ნათარგმნი ლიტურგიკა (ღვთისმსახურება)
(საცნობარო ნარკვევი)

ქრისტიანული ღვთისმსახურება თავისი პირვანდელი სახით ქრისტიანობის წარმოშობის თანადროულია, რა თქმა უნდა, ძალზე მარტივი რიტუალით. უძველესი სასულიერო მწერლობის წყაროების მოწმობით, I საუკუნეების ღვთისმსახურება ქრისტიანულ ეკლესიებში დიდად იყო დავალებული ებრაული სარწმუნოების ღვთისმსახურებისაგან, რადგან მოციქულები, რომლებსაც ღვთისმსახურების ჩატარების პირველი კანონები მიეწერებათ, ებრაელები იყვნენ, ხოლო ქრისტიანული სარწმუნოება ებრაელთა სარწმუნოების ერთ-ერთ სექტაში ჩაისახა. ამიტომ მისი ჩამოყალიბების პირველ ეტაპზე ძირითადად ებრაულ-იუდაური ღვთისმსახურების ელემენტები ჭარბობდა (მით უმეტეს, ებრაული ძველი აღთქმის წიგნები ახალი აღთქმის წიგნებთან ერთად, ე.ი. ბიბლია, შემდგომში `წმიდა წერილად” იწოდებოდა).
ერთი სიტყვით, იმდროინდელ ქრისტიანულ ღვთისმსახურებას შეადგენდა: 1) მოციქულთა მიერ თხრობა ქრისტეს ცხოვრებისა და ღვაწლის შესახებ, რაც მოგვიანებით წერილობით ჩამოყალიბდა სახარებებში და მოციქულთა ეპისტოლეებში; 2) ლოცვები, რომლებიც ალბათ ებრაელთა ღვთისმსახურების ლოცვები იქნებოდა; 3) საგალობლები მხოლოდ ფსალმუნური შეიძლება ყოფილიყო, რადგან ქრისტიანული ჰიმნოგრაფია მოგვიანებით აღმოცენდა. შეიძლება ითქვას, რომ ფსალმუნების ხვედრითი წონა ძალზე დიდი იყო და ქრისტიანული ღვთისმსახურების ძირითად ნაწილს მოიცავდა.
წლებისა და საუკუნეთა განმავლობაში ბიზანტიური ეკლესიის ღვთისმსახურება ივსებოდა ახალი სასულიერო დარგების აღმოცენების საფუძველზე (ჰაგიოგრაფია ანუ წმინდანთა კულტი ჩამოყალიბდა, პირველ ეტაპზე მოწამეების, ხოლო შემდეგ სასულიერო მოღვაწეების `წამება-ცხოვრებებით”; ჰომილეტიკა – მამათა ქადაგებები საუფლო და საეკლესიო დღესასწაულებზე; ჰიმნოგრაფიული საგალობლები, ცოტა მოგვიანებით ჰიმნოგრაფიული კანონის შექმნით და ა.შ.), საიდანაც ღვთისმსახურება უხვ მასალას იძენდა და მრავალფეროვანი ხდებოდა. ღვთისმსახურების ძირითადი ელემენტების საფუძველზე ჩამოყალიბდა ტიპიკონი, ქრისტიანული ეკლესიის ძირითადი სახელმძღვანელო, რომელიც VII-VIII საუკუნეებიდან თანდათანობით იხვეწებოდა და XVI საუკუნეში საბოლოოდ ფორმირებული სახე მიიღო.
ქართულ სინამდვილეში იმის მიხედვით, თუ რომელი ეკლესიის ტრადიციებს მიჰყვებოდა, ქართული ეკლესია შესაბამის ტიპიკონს თარგმნიდა და ღვთისმსახურებას მის მიხედვით წარმართავდა.
პირველი ტიპიკონი, რომელიც ქართულად უთარგმნიათ, არის იერუსალიმის ქრისტეს საფლავის ეკლესიის სამრევლო ტიპიკონი სახელწოდებით: `განჩინებაÁ და განწესებაÁ მოძღუართა მიერ მართლმორწმუნეთა, რომელსა ჰყოფენ იერუსალიმს”, რომლის ქართული თარგმანი VIII საუკუნეში უნდა იყოს შესრულებული. კ. კეკელიძის დაკვირვებით, ტიპიკონის ბერძნული დედნის `მთავარი ფუძე V საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს, როგორც ამაში გვარწმუნებს ჩვენ სომხური ლექციონარები... ამ ლექციონარებში იგივე დღესასწაულები და ხსენებანია, აგრეთვე იგივე სისტემა `საკითხავებისა”, რაც ჩვენს კანოში”. ეს ტიპიკონი საქართველოში მოქმედებდა X საუკუნის დამლევამდე. როდესაც ქართულმა ეკლესიამ ორიენტაცია შეიცვალა და კონსტანტინეპოლის ეკლესიის ტრადიციებს დაუახლოვდა ათონის მთაზე (საბერძნეთში) X საუკუნეში დაარსებული ქართველთა მონასტრის განთქმული მწიგნობრების - ეფთვიმე და გიორგი მთაწმიდელების მოღვაწეობის მეშვეობით, მან სახელმძღვანელოდ აირჩია კონსტანტინეპოლის აიასოფიის საპატრიარქო ტაძრის ტიპიკონი. ამ ტიპიკონის ძალიან მოკლე თარგმანი X საუკუნის ბოლოს შეასრულა ეფთვიმე მთაწმიდელმა `მცირე სÂნაქსარის” სახელით, ხოლო მოგვიანებით (1042 წ.) იგივე ტიპიკონი სრულად თარგმნა გიორგი მთაწმიდელმა და უწოდა მას `დიდი სÂნაქსარი”. გიორგიმ თავის თარგმანში შეიტანა სვინაქსარის ჰაგიოლოგიური ნაწილის (წმინდანთა ხსენებანი) უფრო ვრცელი ვარიანტი, ვიდრე ის დედანში იყო, სტუდიელთა სამონასტრო ტიპიკონის (წმინდანთა ჰაგიოგრაფიული ცნობარი) და ათონის მთის ათანასეს ლავრის ტიპიკონის ელემენტები. უფრო მეტიც, გიორგიმ თავის ნათარგმნ `დიდ სÂნაქსარში” ქართული მასალაც ჩართო: შეიტანა ეფთვიმე მთაწმიდელის საკმაოდ ვრცელი სვინაქსარული `ცხოვრება” (13 მაისს) და ათონის ქართველთა მონასტრის დამაარსებლის, იოანე მთაწმიდელის ხსენება (14 ივნისს). `დიდი სÂნაქსარის” ერთ, XI საუკუნის ხელნაწერში (A 193) შესულია ილარიონ ქართველის ხსენება, XI საუკუნის დანარჩენ 5 ხელნაწერში კი ხსენება არ ჩანს, ე.ი. ან ეს ხსენება რომელიღაც გადამწერმა ჩაამატა, ან გიორგის თავიდან გამორჩა და შემდეგ თვითონ ჩაამატა ერთ-ერთ მის მიერ გადაწერილ ცალში.
გიორგის „დიდი სÂნაქსარის” ანუ აიასოფიის ეკლესიის ტიპიკონის მიხედვით საქართველოს ეკლესიებში ღვთისმსახურება სრულდებოდა XII საუკუნემდე, თუმცა საბოლოოდ მხოლოდ XIV-XV საუკუნეებში განიდევნა. დავით აღმაშენებლის ინიციატივით და არსენ იყალთოელის თარგმანით, ჯერ შიომღვიმის მონასტერში, ხოლო შემდეგ საქართველოს დანარჩენ ეკლესია-მონასტრებში დამკვიდრდა საბა განწმედილის ლავრის (პალესტინაში) ტიპიკონის შავი მთის სვიმეონ მესვეტის (V ს.) მონასტრის რედაქცია (მისი გამოყენების ფაქტი დადასტურებულია თამარის მეფობის დროს – მისი კარის ეკლესია ამ ტიპიკონით ხელმძღვანელობდა.
სხვათა შორის, საბას ლავრის ტიპიკონი საფუძვლად დადებია ჯერ კიდევ IX საუკუნეში გრიგოლ ხანცთელის მიერ შემუშავებულ ტიპიკონს, რომელიც მას სახელმძღვანელოდ დაუწესებია მის მიერ დაარსებული მონასტრისათვის (ძეგლები, I, გვ. 265). საბა განწმედილის მონასტრის ეს ტიპიკონი (შავი მთის მონასტრის რედაქციით, მას შემდეგ დაემატა მთაწმიდის ათანასეს ლავრის ტიპიკონის ელემენტებიც) მართავდა ქართულ ღვთისმსახურებას XVIII საუკუნის ნახევრამდე, როდესაც ის სლავური ტიპიკონის მიხედვით შეუსწორებია ანტონ I-ს.
