამომავლობით ქართველები არიან და ქრისტიანულ რელიგიასაც ცნობენ. ფშავებსა და ხევსურებს, ისევე როგორც ოსებს, სულ არ გააჩნიათ რელიგია. ამის გამო ძალიან უჭირთ როგორც ერთის, ისე მეორეთა მონათვლა მართლმადიდებელ ქრისტიანებად. ისინი მღვდლებს, რომლებსაც მათ უგზავნიდნენ, ყოველთვის უკან აგდებდნენ" (კოხი, 1981, გვ. 256).
საისტორიო საბუთებით და ეთნოგრაფიული მონაცემებით, აშკარაა, რომ საქართველოს მთიანეთის ყველა რეგიონში მსგავსი რელიგიური სიტუაცია როდი გვქონდა. მთიანეთის თითქმის ყველა მხარე ერთმანეთისაგან ამ თვალსაზრისით განსხვავდებოდა. ქრისტიანობა ისევე შევიდა შიდა ქართლის მთიანეთის ქსნისა, ლიახვის ხეობების მონაკვეთში და დვალეთში, როგორც ბარში. აღმოსავლეთ საქართველოსაგან განსხვავებული რელიგიური სიტუაცია გვქონდა დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში _ სვანეთში. აქ ქრისტიანობა ბევრად ღრმად შევიდა, რასაც სვანეთში მოფენილი ორიგინალური ქრისტიანული სალოცავების სიმრავლეც ადასტურებს, თუმცა სვანეთშიც ბევრი ქართული წარმართული მოვლენა გვიანობამდე შემორჩა.
ქართულ ისტორიოგრაფიაში სამართლიანადაა აღიარებული, რომ ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებით მოხდა ქვეყნის კონსოლიდაცია. ერთიანმა კულტმა შეამჭიდროვა ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონები, განამტკიცა ცენტრალური ხელისუფლება (სინ, 1973, გვ. 71). ქრისტიანული ეკლესიის სათავეში მდგომი მთავარეპისკოპოსი ეკლესიურად, სულიერად კრავდა სხვადასხვა პროვინციებს. ამის შესახებ 1852 წელს არქიმანდიტი თეოფანე გაბუნიაც აღნიშნავდა: "ქრისტიანობა არს გინა სჯული შემკვრელი ერისა და შემაერთებელი საზოგადოებისა". ამავე დროს, ქრისტიანობის მიღებიდან არც თუ ისე დიდი ხნის შემდეგ, ითარგმნა სახარება და ქართული ენა გახდა საღვთისმეტყველო ენაც. ყველა ქართულ- ქართველური ტომისათვის საეკლესიო აღმსარებლობის ენად ქართული ენა იქცა. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ მათგანს საშინაო, საოჯახო სალაპარაკო ენა სხვა ჰქონდა (მეგრული, სვანური, დვალური). X საუკუნის მოღვაწე გიორგი მერჩულე პირდაპირ წერდა: "ქართლად ფრიადი ქუეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენით ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების".
მართალია, დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობა თითქმის იმავე პერიოდიდან გავრცელდა, როცა აღმოსავლეთ საქართველოში, მაგრამ ეკლესიურად დასავლეთ საქართველო ბიზანტიას ექვემდებარებოდა და შესაბამისად საეკლესიო-საღვთისმეტყველო ენაც ბერძნული იყო. მაგრამ IX საუკუნიდან აქ ბერძნული ენა განდევნილი იქნა ქართული ენის მიერ, "უკვე IX საუკუნეში როგორც ქართლში, ისე ტაო-კლარჯეთში, კახეთში, ჰერეთსა და აფხაზეთის სამეფოში ქართული ენა იყო მწერლობის, სახელმწიფო მართვა-გამგეობის, სამოქალაქო ურთიერთობისა და ეკლესიის ერთადერთი ენა" (სი, 1958, გვ. 139). რაც მთავარია, ქრისტიანობის მიღებით საქართველომ საბოლოოდ გამოკვეთა თავისი დასავლური ორიენტაცია, დაუპირისპირდა ის აღმოსავლეთს, ირანს და მათ მაზდეანურ (ცეცხლთაყვანისმცემლურ) სარწმუნოებას. საქართველოს მთელი შემდგომდროინდელი ისტორია ფაქტობრივად არის ბრძოლა აღმოსავლელი დამპყრობლების რელიგიის - მაჰმადიანობის - წინააღმდეგ. "იმ დროს, როდესაც ირგვლივ ბერძნები და მცირე აზიელები თანდათან ისლამის რჯულს იღებდნენ, ქართველები და სომხები (ნაკლებად), თავიანთ მამაპაპური რწმენის ერთგულნი რჩებოდნენ. აღმოსავლეთში ქრისტიანობა სრული განადგურებისაგან სწორედ მათ გადაარჩინეს" (კოხი, 1981, გვ. 173).
ასე რომ, ქრისტიანობა, კონკრეტულად მართლმადიდებლობა, თითქმის უკვე ჩვიდმეტი საუკუნეა ქართველთა ეროვნულ სარწმუნოებას წარმოადგენს. ქრისტიანობისათვის ბრძოლა ნიშნავდა ქართული ეთნიკური ერთობისათვის, მისი გადარჩენისათვის ბრძოლასაც. მაგრამ საქართველოში ისტორიულად სხვა სარწმუნოების მიმდევრებს ჰქონდათ სრული თავისუფლება და გასაქანი. არავინ, არც ერთი რელიგიური მიმდინარეობა არ იდევნებოდა. ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე VI საუკუნეში მოვიდნენ ებრაელები საქართველოში. ებრაელთა ერთი მიგრაციული ნაკადი ძვ. წ. 169 წელსაც მოსულა, კიდევ ერთი ნაკადი - ახ.წ. I საუკუნეში. ქართლის დედაქალაქში "უბანი ჰურიათა" არსებობდა, სადაც მათ "ბაგინი ჰურიათა" (სინაგოგა) ჰქონდათ. მთელი ადრეფეოდალური პერიოდის მანძილზე ირანელები ჩანან აღმოსავლეთ საქართველოს ქალაქებში (თბილისში, მცხეთაში), რომლებიც თავიანთი რელიგიის - ცეცხლთაყვანისმცემლობის მიმდევრები იყვნენ. ქართულმა აგიოგრაფიულმა ლიტერატურამ ისეთი ფაქტებიც დააფიქსირა, როდესაც ჩვენში მცხოვრები სპარსელები ქრისტიანობას იღებდნენ. ეს ხდებოდა მაშინ, როდესაც ჩვენი ქვეყანა ირანელებს ჰქონდათ დაპყრობილი და ქვეყნის უზენაესი მპყრობელნი ისინი იყვნენ. აქ შეიძლება "წმ. ევსტათი მცხეთელის წამება" გავიხსენოთ, რომელიც VI საუკუნის 70-იან წლებშია დაწერილი ევსტათის წამებიდან მცირე ხნის შემდეგ. ევსტათისთან ერთად კიდევ შვიდი სპარსელი გაქრისტიანებულა. აქვე არაბი აბოს გაქრისტიანებაც უნდა გავიხსენოთ. ასე რომ, მხოლოდ ქართველთა სხვა სარწმუნოებაზე გადასვლა არ ხდებოდა, როგორც იოანე საბანისძე წერდა: "ნაშობნი ქრისტიანეთანი გარდაგულარძნეს _ რომელნიმე მძლავრობით, რომელნიმე შეტყუვილით, რომელნიმე სიყრმესა შინა უმეცრებით, რომელნიმე მზაკუარებით და სხუანი". ქართველებმა იცოდნენ, რომ სარწმუნოებრივი გადაგვარება ეროვნულ გადაგვარებას იწვევდა, ამიტომ პირიქითი პროცესების აღწერით (აბოს წამებით და ევსტათის წამებით), მათი ავტორები ქართველებს ქრისტიანობაზე მყარად დგომისა და პატრიოტიზმის მაგალითებს აძლევდნენ.