ტიპიკონების შესახებ თხრობა სრული არ იქნება, თუ რამდენიმე სიტყვა არ ვთქვით სამონასტრო ტიპიკონებზე. სამრევლო ტიპიკონები ამა თუ იმ ქრისტიანული ერის ღვთისმსახურებაში მკაცრად განსაზღვრული სახლემძღვანელო იყო, რომელიც ყალიბდებოდა საუკუნეების განმავლობაში, როგორც სამრევლო ეკლესიისათვის ასევე მონასტრებისათვისაც, მაგრამ იყო ერთი ფაქტორი, რომლის გამოც მონასტრის ტიპიკონი ჩამატება-დაზუსტების საგანი ხდებოდა და ეს დამატება-შესწორებები ერთპიროვნული იყო. ასეთ ტიპიკონებს `ქტიტორულ” ტიპიკონებს უწოდებდნენ და მასში ცვლილებების შეტანის უფლება ამ მონასტრის მაშენებელ ქტიტორს, დიდგვაროვან ერისუფალსა და მორწმუნეს, ან სასულიერო იერარქიის მაღალი თანამდებობის პირს ჰქონდა. ამ უფლების გამოყენების (ან არგამოყენების) საშუალებას მათ აძლევდათ ის დიდი ქონება, რომელსაც ეს პირები სწირავდნენ მონასტრის ასაშენებლად, კეთილმოსაწყობად და სახელმძღვანელოდ მათ მიერ შერჩეულ ტიპიკონს უდებდნენ, სურვილის შემთხვევაში შეჰქონდათ მათთვის სასურველი ცვლილებები. ხშირი იყო ისეთი შემთხვევები, როდესაც ერისუფალნი ასეთ მონასტრებს აშენებდნენ, რომ იქ მონაზონად ეღვაწათ. ქვევით, ტიპიკონებზე საუბრისას უფრო ვრცლად მოვიტანთ კონკრეტულ მაგალითებს. ღვთისმსახურება, რომელსაც წეს-განგებას უდებს ტიპიკონი, სამი უმთავრესი ნაწილისაგან შედგება: საკითხავები საღვთო წერილიდან, ლოცვები, რომელსაც წარმოთქვამს მღვდელმსახური, მკითხველი ან მორწმუნე, და საგალობელი ჰიმნები. ამის შესაბამისად წიგნები, რომლებშიც ეს მასალა არის შესული, სამ უმთავრეს დარგად იყოფა და თითოეულ დარგს რამდენიმე წიგნი ამოწურავს: საკითხავები ახალი აღთქმიდან შესულია `სახარება-სამოციქულო”-ში (ბერძ. `აპრაკოსები”), ხოლო ძველი აღთქმიდან - `საწინასწარმეტყუელო”-ში (ბერძ. `პროფიტოლოგიონი” ანუ `პარემიონი”) და `დავითნი” (იგივე `ფსალმუნი”). ადრე `საკითხავების” ორივე წიგნს ერთი სახელწოდება ჰქონდა - `ლექციონარი”.
მეორე დარგს განეკუთვნება `ლოცვანის” (ბერძ. ეუქოლოგიონი) ორი წიგნი: პირველში მოთავსებულია წირვის წესი, ხოლო მეორეში – ლოცვები სხვადასხვა შემთხვევისათვის (ნათლისღების, ჯვრისწერის, დასაფლავების და ა.შ.). ე.ი. პირველი – კონდაკი ანუ ჟამისწირვა (ბერძ. `ლიტურგიარიონ”), რომელშიც შედის `ჟამისწირვები” სხვადასხვა ავტორებისა და ლოცვები. მეორე წიგნი `კურთხევანია”, რომელშიც შეტანილია სხვადასხვა დღესასწაულის, მოვლენის ან შემთხვევის, საეკლესიო ჭურჭლისა და საგნის კურთხევის წესი და განგება. აგრეთვე, სხვადასხვა საეკლესიო საფეხურზე `Ãელდასხმის” წესი და განგება ლოცვებითურთ.
მესამე დარგი წარმოდგენილია ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფიის საგალობლების კრებულებით: `მარხვანი”, ზატიკი, პარაკლიტონი, ჟამნი, თვენი, იადგარი, სამსაგალობლები და `სავედრებელ გალობათა წიგნი” ანუ პარაკლისები.
ღვთისმსახურების ყველა წიგნს უფრო ვრცლად განვიხილავთ ქვემოთ.

ლიტირგიკული კრებულები

ტიპიკონი – საეკლესიო წეს-განგებათა კრებული, რომელიც მოიცავს სახელმძღვანელო მითითებებს ყოველგვარი მღვდელმსახურებისათვის საწელიწდო კალენდრის დღეებში, შვიდეულის დღეებში და ყოველდღიური ღვთისმსახურების ჩატარების წესისა და თანმიმდევრობის შესახებ. ტიპიკონი უჩვენებს, ესა თუ ის ეკლესია ან მონასტერი, რომელიც ამ ტიპიკონით ხელმძღვანელობს, რომელი საეკლესიო პრაქტიკის მიმდევარია.
ტიპიკონი (ბერძ. ტვიპოსიდან – სახე, მაგალითი) ორი ტიპისაა: სამრევლო და სამონასტრო, ე.ი. არსებობს ღვთისმსახურების შესრულების ორი წესი: სამრევლო ეკლესიის პირველი ტიპის ტიპიკონი ჩამოყალიბებულია იერუსალიმში, ქრისტეს საფლავის ეკლესიის ღვთისმსახურების წესის საფუძველზე, ხოლო მოგვიანებით _ კონსტანტინეპოლის აია-სოფიის დიდი ეკლესიის წესის მიხედვით. სამონასტრო ტიპიკონებიდან ყველაზე ცნობილია: პალესტინაში – საბაწმიდის ლავრის ტიპიკონი, კონსტანტინეპოლში – სტოდიელთა მონასტრის ტიპიკონი, ხოლო ათონის მთაზე – ათანასე მთაწმიდელის ლავრის ტიპიკონი.
საქართველოს ეკლესიას, რომელიც დაარსების დღიდან პალესტინურ ლიტურგიკულ პრაქტიკას მიჰყვებოდა, სახელმძღვანელოდ იერუსალიმური ტიპიკონი უნდა ჰქონოდა. ეს მოსაზრება გაამართლა XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე მიკვლეულმა ძეგლმა `განჩინებაÁ და განწესებაÁ მოძღუართა მიერ მართლმორწმუნეთაÁ, რომელსა ჰყოფენ იერუსალიმს”. ეს ვრცელი თხზულება წარმოადგენს იერუსალიმში ქრისტეს საფლავის (გოლგოთის) ეკლესიაში შემუშავებულ ტიპიკონს, რომელსაც `კანონი” ეწოდება.
როგორც კ. კეკელიძემ გაარკვია, ამ კანონში შემონახულია VI საუკუნის რედაქციის ტიპიკონი, რომელიც ქართულად ნათარგმნია VIII-IX საუკუნეების მიჯნაზე. ამ ძეგლის ბერძნული დედნის ძველი ფენა V საუკუნის უნდა შექმნილიყო. ამ ტიპიკონით, რომლის ქართული რამდენიმე ხელნაწერი X საუკუნისაა, საქართველოს ეკლესია X საუკუნემდე ხელმძღვანელობდა. ათონის მთაზე ქართველთა მონასტრის - `ივირონის” დაარსება გახდა საფუძველი აია-სოფიის ანუ კონსტანტინეპოლის `დიდის ეკლესიის” ტიპიკონის თარგმნისა, რომელსაც გიორგი მთაწმიდელის თარგმანში `დიდი სÂნაქსარი” ეწოდება, ხოლო ეფთვიმე მთაწმიდელის თარგმანში - `მცირე სÂნაქსარი”, რადგან ეფთვიმემ ძეგლი შემოკლებით გადმოიღო, ხოლო გიორგიმ – სრულად. კ. კეკელიძის დაკვირვებით, გიორგის თარგმანში შეტანილია ელემენტები სტოდიელთა მონასტრის სამონასტრო ტიპიკონიდან და ათონის მთის მონასტერთა ლიტურგიკული პრაქტიკიდან. ეს ტიპიკონი ანუ `დიდი სÂნაქსარი” XII საუკუნემდე იყო სახელმძღვანელო ქართული ეკლესიისა, თუმცა მაინც იყო ხმარებაში XIV-XV საუკუნემდე XII საუკუნის დასაწყისში, დავით აღმაშენებელს დაუვალებია არსენ იყალთოელისათვის, რომ მეფის ბრძანებით და არსენის პრაქტიკული საქმიანობით შიომღვიმის მონასტრის ახლად აშენებულიღვთისმშობლის მიძინების მთავარი ტაძრის მშენებლობის დასრულებასთან დაკავშირებით შეერჩია მონასტრისათვის ტიპიკონი. არსენმა შეარჩია შავი მთის, სვიმეონ მესვეტის მონასტრის ტიპიკონი, რომელიც იერუსალიმის საბა განწმედილის მონასტრის ტიპიკონის რამდენადმე შეცვლილი ტიპისა იყო, ალბათ იმიტომ, რომ არსენი კარგად იცნობდა მას, რადგან ამ მონასტერში მან რამდენიმე ხანს იმოღვაწა, და თარგმნა ეს ტიპიკონი. ამრიგად, XII საუკუნის პირველი მეოთხედიდან საქართველოში რიგით მესამე ტიპიკონი ამოქმედდა _ საბას ლავრის ტიპიკონი, რომელსაც შიომღვიმის ტიპიკონი ეწოდა (მისი ცნობილი ეგზემპლარია H-1349, XIII საუკუნის, თუმცა არსებობს უფრო ძველი ხელნაწერები – იერუსალიმის (Ier.) ქართული ხელნაწერების კოლექციიდან (Ier.146, XII ს.). აღსანიშნავია, რომ საბას ლავრის სამონასტრო ტიპიკონი საქართველოში, კერძოდ, კლარჯეთის ეკლესიებში ცნობილი უნდა ყოფილიყო ჯერ კიდევ IX საუკუნიდან, რადგან ცნობილია, რომ გრიგოლ ხანცთელმა მის მიერ დაარსებულ მონასტრებს ეს ტიპიკონი დაუდგინა. მან საგანგებოდ ათარგმნინა თავის მოწაფეს, რომელიც საბას ლავრაში მოღვაწეობდა და რომელმაც ეს ტიპიკონი გრიგოლს გამოუგზავნა (ძეგლები, I, გვ. 265-266).
შიომღვიმის ტიპიკონი საქართველოში, როგორც ჩანს, XVIII საუკუნემდე მოქმედებდა. მისი მოქმედების არეალი ძალიან ფართო იყო, თამარ მეფის დროს ამ ტიპიკონით ხელმძღვანელობდნენ არა მარტო სამრევლო ეკლესიები და მონასტრები, არამედ მეფის კარის ეკლესიაც კი. ეს ჩანს მემატიანეს სიტყვებიდან: `საეკლესიო ლოცვაÁ და წესი ლოცვისაÁ დაუკლებლად აღესრულებოდის, ვითარცა ტიბიკონი მოასწავებდა და განწესებაÁ პალესტინისა მონასტრისა მოგვითხრობს, ყოველი სრულად. დარბაზის კარს მყოფნი წირვად ვერვინ დააკლდებოდა: მწუხრი, დილეულ, სამხარი, ვითარცა თქუმულ არს”. თავდაპირველად ჩვენში შემოვიდა საბაწმიდის ტიპიკონის `სვიმეონწმიდის” რედაქცია, რომელშიც შემდგომ ადგილი მოიპოვა ათონის მონასტერთა ლიტურგიკული პრაქტიკის ელემენტებმა. ასე რომ, საბოლოოდ ჩვენში დამკვიდრდა `მთაწმიდის რედაქცია” საბაწმიდის ტიპიკონისა. ეს რედაქცია პალესტინური ტიპიკონისა უცვლელად მოქმედებდა XVIII საუკუნის ნახევრამდე, სანამ იგი ანტონ I- მა არ შეასწორა სლავური ტიპიკონის მიხედვით.
სამონასტრო ტიპიკონების სახელწოდებაში გაჩნდა სიტყვა `ქტიტორული” იმის აღსანიშნავად, რომ ზოგიერთი დიდგვაროვანი და შეძლებული მორწმუნე თავის ქონებას ახმარდა მონასტრის აშენებას, რომელსაც სამონასტრო წესს მისი დამაარსებელი - `ქტიტორი” უწესებდა. ასეთ მოქმედებას ადგილი ჰქონდა საქართველოშიც. ილარიონ ქართველის ცხოვრებაში მოთხრობილია, როგორ აუშენა მონასტერი ექვსი წლის ილარიონს მამამ `და შეკრბეს მუნ ძმანი რიცხვით, ვითარ ათექსუმეტნი ოდენ” (ძეგლები, II, გვ. 10-11). შემდეგ, იერუსალიმიდან დაბრუნებულმა ილარიონმა დაქვრივებული დედისა და დისათÂს `აღაშენა მონასტერი დედათათÂს მოწესეთა... და განუწესა წესი და კანონი...” (იქვე, გვ. 16); `და კუალად აღაშენა სხუაÁ მონასტერი მამათათÂს... და განუწესა მათცა წესი და კანონი...” (იქვე). ქტიტორები ამ წესს წერილობით სახეს აძლევდნენ და ასე იქმნებოდა მრავალი ქტიტორული ტიპიკონი. ასეთი ქტიტორული ტიპიკონიდან მხოლოდ ცალკეული ადგილებია მოტანილი `გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებაში”, გრიგოლის მიერ აშენებული მონასტრების წესებიდან (ძეგლები, I, გვ. 265-267). ქტიტორულია ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ მთაწმიდის ქართველთა მონასტრისათვის დადგენილი წესები, რომელთა დიდი ნაწილი წარმოდგენილია `იოანესა და ეფთვიმე მთაწმიდელების ცხოვრებაში” (ძეგლები, II, გვ. 69-85 – წარმოდგენილია 42 პუნქტი). ქტიტორული ტიპიკონების რიცხვს განეკუთვნება ტიპიკონები: 1) დავით აღმაშენებლის `ანდერძები”, მიცემული შიომღვიმის მონასტრისადმი (გამოც. ვ. სილოგავასი, თბილისი, 2003, გვ. 114-142); 2) გრიგოლ ბაკურიანისძისა, პეტრიწონის ტიპიკონი 1084წ. (გამოც. ი. დოლიძისა, ქართ. სამართ. ძეგლები, III, გვ. 35-105); 3) მხარგრძელისა `განგებაÁ ვაჰანის ქუაბთა მონასტრისა” (გამოც. ლ. მუსხელიშვილისა, თბილისი).
თანამედროვე საეკლესიო პრაქტიკაში ხმარებული ტიპიკონი შინაარსობრივად 3 ნაწილად იყოფა:
I ნაწილი (1-47 თავი) შეიცავს ზოგად მითითებებს: ა) მღვდელმსახურებათა თანმიმდევრობაზე საზოგადო მსახურების გარკვეულ დღეებში (თ. 1-26); ბ) როგორ უნდა განლაგდნენ მლოცველები ღვთისმსახურების დროს (თ. 26-32); გ) მონაზონთა ცხოვრების წესი (თ. 31-47).
II ნაწილი (თ. 47-52) გვაძლევს მითითებებს წლის თითოეული დღის მღვდელმსახურებაზე და მათ თანმიმდევრობაზე ღვთისმსახურების დროს.
III ნაწილი (თ. 52-დან) წარმოადგენს ტიპიკონის I და II ნაწილების დამატებას და შეიცავს: ა) ისეთ ზოგად მითითებებს საწელიწდო კალენდრისა და შვიდეულის დღეების მოკლე საგალობლებზე, რომლებიც არ არის შეტანილი ტიპიკონის I და II ნაწილებში; ბ) ისეთ საგალობლებს, რომლებზედაც მითითებანი ამ ნაწილშია წარმოდგენილი: კონდაკებს (საგალ.), სტიქარონებს, იბაკოებს და ა.შ.