საქართველოს სახელმწიფოს ბედი შემდგომში ისე წარიმართა, რომ მის შემადგენლობაში, დავით აღმაშენებლის დროიდან, საკუთრივ ქართულ მიწა-წყალთან ერთად არაქართული პროვინციებიც შედიოდა (მაგალითად, სომხეთის ჩრდილოეთი ნაწილი, აღმოსავლეთიდან - შირვანი) და შესაბამისად ქართველ მართლმადიდებლებთან ერთად საქართველოს სახელმწიფოში სხვა სარწმუნოების მოსახლეობაც საკმაო რაოდენობით მკვიდრობდა, კერძოდ, სომხურ-გრიგორიანული (მონოფიზიტური) სარწმუნოებისანი, მაჰმადიანები და აგრეთვე ძველი დროიდანვე, როგორც აღვნიშნეთ, იუდეველები. მაჰმადიანები, იუდეველები და მონოფიზიტ-ქრისტიანები მკვიდრობდნენ საქართველოს ქალაქებშიც. დავით აღმაშენებლის დროს, ტრადიციულად ტარდებოდა შემწყნარებლური პოლიტიკა სხვა კონფესია-რელიგიების მიმართ. ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებელმა თბილისელ მაჰმადიანებს განსაკუთრებული შეღავათები მიანიჭა. ის ისევე ზრუნავდა მაჰმადიანებსა და მონოფიზიტებზე, როგორც მართლმადიდებელ ქრისტიანებზე.
ცნობილია, რომ ქრისტიანობა რამდენიმე შტო-რელიგიად იყოფა. მართლმადიდებლებს გარდა, თავისი სიმრავლით გამოირჩევიან კათოლიკეები. განსაკუთრებული კონფესიის წარმომადგენლები არიან მონოფიზიტები, რომელსაც ჩვენი მეზობელი სომხები აღიარებენ. არაფერს ვიტყვით VII საუკუნის დასაწყისში მომხდარ ქართულ-სომხურ საეკლესიო განხეთქილებაზე. მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ შაჰის ირანი დიოფიზიტების (მართლმადიდებლების) საპირისპიროდ ყოველთვის მონოფიზიტების მფარველად გამოდიოდა. ქართულ-სომხური საეკლესიო განხეთქილებით და ქართული ეკლესიის საბოლოოდ დიოფიზიტობისადმი მიკუთვნებით, საქართველოს ეკლესიამ მისი კათალიკოსის კირიონის შორსმჭვრეტელური გადაწყვეტილებით, ჭეშმარიტი ქრისტიანული პოზიციის გამოხატვის გარდა, კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი ქართული ეკლესიისა და ქართული სახელმწიფოს დასავლურ ორიენტაციას.
სომხები ისტორიულად ხან მცირე და ხან საკმაო რაოდენობით თითქმის ყოველთვის ცხოვრობდნენ საქართველოში. განსაკუთრებით მკვიდრობდნენ ისინი სასაზღვრო ზოლში ქართულ მოსახლეობასთან შერეული. აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, მონოფიზიტები საქართველოშიც ცხოვრობდნენ. სასაზღვრო ზოლში, როგორც ჩანს, თავის დროზე, ქართველთა გარკვეული ნაწილიც აღიარებდა მონოფიზიტობას, რის გამოც ისინი სომხებად შეირაცხნენ. ასევე სომეხთა გარკვეული ნაწილი, რომელიც დიოფიზიტობას აღიარებდა, ქართველობას მიეკუთვნა. სომეხი მონოფიზიტები კომპაქტურად საქართველოს ქალაქებში ცხოვრობდნენ. მკვიდრობდნენ ისინი ზოგიერთ სოფელშიც. ისტორიულად ისეც მოხდა, რომ განსაკუთრებით გვიანფეოდალურ პერიოდში და XIX საუკუნეში არაერთმა ქართველმა მიიღო სომეხთა ეროვნული სარწმუნოება. შესაბამისად ისინი სომხებად შეირაცხნენ. სომხები თავიანთი ეროვნული სარწმუნოების ერთგულნი რჩებოდნენ. რელიგია კი სომეხთათვის, სახელმწიფოებრიობის არარსებობის პირობებში, ეროვნულობის შენარჩუნების ერთადერთი გზა იყო. ისევე როგორც ყველა სხვა რელიგიის მღვდელთმსახურნი, სომხური ეკლესიის მესვეურნიც ცდილობდნენ ყველგან თავიანთი სამწყსოს გამრავლებას. ასევე იყო საქართველოშიც, მით უმეტეს, რომ ისინი ქართველი მეფეების კეთილგანწყობითაც სარგებლობდნენ. გრიგორიანულმა (მონოფიზიტურმა) ეკლესიამ ქართველ მართლმადიდებელთა ნაწილი რელიგიურად გადაიბირა, ხალხის თქმით, "გაასომხა". ამის თქმის საშუალებას გვაძლევს XIX საუკუნის მოსახლეობის კამერალური აღწერის დავთრები, აგრეთვე XVIII საუკუნის დემოგრაფიული ძეგლები. მაგალითების მოტანა შორს წაგვიყვანს. არაერთი