`დიდი სვინაქსარი” ეწოდება ბერძნული სვინაქსარის ანუ ტიპიკონის იმ სრულ ვარიანტს, რომელიც გიორგი მთაწმიდელმა თარგმნა ბერძნული ენიდან (ეს არის გიორგის პირველი თარგმანი მის მრავალრიცხოვან ნათარგმნ თხზულებათა შორის) XI საუკუნის შუა წლებში, მისი ათონის მთის ქართულ მონასტერში დეკანოზად ყოფნის დროს (1044 წლამდე). ცნობილია, რომ სათარგმნელად გიორგიმ აირჩია კონსტანტინეპოლის დიდი ეკლესიის – აიასოფიას ეკლესიის სამრევლოს ტიპიკონი, ხოლო მისი სვინაქსარული ნაწილი შეავსო კონსტანტინეპოლისვე სტოდიერთა მონასტრის სამონასტრო ტიპიკონის მონაცემებით და გამოიყენა აგრეთვე ათონის მთის ათანასეს ლავრის ზოგი დეტალი. `სÂნაქსარი” თავდაპირველად ეწოდებოდა იმ `სარჩევს” თუ კალენდარს, რომელიც ერთვოდა `სახარება-სამოციქულოს” და უჩვენებდა `საკითხავების” რომელი ადგილი იყო გათვალისწინებული კონკრეტულ დღესასწაულზე თუ წმინდანის ხსენების დღეს, რომელიც დადებულია კალენდარული თვის გარკვეულ დღეს. შემდეგ `სÂნაქსარი” იქცა ტიპიკონის მნიშვნელოვან ნაწილად, რომელშიც წარმოდგენილია წმინდანთა, მოწამეთა და დღესასწაულთა თორმეტივე თვის ყოველ დღეზე დალაგებული კალენდარი, გავრცობილი მათი ბიოგრაფიული თუ ისტორიული ცნობებით და ლიტურგიკული მითითებებით ტროპარებზე, კონდაკებზე, ლიტანიაზე და სხვ. (ასეთია მაგ. საბაწმიდური ტიპიკონის ქართული თარგმანი _ შიომღვიმის ტიპიკონი).
ქართულ მწერლობაში სÂნაქსარის სახელი მთელ ტიპიკონზე გავრცელდა და გიორგი მთაწმიდელის ნათარგმნს `დიდი სÂნაქსარი” ეწოდა, ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ თარგმნილი `სÂნაქსარი საწელიწდოÁ უმცროსი”-ს საპირისპიროდ, რადგან ეფთვიმეს თარგმნილი (რომელიც ჯერ კიდევ გამოუცემელია და შეუსწავლელი) კონსტანტინეპოლის აიასოფიის ტაძრის ტიპიკონი საგრძნობლად შემოკლებულია.
`დიდი სÂინაქსარის” მნიშვნელობა ქართული ეკლესიისათვის დახასიათებულია გიორგი მთაწმიდელის ბიოგრაფის – გიორგი მცირის მხატვრული შეფასებით: `პირველ ყოვლისა სÂნაქსარი თარგმნა, რამეთუ ესე არს საფუძველი ეკლესიისაÁ, რომლისა თÂნიერ შეუძლებელ არს წარმართებაÁ ეკლესიისაÁ, რამეთუ რომელსა ეკლესიასა სÂნაქსარი არა ჰქონდის, დაღაცათუ ყოველნი წიგნნი ჰქონდინ, თაფლსა ჭამან, ხოლო სიტკბოებასა სასაÁ ვერ სცნობს” (ძეგლები, II, თბ., 1967, გვ. 128).
გიორგიმ `დიდ სÂნაქსარში” ქართული მასალაც შეიტანა _ ეფთვიმეს მოზრდილი სვინაქსარული ცხოვრება, იოანე მთაწმიდელის ხსენება 14 VII (შესაძლებელია, ილარიონ ქართველის ხსენებაც). ძეგლი თითქმის მზადაა გამოსაცემად მ. დოლაქიძის მრავალწლიანი მუშაობის შედეგად. `მცირე სÂნაქსარი”, როგორც აღვნიშნეთ, ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ შემოკლებულად გადმოღებულ კონსტანტინეპოლის აიასოფიის ტაძრის ტიპიკონს ეწოდება. ერთადერთი 1030 წლის ხელნაწერი (A 648), რომელშიც ქართული მასალა არ არის, მრავალ შესანიშნავ მინიატურას შეიცავდა, რომელიც მთლიანად ამოუჭრია ვიღაცას და ტექსტიც სანახევროდ დაკარგულია. ძეგლი გამოუცემელია.
კურთხევანი _ `კურთხევათა” კრებული მღვდელმოქმედებისათვის, ხოლო `კურთხევა” ეს არის მღვდელმოქმედება, რომლის შესრულების დროს მღვდლის მეშვეობით ღვთიური მადლი გადაეცემა გარკვეულ პირებს ან საგნებს, როგორც გამაძლიერებელი, განმკურნებელი ან განმწმენდი ძალა. კურთხევის უფლება აქვთ მხოლოდ მღვდელმთავრებს (ეპისკოპოსებს, მთავარეპისკოპოსებს, მიტროპოლიტებს და პატრიარქს) და მღვდლებს. `კურთხევანებში” თავმოყრილია სხავადსხვაგვარი კურთხევათა წესები და განგებანი, რომელიც სრულდება მრავალრიცხოვანი ლოცვების თანხლებით. `კურთხევანის” მიხედვით ტარდება ნათვლა, ქორწინება, მიცვალებულთა წესის აგება, საუფლო დღეების და, საერთოდ, დღესასწაულთა განგება, ეკლესიათა სატფურება, ყველა სასულიერო პირის ხელდასხმა (ქირიტონია და ქიროთესია – უმთავრესად კონდაკებში (ჟამისწირვებში) წარმოდგენილი, ოღონდ აქედან მრავალ `კურთხევანთა” კრებულში შეტანილი), მონაზვნად აღკვეცა, დიდი და მცირე მაზარით მონაზვნის შემოსვა, საეკლესიო წმინდა ჭურჭლის განწმენდა და განახლება და სხვა საეკლესიო რიტუალი და ქმედება.
`კურთხევანთა” ხელნაწერები ოთხ კატეგორიად უნდა დავყოთ: 1) წინაათონური, რომელთა ნუსხები X საუკუნემდე არ გვხვდება და მათი რაოდენობაც მცირეა (Sin. 12, X ს., Sin. 66, X ს., Sin. 54, X ს., Sin. 34, X ს. და კიდევ რამდენიმე); 2) ათონური პერიოდისა; 3) პოსტათონური პერიოდისა, როდესაც ხდება გიორგის `კურთხევანის” შევსება ახალი ნათარგმნი მასალით XII-XVII საუკუნეებში; 4) კვიპრიანე სამთავნელის მიერ ახლად თარგმნილი `კურთხევანი” XVIII საუკუნის დასაწყისში ბერძნული ენიდან, რომლის მოკლე და ვრცელი რედაქციებია ცნობილი.
უნდა აღინიშნოს, რომ `კურთხევანთა” ხელნაწერების უამრავი რაოდენობიდან ალბათ არ მოიძებნება ორი ხელნაწერიც კი, რომლებიც ზედმიწევნით იმეორებდნენ ერთმანეთს. განსაკუთრებით ეს ითქმის პოსტათონური ხელნაწერების შესახებ. თითოეული ხელნაწერის გადამწერი, რომლის ძირითადი ნაწილი დამყარებულია გიორგი მთაწმიდელის მიერ თარგმნილ სტატიებზე (თვით გიორგის ნათარგმნი `კურთხევანის” ზუსტი შედგენილობის ხელნაწერებიდან ერთიც კი არ არის შემონახული), როგორც ჩანს, ცდილა შეევსო და გაემდიდრებინა იგი ხელმისაწვდომი მასალით. ამიტომ არის, რომ არც მხოლოდ ეფთვიმეს ნათარგმნი `მცირე კურთხევანისა” და არც მხოლოდ გიორგი მთაწმიდელის `დიდი კურთხევანის” შემცველი ხელნაწერები არ არის ცნობილი, არ ვიცით ეფთვიმემ და გიორგიმ შეიტანეს თუ არა თავიანთ ნათარგმნ კრებულებში რაიმე წინაათონური კრებულებიდან, როგორც ეს გააკეთეს პოსტათონური რედაქციის ხელნაწერთა გადამწერებმა და კვიპრიანე სამთავნელმა. მით უმეტეს, რომ წინაათონური რედაქციის ხელნაწერებში `კურთხევათა” და ლოცვათა მდიდარი რეპერტუარია წარმოდგენილი, მაგ. Sin. 12, X საუკუნის `კურთხევანში” 53 სტატიაა (28 `კურთხევა და განგება” და 25 `ლოცვა”) ამ ადრინდელ `კურთხევანებში” ერთად არის წარმოდგენილი `კურთხევები, ჟამისწირვები, ხელდასხმები” მოგვიანებით `კურთხევანს” გამოეყო ჟამისწირვის ჩატარებისა და ხელდასხმების წესები და ჩამოყალიბდა კონდაკი ანუ ჟამისწირვა.
კვერექსი არის მოკლე ლოცვათა ერთი წყება, რომელსაც საეკლესიო ღვთისმსახურების დროს წარმოთქვამს დიაკონი, ხოლო მის ყოველ მუხლზე მგალობლები მიუგებენ: `უფალო შეგვიწყალენ”, ხან - `მოგვმადლენ უფალო”. ბოლოს კი - `შენ, უფალო”. ყოველი კვერექსი ბოლოვდება მღვდლის `ასამაღლებელით’.
კვერექსები სხავდასხვა სახისაა: 1. დიდი კვერექსი (`დიდი მშÂდობიანი”); 2. მცირე კვერექსი (`მცირე მშÂდობიანი”); 3. თხოვნითი კვერექსი (`მოგუმადლენთაÁ”); 4. მრჩობლი კვერექსი (`ზეგარდამოÁ”). დიდი და მცირე კვერექსები იწოდება `მშÂდობიან კვერექსებად”, რადგან ორივე მათგანი იწყება მოწოდებით: `მშÂდობით უფლისა მიმართ ვილოცოთ”.
არსებობს `კვერექსთა” ჯგუფი `კურთხევანის” კრებულებში. მისი ცალკე ხელნაწერები გვხვდება, მაგ. Sin. 73, XII-XIII საუკუნეების `დიდი კურთხევანის” ხელნაწერში შედის `კუერექსი შესუენებულთაÁ” (89r-v). ხელნაწერს ცალკე თავად ერთვის `სხუაÁ კუერექსი შესუენებულთაÁვე” (89v-90r). ესენი არ არის ცალკე შესასრულებელი წეს-განგებანი, არამედ ჩასართავები, განკუთვნილი მიცვალებულის სახსენებელი სხვადასხვა ღვთისმსახურებისათვის ასეთი მინაწერით მეორე `კვერექსის” სათაურთან: `ხოლო ითქუმის შაბათსაცა, საშუალ `ნეტარ-არიანთა”, და შემდგომადცა, და პანაშÂდსაცა”. `შესუენებულთა კუერექსი” ცალკე თავებად გვხვდება `კურთხევანის” მხოლოდ შემდეგ ხელნაწერებში: A 504, XV-XVI, 71r; A 1505, XVII, 209r-v; S 3942, XVII, 35v-36r; Q 106, XVIII, 91r-92r. ამასთანავე სამივე ხელნაწერი სხვაობს Sin. 73 ხელნაწერისაგან სათაურით: `კუერექსი, რაჟამს მკუდარი სახლით გამოჰქუნდეს”, ასევე ტექსტითაც – დამატებითი ლოცვით.
კონდაკი ანუ ჟამისწირვა შეესატყვისება ბერძნულ ლიტურგიარიონს და წარმოადგენს საღვთისმსახურო წიგნს, რომელშიც შეტანილია წირვის ჩატარების წესები და ხელდასხმის რიტუალი. კონდაკი გარეგნულად ეტრატის ვიწრო, ერთმანეთზე გადაკერებული ფურცლების გრაგნილია, დახვეული ჯოხზე, რომელსაც დამრგვალებული თავი ჰქონდა ლურსმნის მსგავსად, ამიტომ მიიღო მან `კონდაკის” სახელწოდება (ამ ჯოხს ბერძნულად კონტოს ეძახდნენ, საიდანაც წარმოდგა სახელი კონდაკიონ). ე.ი. კონდაკი ბერძნული სიტყვაა და ქართულად `ჟამისწირვას” შეესატყვისება. ეს ტერმინი აღნიშნავს წმინდა უსისხლო მსხვერპლის შეწირვას განსაზღვრულ ჟამს (ე.ი. დროს), რადგან ის მღვდელმოქმედება, რომელსაც წირვას ეძახიან, ძირითადად ევქარისტიის შეწირვას წარმოადგენს, ამიტომ ეს სახელი ადვილი გასაგებია. ქართულად `კონდაკის” თარგმნის ისტორია გვიჩვენებს, თუ რა რედაქციის წირვის წესი იყო ქართულად ხმარებაში. ცნობილია წირვის რამდენიმე წესი: 1) იერუსალიმური ანუ მოციქულთა ლიტურგია ანუ ჟამისწირვა, ძირითადად იაკობისა, აგრეთვე მარკოზისა და პეტრესი; 2) კონსტანტინეპოლური ლიტურგია ბასილი დიდისა, იოანე ოქროპირისა და 3) პირველ შეწირული (დიდმარხვისა) ანუ გრიგოლ დიალოღოსის ჟამისწირვები. დასაწყისიდან მეთორმეტე საუკუნემდე ჩვენში და, საერთოდ, აღმოსავლეთში მოციქულთა, განსაკუთრებით იაკობ მოციქულის ჟამისწირვა იყო გავრცელებული, ხოლო ბიზანტიაში და, კერძოდ, კონსტანტინეპოლში და მის რეგიონში – ბასილი დიდისა და იოანე ოქროპირისა. ეფთვიმე მთაწმიდელი თავის პასუხში იოანე ჭყონდიდელის მიმართ ამბობს: `წმიდისა იაკობის ჟამისწირვაÁ უეჭველად ჭეშმარიტი არის და პირველად იგი იყო ეკლესიათა საბერძნეთისათა და ჩუენთა. ხოლო ოდეს წმიდამან ბასილი და ნეტარმან ოქროპირმან ჟამისწირვანი გამოთქუნეს, სიმოკლისათÂს ერმან იგი აღირჩია და იაკობისი მივიწყდა და ყოველნი ოქროპირისას სწირავენ და დიდთა მარხვათა ბასილისასა და ოდესცა ვინ უნდეს, ყოვლადვე კეთილ არს იაკობისი და პეტრესიცა”.
იაკობის ჟამისწირვა, როგორც ცნობილია, საუკუნეთა განმავლობაში თანდათან იცვლებოდა: შეჰქონდათ ახალი ლოცვები, ძველი ლოცვებიდან ზოგიერთს იღებდნენ, რიგი და თანმიმდევრობა ლოცვებისა იცვლებოდა, ტექსტში შეჰქონდათ სხვადასხვა `განგებანი”. ეს პროცესი, როგორც ჩანს, ცნობილი იყო ქართველებისათვის, რადგან ქართულ ხელნაწერებში შეომონახულია იაკობის ჟამისწირვის ოთხი განსხვავებული რედაქცია. ერთი, რომელიც იოანე ზოსიმეს დაუმზადებია 985წ., მოხვედრილია სინის მთიდან გრაცის (ავსტრია) უნივერსიტეტში და გამოსცა მ. თარხნიშვილმა, მეორე რედაქცია X საუკუნე – სინის მთის ხელნაწერშია შესული (Sin. 53 მარის აღწერილობით), მესამე გამოსცა კ. კეკელიძემ XI საუკუნის ხელნაწერის მიხედვით, მეოთხე რედაქცია ვატიკანის XIII_ XVII საუკუნეებში ქართული ხელნაწერის მიხედვით გამოსცა მ. თარხნიშვილმა.
ხელნაწერის დედანი IX საუკუნის უნდა იყოს. პეტრე მოციქულის ჟამისწირვა ქართულად მაშინ ჩანს შესრულებული, როდესაც თარგმნეს იაკობის ჟამისწირვაც. ეს ჟამისწირვა ერთი რედაქციის ორი ხელნაწერით არის შემორჩენილი, ერთი _ ვატიკანის ბიბლიოთეკის XIII-XIV საუკუნეების ხელნაწერით (გამოსცა მ. თარხნიშვილმა – მითითებული გამოცემა), ხოლო მეორე რუსულად გამოსცა კ. კეკელიძემ (Лит. памятники, გვ 201-206) XVIII საუკუნის 81 ხელნაწერის მიხედვით. `სიწმიდის განახლების” ჟამისწირვა ორი რედაქციით არის წარმოდგენილი: 1 _ სინის მთიდან გრაცში გატანილ ხელნაწერში, რომელიც იოანე-ზოსიმეს გადაუწერია 985 წელს და გამოსცა მ. თარხნიშვილმა (მითითებული გამოცემა). მეორე უნიკალური რედაქცია შემოუნახავს გელათის მონასტრის XVI საუკუნის ეტრატის გრაგნილს (ილიტარიონი), რომლის რუსული თარგმანი შეასრულა კ. კეკელიძემ (Литург. памятники, 102-106. პირველი წარწერილია გრიგოლ დიალოღონის ავტორობით, ხოლო მეორე კი – ბასილი დიდის სახელით).