გვარი, რომელთა წარმომადგენლები ადრე მართლმადიდებელი ქართველები იყვნენ, მომდევნო ჰერიოდში გრიგორიანული სარწმუნოების მიმდევრებად და სომხებად გვევლინებიან. თავდაპირველად ქართველი გრიგორიანელები ქვემო ქართლში მკვიდრობდნენ, რაც აშკარად ჩანს XVII საუკუნის მოსახლეობის აღწერის მასალებიდან და რასაც უთუოდ ხელს უწყობდა სომხებთან მოსაზღვრეობა, მეზობლობა. ვახუშტი ბაგრატიონი ხომ წერდა, რომ ქვემო ქართლში ძირითადად სომხური სარწმუნოების ქართველები მოსახლეობენო. სხვა აზრი არ შეიძლება გამოვიტანოთ მისი სიტყვებიდან: "... ამ ადგილთა შინა მოსახლენი არიან სარწმუნოებით სომეხნი და მცირედად ქართლის სარწმუნოებისა, არამედ ქცევა-ზნითა ქართულითა" (ბაგრატიონი, 1973, გვ. 312). XIX საუკუნის დასაწყისიდან ქართველ გრიგორიანელთა კონფესიური ჯგუფები ჩნდება შიდა ქართლში, კახეთში. ინტერესმოკლებული არ იქნება ქართველთა გრიგორიანულ (მონოფიზიტურ) სარწმუნოებაზე გადასვლის მიზეზების დასახელება. პირველ ყოვლისა, თავისი სამწყსოს გამრავლებით დაინტერესებული იყვნენ სომხური ეკლესიის მესვეურნი, რომლებიც მისიონერული მოღვაწეობით ცდილობდნენ მართლმადიდებელი ქართველების გადაბირებას. ქართველთა გაგრიგორიანება-გასომხების ერთ-ერთი გზა იყო, აგრეთვე ქართველ მეფეთა მიერ ეჩმიაძინისა და ახპატის მონასტრებისათვის გლეხთა შეწირვა.

ქართველ თავად-აზნაურთა რამდენიმე გვარის (თუმანიშვილი, ბებუთიშვილი, ბეგთაბეგიშვილი, არღუთაშვილი) ზოგიერთი შტო გრიგორიანული სარწმუნოების მიმდევარი იყო, რომლებსაც თავიანთი ქართველი ყმები მონოფიზიტურ სარწმუნოებაზე გადაჰყავდათ. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ქართველთა გაგრიგორიანება-გასომხების მიზეზი თურქთა აგრესია იყო. ცნობილია, რომ თურქები მართლმადიდებლური ქრისტიანობის მიმართ დიდად შეურიგებელნი იყვნენ, როგორც ბიზანტიელთა რელიგიისადმო. მონოფიზიტების მიმართ კი ერთგვარ შემწყნარებლობას იჩენდნენ.
სომხეთიდან გადმოსახლებული მოსახლეობა თავდაპირველად ეტანებოდა ქალაქებსა და ქალაქის ტიპის დასახლებებს, სადაც მათ ხელოსნობასა და ვაჭრობაში პრიორიტეტი ჰქონდათ მოპოვებული. გამორიცხული იყო ქართველი მართლმადიდებელის ხელოსნობასა და ვაჭრობაში ჩაბმა, თუ არ მიიღებდა მონოფიზიტობას. დაბოლოს, XIX საუკუნის დამდეგიდან ისარგებლეს რა ქართული სახელმწიფოებრიობისა და შემდეგ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის დაკარგვით (1811 წელი), სომეხი ტერტერები მოედვნენ ქართლ- კახეთის სოფლებს და ღარიბი ქართველი გლეხებისადმი ფინანსური და მატერიალური დახმარების გაწევით აღწევდნენ თავიანთ ეროვნულ სარწმუნოებაზე მათ გადაყვანას. ქართველთა გაგრიგორიანება-გასომხების ფაქტები დადასტურებულია საისტორიო საბუთებში. ქართველთა მონოფიზიტობაზე გადასვლა ("გასომხება") არაერთი საყურადღებო საბუთით დაადასტურა გ. მაისურაძემ. ქართულ მეცნიერებაში ქართველი მონოფიზიტების საკითხს პირველად ა. ხახანაშვილი შეეხო, რომელმაც მეცნიერული დამაჯერებლობით აჩვენა ქართველების სომეხთა ეროვნულ სარწმუმოებაზე გადასვლის ფაქტები. მონოფიზიტური რწმენის ქართველებზე მიუთითა 1881 წელს ლიონში დასტამბულ ნაშრომში ესპანეთის ვიცეკონსულმა ტრაპიზონში მარენომ, აგრეთვე, გერმანელმა მოგზაურმა და მეცნიერმა კარლ კოხმა (საქართველოში იმოგზაურა XIX საუკუნის 30-იან წლებში). ის წერდა: "სავაჭრო საქმეებს ჩვეულებრივ ქართველები განაგებენ. ეს ის ქართველებია, რომლებსაც სომხური სქიზმა აქვთ მიღებული და ამიტომ სომხებად იწოდებიან" (კოხი, 1981, გვ. 192). XVII საუკუნის პირველ ნახევარში ქართველთა გასომხების შესახებ იტალიელი მისიონერი დონ პიეტრო ავიტაბილეც
აღნიშნავდა.