`სიწმიდის განახლების” წესი და განგება, რომელსაც ხშირად გრიგოლ დიალოღონის ჟამისწირვასაც ეძახიან, და `აღესრულების დიდთა მარხვათა შინაÁ” (A77, XVIIIს., 55r-58r).
ბასილი დიდისა და იოანე ოქროპირის რედაქციის ჟამისწირვები ქართულმა ეკლესიამ ალბათ VIII-IX საუკუნიდან გაიცნო, მაგრამ X საუკუნემდე იგი კონკურენციას ვერ გაუწევდა იაკობის ჟამისწირვას. მას შემდეგ მათი კვალი ქართულ წყაროებში IX საუკუნეში ჩანს (არსენ საფარელი განყოფისათÂს ზიარების ღვინის გაზავებაზე, ე.ი. ბასილის ჟამისწირვიდან მოტანილია მოწმობა), მაგრამ საბოლოოდ დამკვიდრდა გიორგი მთაწმიდელის თარგმანით XI საუკუნიდან.
თავდაპირველად კონდაკის მასალა შედიოდა `კურთხევანში”. მათი გაყოფა მოგვიანებით მოხდა (ალბათ XII ს.). კონდაკის ერთი,, X საუკუნის ხელნაწერი (A 86) კ. კეკელიძის მოწმობით, გვიჩვენებს, რომ `კონდაკს” გამოეყო `სამღვდელმთავრო კონდაკი”, რომელშიც ჟამისწირვების გარდა შედის ქიროტონია – ქიროტესიის (ხელდასხმის) წესები, რაც მხოლოდ მღვდელმთავარს შეუძლია შეასრულოს. ამას ადასტურებს ამ ხელნაწერის `მომგების” ანდერძი: `მე, ქრისტეს მიერ ქართლისა კათალიკოსმან დავწერენ წმიდანი ესე ჟამისწირვანი სამღვდელმთავროდ საწირავად” (A 86, 30v).
როგორც ითქვა, ძირითადად იაკობ მოციქულის ჟამისწირვა იხმარებოდა. ამავე დროს შემოვიდა პეტრე მოციქულის ჟამისწირვაც, თუმცა რა დღეებში სრულდებოდა ეს წესი, არაა ცნობილი. ნამდვილად ცნობილია, რომ `სიწმიდის განახლებისლიტურგია”, თქუმული წმიდისა გრიგოლ დიოლოღოსი, ესე საღმრთოÁ წირვაÁ აღესრულების წმიდათა დიდთა მარხვათა შინა მხოლოდ, ოდესცა ტიბიკონი განუჩენს (A 77, 59r). იოანე ოქროპირის ჟამისწირვამ და ბასილი დიდის ჟამისწირვამ, შეიძლება ითქვას, ჩაანაცვლეს იაკობის ჟამისწირვა და მათ შორის ფუნქციები ასე განაწილდა: ბასილის ჟამისწირვის წესი `არა იწირვის ყოველთათÂს, არამედ ჟამსა განწესებულსა, რომელ არს კÂრიაკესა წმიდათა მარხვათა, თÂნიერ ბზობისა კვირიაკისა და წმიდასა ხუთშაბათსა და წმიდასა დიდსა შაბათსა მწუხრივ, ქრისტეს შობისა და ნათლისღებისა” (A. 10, გვ. 105). იოანე ოქროპირის ჟამისწირვა კი სრულდება დანარჩენ დღეებში, როდესაც არ სრულდება დიალოღონის და ბასილის ჟამისწირვები.
ლოცვანი (ბერძ. ევქოლოგიონი) არის ლიტურგიკული დანიშნულების კრებული, რომელშიც თავმოყრილია ყველა ლოცვა, რომელსაც მღვდელი ან მღვდელმთავარი წარმოთქვამს ღვთისმსახურების შესრულების დროს.
ლოცვები თავმოყრილია როგორც ცალკეულ კრებულებში, ასევე `კურთხევანებში”, რადგან `კურთხევის” წესის და განგების შესრულება შესაბამისი ლოცვების თანხლებით ხდება, ასევე კონდაკებში (`ჟამისწირვა”) წმინდა მსხვერპლის ანუ ევქრისტიის შეწირვის რიტუალისა და ყველა იერარქიის სასულიერო პირის ხელდასხმის (ქიროტონია-ქიროთესია) ჩატარების დროს წარმოითქმის მრავალი ლოცვა.
`ლოცვანი” ეწოდება ქრისტიანის პირადი ლოცვების კრებულსაც. ლოცვა არის ადამიანის ღმერთთან გონებით შეერთება, მოკრძალებული თხოვნავედრება და ქება-დიდება. ბასილი დიდის სიტყვებით: `ლოცვაÁ უბიწოებაÁ არს გონებისა ღმრთისა მიმართ”. სულხან-საბას სიტყვებით: `ლოცვა – გონებით ღმრთისა მიმართ აღსლვა, ანუ თხოვა ჯეროვანი ღმრთისაგან. ლოცვა არს ვერდება, არამედ ესენიცა განიყოფებიან, რამეთუ ლოცვა არს ლიტონთა სიტყვითა ღმრთისა შემწედ მოწოდება, ხოლო – ვედრება – ცრემლიანითა თუალითა და სიტყვითა”. ლოცვის გარეგნული ფორმები უმეტესწილად ნასესხებია იუდაისტური რელიგიიდან (ლოცვის დროს ფეხზე დოგმა, მუხლმოდრეკა, ხელების აღპყრობა და სხვ.). ლოცვის დროს პირჯვარის გადაწერის წესი მოციქულთა დროიდან მოდის. ლოცვა სამი სახისაა: დიდების მეტყველებითი, მადლობითი და თხოვნითი. უმთავრესია საუფლო ლოცვა `მამაო ჩვენო”. საზოგადო ღვთისმსახურებაზე (მწუხრი, ცისკარი, ჟამისწირვა) წარმოთქმული ლოცვები მრავალფეროვანია და შეტანილია სხვადასხვა საღვთისმსახურო წიგნებში – ჟამნი, კონდაკი, კურთხევანი, სადღესასწაულო თვენი, მარხვანი, ზატიკი და სხვ.
საკითხავები // ლექციონარები (ბერძ. აპრაკოსები). საეკლესიო დღესასწაულებზე ეკლესიაში ტარდება ღვთისმსახურების რთული რიტუალი, რომლის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია დღესასწაულის შესაბამისი ადგილების კითხვა სახარებისა და სამოციქულოს გარკვეული ადგილებიდან, ე.ი. ახალი აღთქმის სხვადასხვა წიგნებიდან. ბერძნულად ამ საკითხავების კრებულს აპრაკოსები ჰქვია, რომელშიც ტექსტები დალაგებულია არა სახარებაში, მოციქულთა ეპისტოლეებში და `საქმე მოციქულთაში” წარმოდგენილი ტექსტების თამნმიმდევრობით, არამედ ახალი აღთქმის წიგნებიდან იმ შერჩეული თანმიმდევრობით, რომელიც თემატურად და შინაარსობრივად გამოხატავს დღესასწაულის არსს. ცალკე კრებულის სახით აპრაკოსებს ვერ ვხვდებით X საუკუნემდე. ახალი და ძველი აღთქმის წიგნებიდან საკითხავები X საუკუნემდე ერთად იყო წარმოდგენილი კრებულებში, რომელსაც ბერძნულად `ლექციონარი” ეწოდებოდა. ეს ტერმინი იხმარებოდა ქართულშიც. როდესაც `ლექციონარები” ანუ საკითხავები ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებიდან ორად გაიყო X საუკუნის შემდეგ. ახალი აღთქმის წიგნებიდან, უმეტესად სახარებიდან, უფრო ნაკლებად `სამოციქულოდან” ამოკრებილ საკითხავებს ბერძნულ ლიტურგიკაში `აპრაკოსები” ეწოდა, ხოლო ძველი აღთქმის საკითხავებს _ `პროფიტოლოგიონები” ანუ `პარემიონები”.
ქართულად ტერმინი `აპრაკოსი” არ გვხვდება. `აპრაკოსები” უფრო სახარებებს ეწოდება, რომლებშიც ტექტები დალაგებულია საკითხავების თანმიმდევრობით, როგორც მათ ღვთისმსახურებაზე დღესასწაულის შესაბამისად კითხულობენ. ქართულად `აპრაკოსების” ნაცვლად იხმარება `სახარება საწელიწდო გამოკრებული” ან `სამოციქულო გამოკრებული”. ზოგიერთ სახარება-ოთხთავში (მაგ. ადიშის ანუ შატბერდის 897წ.), არშიებზე აღნიშნულია, თუ რომელ დღეს იკითხება მონიშნული ადგილი. უფრო ხშირად კი სახარებათა და `სამოციქულოს” ხელნაწერებს ერთვის საკითხავების `სარჩევი” ანუ `საძიებელი”, რომელშიც ყოველკვირიაკისა, დღისა თუ დღესასწაულისა და კერძო შემთხვევისათვის აღნიშნულია დასაწყისი ამა თუ იმ საკითხავისა. ამ `საძიებლების” მიხედვით შესაძლებელია გაირკვეს, თუ რომელი ეკლესიის ტრადიციაა წარმოდგენილი საკითხავების შერჩევისას. საერთოდ ცნობილია საბაწმიდის, იერუსალიმის, სინის მთისა და სოფიაწმიდის სისტემები.
როგორც სამეცნიერო ლიტერატურით ცნობილია, საქართველოს ეკლესია თავდაპირველად (I პერიოდში) იყენებდა საბაწმიდისა და სინის მთის საკითხავთა სისტემას, თუმცა გვქონია აგრეთვე იერუსალიმის ანუ `ქრისტეს საფლავის” სისტემაც (რომელიც წარმოდგენილია `იერუსალიმის განჩინებაში”). XV საუკუნეში ჩვენში უკვე აღარ ახსოვთ ამ სისტემის იერუსალიმური წარმომავლობა და მას უკვე `ქართულ კანონს” უწოდებენ სხვა სისტემებისაგან გასარჩევად. კ. კეკელიძეს ასეთი მაგალითი აქვს დასახელებული: 1048 წელს გადაწერილ სახარებას ერთვის `საძიებელი” საკითხავებისა, ხოლო ანდერძი გვამცნობს: `ესე წესი და განგებაÁ საბაწმიდისაÁ არს ბერძნული, ვის ქართული უნდეს, კანონსა მიუდგეს და მისგან ისწაოს”. კანონში იგულისხმება, რა თქმა უნდა, `იერუსალიმის კანონი” ანუ `იერუსალიმის განჩინება”, რომელიც ნათარგმნია ქართულად ადრეულ (VIII ს.) ხანაში.
უძველეს `ლექციონარებში” (ლაკურგის ანუ კალის, ლატალის, სინის მთის, პარიზისა და სხვ.) ძველი აღთქმის წიგნებიდან საკითხავების გვერდით ფართოდ არის წარმოდგენილი ახალი აღთქმის `საკითხავებიც” ოთხივე სახარებიდან, კათოკლიკე ეპისტოლეებიდან და პავლე მოციქულის ეპისტოლეებიდან. `საკითხავების” განსაკუთრებული სისტემა ჰქონდა `ფსალმუნებსაც” ანუ `დავითნი”- საც. ფსალმუნთა კრებულში შედის 150 ფსალმუნი. მათ ყოფენ 20 ნაწილად და თითოეულს `კანონი” ეწოდება. `კანონი” იყოფა სამ ნაწილად და თითოეულს `დიდება” ჰქვია. ფსალმუნთა კითხვის წესი, სხვა საკითხავების მსგავსად, შემუშავებული იყო ეკლესიაში და მათთვისაც დგებოდა `საძიებლები”, რომლებიც ზემოგანხილული `საძიებლების” მსგავსად, იყო საბაწმიდური, ბერძნული, იერუსალიმური და `ქართული” (904 წლის ფსალმუნთა კრებულში (A 38) ვკითხულობთ: `ხოლო განყოფაÁ კანონთაÁ სამ გალობასა შინა, სადა დიდებაÁ ითქუმის, ესრეთ ცან, ვითარ ქართველნი განჰყოფენ), თუმცა `ქართული” იგივე იერუსალიმურია.
განგება (ბერძ. აკოლოთია) გვიჩვენებს, თუ რა სისრულით ტარდება ღვთისმსახურება ამა თუ იმ დღესასწაულის აღნიშვნის დროს და რა თანმიმდევრობით სრულდება ეს რიტუალი. ხშირად `განგება” უწყვილდება იმავე მნიშვნელობის ტერმინს `წესი”. მაგ.: `წესი და განგება სქემის კურთხევისაÁ”, `წესი და განგება წინადღით განცხადებისა”. შეიძლება ეს ორი ტერმინი ცალ-ცალკეც შეგვხვდეს: `განგებაÁის კურთხევისაÁ”, `წესი, რომელი აღესრულების აღმსარებელსა ზედა თÂსთა ცოდვასა”.
სამაგალითოდ მოვიტანთ `განგებაÁ ძმობილებისაÁ”-ს სრულ ტექსტს (ლოცვათა მხოლოდ დასაწყისებით): `ესრეთ: მოიღოს მღდელმან წმიდაÁ სახარებაÁ და დასდვას პირველმან ძმამან Ãელი თÂსი წმიდასა სახარებასა ზედა და მეორემან ზედა Ãელსა მისსა და აღანთნენ სანთელნი და დასწეროს მათ მღდელმან სამგზის ჯუარი და მერმე თქუას კუერექსი: `მშÂდობით უფლისა მიმართ ვილოცოთ..., ზეცით გარდამო... (კვერექსების შემდეგ) მღდელმან ესე ლოცვაÁ წართქუას: (რამდენიმე ლოცვა) შემდეგ ისევ `მღდელმან ლოცვაÁ ესე: (რამდ. ლოცვა) `და შეემთხÂნენ წმიდასა სახარებასა და ამბორს-უყონ ურთიერთას და წარვიდენ”. დღესასწაულთა და წმინდანთა დღის განგება წარმოდგენილია: ტიპიკონ-სვინაქსარებში, კურთხევანებში, საწელიწდო სადღესასწაულოებში, გამოკრებილ სადღესასწაულოებში და სხვ.
გულანი არის ღვთისმსახურების სხვადასხვა წიგნების კრებული, რომელიც მხოლოდ ქართულ ეკლესიას ჰქონდა ხმარებაში დაახ. XVI საუკუნიდან. გულანში შედის: 1) სახარება; 2) საქმე მოციქულთა; 3) მოციქულთა ეპისტოლეები; 4) თვენი (12-ვე თვის); 5) საგალობლები; 6) მარხვანი; 7) ზატიკი; 8) საწინასწარმეტყველო; 9) ფსალმუნი; 10) ჟამნი; 11) სვინაქსარი; 12) ტიპიკონი და სხვ. ნათელია, რომ გულანის ხელნაწერები დიდზე დიდი მოცულობისანი არიან.
ჩვენამდე მოაღწია: გელათის, დავითგარეჯის, მცხეთის, ალავერდის, კაცხის, მარტვილის, შემოქმედის, გურიანთის, ციხის, ერკეთის, წაიშის, ბედიის, ჭალის, ანჩისხატისა და ხობის გულანებმა. საინტერესოა ანტიოქიის პატრიარქის, მაკარის (XVII ს.) შთაბეჭდილება, რომელსაც გულანის ხელნაწერი უნახავს: `თითოეულ ქართულ ეკლესიაში ინახება უზარმაზარი წიგნი, რომელიც ჯორის საპალნის ცალს მაინც უდრის. ეს წიგნი ძევს კლიროსზე, ანალოიზე, და დაფარულია ტილოთი ან მაუდით. მასში თავმოყრილია ყველა საღვთისმსახურო წიგნი, რომელიც მორწმუნეთ სჭირდებათ და რომელთა კითხულობენ წლის განმავლობაში. სახელდობრ: (ჩამოთვლის ზემოთ დასახელებულ წიგნებს და უმატებს) `სიტყვანი და ცხოვრებანი, რომელთაც დიდ დღესასწაულებში კითხულობენ, წიგნი თეოდორე სტუდიელისა და სხვა ძვირფასი და მშვენიერი წიგნები”. ზოგიერთი ასეთი წიგნის წონა რამდენიმე ათეული კილოგრამი იყო. ასეთი წიგნის შეძენა მხოლოდ მდიდარ და დიდ ეკლესია-მონასტერს შეეძლო, ამდენად ცოტა გადაჭარბებულია მაკარის სიტყვები, რომ გულანი ყველა ეკლესია-მონასტერში იდო. ყველა ზემოჩამოთვლილი გულანი ერთნაირი შედგენილობის არ არის, შემოკლებულ რედაქციას ეწოდება `ჟამ-გულანი” და შეიცავს `ჟამნს” და მოკლე სვინაქსარულ ცნობებს. მათგან უფრო ცნობილია ყანჩოეთისა და რუისის ეკლესიების `ჟამნგულანები”.