მონოფიზიტობაზე ქართველთა გადასვლის ურიცხვ მასალას იპოვის მკვლევარი XIX საუკუნის მოსახლეობის აღწერის დავთრებში. ახლა კი მხოლოდ ერთ ამონაწერს მოვიტანთ XVIII საუკუნის ქართული საისტორიო საბუთიდან, რომელშიც ქართველთა სომხურ სარწმუნოებაზე და შესაბამისად გასომხებაზეა საუბარი. ესაა არზა დიმიტრი ჯომარდიძის ყმის თაობაზე ბატონიშვილის ოქმით: "ჩემო ხელმწიფევ, ერთი ჩემი ყმის შვილი თურმე დაობლდა და წაიყვანა თავისმა ძიძამ და ციციშვილის კაცს თანანაშვილს გააზრდევინა. როდესაც გაიზარდა ამ თავისმა ძიძამ კიდევაც გაასომხა და ცოლიც შერთო. მამაჩემმა ილაპარაკა, - სამართლით ეს კაცი დარჩა. შემდგომად კიდევ ეს კაცი არ დგებოდა. მე სანატრელს მეფესთან ვილაპარაკეთ და პატრიარხთან ოქმი მიბოძა. ნინია ჯავახიშვილი რომ გახლდათ იმას კიდეც უნდა აეყარა და კიდეც უნდა გაექართველებინა"(ქსძ, 1985, გვ. 631).
ჩვენ აქ აღარ მოვიყვანთ სხვა საისტორიო მასალებს ქართველთა მონოფიზიტურ სარწმუნოებაზე გადასვლის შესახებ. მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ საქართველოში მოსახლე მონოფიზიტები შედგებოდნენ როგორც აქ სხვადასხვა დროს მიგრირებული სომხებისაგან, ისე გაგრიგორიანებული ქართველებისაგან.
ისტორიული ბედუკუღმართობის გამო, ქართველთა ნაწილი არა მხოლოდ მონოფიზიტობაზე, არამედ კათოლიკობაზეც გადადიოდა. ქრისტიანული რელიგიის განშტოებები ხომ მკაცრად ემიჯნებოდნენ ერთმანეთს. თუმცა არც მონოფიზიტობა და არც კათოლიკობა, მაჰმადიანობის მსგავსად, ძალით არ ინერგებოდა საქართველოში. სამეცნიერო გამოკვლევებით ცნობილია, რომ საქართველოში კათოლიკური სარწმუნოების გავრცელება XIII საუკუნიდან დაიწყო. ამ დროს საქართველოში რამდენიმე კათოლიკური მონასტერი ყოფილა, მათ შორის, თბილისში - ორი, ახალციხეში - ერთი. საქართველოში კათოლიკობის მიმართ აგრესიულ დამოკიდებულებას არ იჩენდნენ, პირიქით, ამ სარწმუნოების მიმართ სრულ შემწყნარებლობას ამჟღავნებდნენ. კათოლიკე მისიონერების მოღვაწეობის შედეგად ქართველთა გარკვეულ ნაწილს კათოლიკობა მიუღია. მ. თამარაშვილის აღნიშვნით განსაკუთრებული თანაგრძნობა და მფარველობა აღმოუჩენია კათოლიკეებისადმი გიორგი ბრწყინვალეს, რის შედეგადაც "საქართველოს ბევრ პროვინციაში ქართველები გადავიდნენ კათოკილობაზედ" (თამარაშვილი, 1902, გვ. 31). საქართველოში კათოლიკობის გავრცელების მასშტაბზე უდავოდ მიუთითებს ის, რომ XIV-XVI საუკუნეებში არსებობდა კათოლიკეთა საეპისკოპოსო (პაპაშვილი, 1995, გვ. 99). კათოლიკეებისადმი საქართველოს ხელისუფალთა კარგი დამოკიდებულება უდავოდ პოლიტიკური მომენტით იყო გამოწვეული, საქართველო ხომ ერთგვარი იმედით შეჰყურებდა დასავლეთს.
მონოფიზიტ ქართველებს თუ სომხებს უწოდებდნენ, კათოლიკური სარწმუნოების მიმდევრებს ფრანგები ეწოდებოდათ. მაგრამ ისტორიული ვითარების კვალობაზე ქართველი კათოლიკეებისათვის რიტის (ტიპიკონის) პრობლემა შეიქმნა. თავდაპირველად ქართველ კათოლიკეებს ქართული ტიპიკონი ჰქონდათ. პაპის მიერ გამოგზავნილი მისიონერები, საეკლესიო მოღვაწეები ქართულს სწავლობდნენ. მაგრამ XVI საუკუნის შუა ხანებიდან ვითარება შეიცვალა. რომის პაპმა ქართველი კათოლიკეები სომხურ-კათოლიკურ ეკლესიას დაუქვემდებარა, რომელსაც ლათინურის მაგიერ სომხური ტიპიკონი ჰქონდა დაკანონებული, ე.ი. წირვა-ლოცვა სომხურ ენაზე მიმდინარეობდა. ქართველ კათოლიკეთა სომხურ რიტზე გადასვლა კი საფრთხეს უქმნიდა ერთიან ქართულ ეროვნულ ორგანიზმს, თუ იმასაც გავიხსენებთ, რომ ქართულ ეთნოსს ერთგვარი ბზარი ჰქონდა გაჩენილი ქართველი მონოფიზიტების სახით. კათოლიკობა ქართველთა გარკვეული ნაწილისათვის ევროპასთან დაახლოების და ამგვარად თავის გადარჩენის ერთ-ერთი გზა იყო. განსაკუთრებით გავრცელდა კათოლიკური სარწმუნოება სამხრეთ საქართველოში, სადაც უცხო ელემენტის შერევა უფრო საგრძნობი იყო. სამცხე-ჯავახეთის არაერთი სოფლის მკვიდრნი კოლექტიურად გახდნენ კათოლიკური რწმენის მატარებელნი. კათოლიკე ქართველები ცხოვრობდნენ თბილისში, გორში, ქუთაისში, ახალციხეში. კათოლიციზმის გავრცელების დადებითი შედეგი მხოლოდ ის იყო, რომ კათოლიკე მისიონერების საშუალებით საქართველოში ვრცელდებოდა იმდროინდელი ევროპული სიახლენი. საერთოდ, სხვადასხვა კონფესიების გავრცელება ერთიანი ქართული ეროვნული ორგანიზმის დეზინტეგრაციულ პროცესებს უწყობდა ხელს.
ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ ამ მოვლენის მნიშვნელოვანი უარყოფითი მხარე: ქართველ მონოფიზიტთა და ქართველ კათოლიკეთა საეკლესიო ენა არაქართული იყო. ამავე დროს, ისიც ცნობილია, რომ ამ სამი სხვადასხვა კონფესიის წარმომადგენლები არ ქორწინდებოდნენ ერთმანეთზე, რაც, ბუნებრივია, ქართველი მართლმადიდებლებისაგან ქართველი კათოლიკეების და ქართველი მონოფიზიტების (აგრეთვე, ქართველი მაჰმადიანების) გათიშვას უწყობდა ხელს. თუმცა, აღნიშნული თვალსაზრისით, მართლმადიდებლობა ზემოთ ხსენებულ სხვა აღმსარებლობებთან შედარებით შემწყნარებლური იყო. შემდეგ ისე მოხდა, რომ ქართველი კათოლიკეების ("ფრანგების") ნაწილი სომხებად მიიჩნიეს, ისევ და ისევ ერის ისტორიასა და ერის წარსულში ჩაუხედავმა ადამიანებმა.