ავგაროზი წარმოადგენს თილისმის დანიშნულების მედალიონის მსგავს გულზე დასაკიდებელს, რომელშიც ჩასმული იყო `ეპისტოლე ავგაროზ მეფისა, რომელ მიუწერა
უფალსა ჩუენსა იესუ ქრისტესა”, თუ მთლიანად არა, მისი ნაწილი მაინც, რომელსაც ატარებენ მორწმუნეები, როგორც დამცველს ავადმყოფობის, ხიფათისა და ავი თვალისაგან. აქედან მიიღო გულსაკიდმა `ავგაროზის” სახელი, თუმცა შემდგომ `ავგაროზში” იდებოდა ნაწყვეტები `სახარებიდან’, უფრო ხშირად `იოანეს სახარების” დასაწყისი, შელოცვები და ლოცვები – უმეტესად წმ. კვიპრიანე მოწამისა, იოანე ოქროპირისა, ბასილი დიდისა და სხვ.
ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფია. ამ სახელით მოიხსენიება ჰიმნოგრაფიის ის მთავარი ნაწილი, ის საგალობლები, რომელთა კითხვა და გალობა ქრისტიანული ღვთისმსახურების მნიშვნელოვანი კომპონენტია. საერთოდ, სასულიერო მწერლობის ეს დარგი ებრაული ღვთისმსახურების მნიშვნელოვანი ელემენტის – ფსალმუნის მემკვიდრეა ახალი აღთქმის ღვთისმსახურებაში და შედარებით გვიანაა ჩამოყალიბებული ფსალმუნზე დაყრდნობით და მისი ელემენტების გამოყენებით. აქ ჩვენ მოკლედ, დეფინიციის დონეზე ჩამოვთვლით რამდენიმე იმ ლიტურგიკულ წიგნს ანუ კრებულს, რომელშიც თავმოყრილია ასეთი საგალობლები, ხოლო უფრო ვრცლად მათ დავახასიათებთ ჰიმნოგრაფიის მიმოხილვაში: მარხვანი, ზატიკი, პარაკლიტონი, თვენი, იადგარი, ჟამნი, ხუედრნი, სამსაგალობელნი (ტრიოდიონი), პარაკლისები.
1. მარხვანი არის საღვთისმსახურო წიგნი, რომელშიც თავმოყრილია საეკლესიო წელიწადის მოძრავი პერიოდის – დიდი მარხვის დღეებში დაწესებული საგალობლები, მეზვერისა და ფარისევლის კვირიდან დაწყებული აღდგომამდე. ამ ტიპის საგალობლებისა და მათი შემცველი კრებულის ჩამოყალიბება დაკავშირებულია კონსტანტინეპოლის სტოდიელთა (სტუდიელთა) მონასტრის ჰომნოგრაფიულ სკოლასთან და მიეწერება თეოდორე სტუდიელს (IX ს.). `მარხვანი” ცალკე კრებულის სახით საქართველოში XV საუკუნიდან გვხვდება. მანამდე დიდი მარხვის საგალობლები შედიოდა ჯერ ქართულ `ლექციონარებში”, შემდგომ კი _ ძველი და ახალი რედაქციის `იადგარებში”.
`მარხვანის”, როგორც საგალობლების შემცველი კრებულის სპეციფიკა ის არის, რომ მარხვის სადა დღეების საგალობლები წარმოადგენენ `კანონს”, რომელიც 3 გალობისაგან შედგება (ჩვეულებრივი ჰიმნოგრაფიული კანონი 9 (ან 8) გალობისაგან შედგება), ამიტომ მას გამოკრებულ `ხუედრნი”-საც უწოდებენ (ე.ი. სამსაგალობელი ანუ ტრიოდიონი).2. ზატიკი აღნიშნავს ისეთ ლიტურგიკულ წიგნსაც, რომელშიც წარმოდგენილია უდიდესი ქრისტიანული დღესასწაულების – აღდგომის, ამაღლების და მარტვილიის საგალობლები (ზატიკის მრავალ მნიშვნელობათაგან ჩვენ დავასახელებთ მხოლოდ რამდენიმე მთავარს: 1. ესაა ებრაელი ხალხის ეგვიპტის მონობიდან განთავისუფლების დღესასწაული – პასექი; 2) ქრისტიანული უდიდესი დღესასწაულის – აღდგომის სახელიცაა; 3) 50-დღიანი პერიოდი აღდგომის ორშაბათიდან `მარტვილიის” ორშაბათამდე და სხვ.). ზატიკის ციკლის საგალობელთა კრებული არის გაგრძელება დიდი მარხვის საგალობელთა კრებულის - `მარხვანისა”. ეს ორი წიგნი ხჳს-მდე გაერთიანებული იყო ერთ წიგნში, რომელსაც `ხუედრნი” ეწოდებოდა. ზატიკის გამოყოფის შემდეგ `ხუედრნი” დარჩა `მარხუანის” ერთ-ერთი ჯგუფის საგალობლების (სამსაგალობელი) აღმნიშვნელ ტერმინად. თეოდორე სტუდიელის `სტოდიერში”, რომელიც გიორგი მთაწმიდელმა თარგმნა (XI ს. შუაწლებში), ეს ორივე წიგნი დასახელებული თანმიმდევრობით არის წარმოდგენილი (A 500, 1042 წ.).
3. პარაკლიტონი (ბერძ. `ნუგეშისმცემელი”), ანუ ქართული სახელწოდებით `რვათა ხმათა წიგნი”, ეწოდება ლიტურგიკული ჰიმნოგრაფიის იმ წიგნს, ანუ კრებულს, რომელშიც შესულია სადაგი დღეების (ორშაბათ-შაბათის) საგალობლები, რომლებიც რვა ხმაზეა გაწყობილი. საგალობელთა მეორე წიგნი `ოქტოიხოსიც” (ბერძ. `რვა ხმათა”) რვა ხმაზე გაწყობილ საგალობლებს შეიცავს, ოღონდ საკვირაო ღვთისმსახურებაზე შესასრულებელს. XI საუკუნემდე ქართულში ამ ორი წიგნის რეპერტუარი ბერძნულისაგან განსხვავებული იყო: 1 წიგნში შესული იყო ოთხი ძირითადი ხმის საგალობლები, როგორც სადაგი, ასევე საკვირაო დღეებისა, ხოლო მეორეში კი – დამხმარე (პლაგალური) ხმებისა. პირველ წიგნს ეწოდებოდა `Ãმანი”, მეორეს - `გუერდნი”/`გუერდთა”. პარაკლიტონში ახლანდელ მე-5 ხმას შეესაბამება – ხმა I გვერდი მეექვსეს – II გვერდი და ა.შ. ეს ორი წიგნი გაერთიანებული იყო და მას ერთი სახელი – პარაკლიტონი ერქვა.
4. თვენი არის აგრეთვე ლიტურგიკულ-ჰიმნიგრაფიული კრებული, რომელშიც კალენდარული თანმიმდევრობით არის დალაგებული მთელი წლის ყოველდღიურ ღვთისმსახურებაზე საჭირო საგალობლები, უფრო ზუსტად, ჰიმნოგრაფიული კანონი, რომელიც 9 (8) გალობისაგან შედგება. ეს ტერმინი X საუკუნიდან არის შემოსული ქართულში და მის წინამორბედ `იადგარისაგან” (იხ.) განსხვავებით ერთ დღეზე 3 ან ორი წმინდანის მოხსენიება და მათდამი მიძღვნილი ჰიმნოგრაფიული კანონებია წარმოდგენილი. თვენს არა აქვს სამარხვო ნაწილი. ასეთ კრებულებს I რედაქციის თვენებს უწოდებენ ან `იადგარების” ახალ რედაქციას. `თვენის” საბოლოო რედაქცია ჩამოაყალიბა გიორგი მთაწმიდელმა, რომელმაც XI საუკუნის მეორე ნახევარში თარგმნა თორმეტივე თვის საგალობელთა კრებულები და თარგმნისას ერთ რომელიმე ბერძნულ 20 დედანს არ დასჯერდა და სხვადასხვა რედაქციის ბერძნული საგალობელი კრებულებიდან ამოკრიბა რომელიმე წმინდანზე დაწერილი ყველა ჰიმნოგრაფიული კანონი, თარგმნა ის და შეიტანა თავის `თუენში”. ამიტომ არის, რომ თითოეულ დღეზე ამა თუ იმ წმინდანის ან დღესასწაულის პირველ ძირითად ჰიმნოგრაფიულ კანონს მოსდევს `სხუანი” _ იმავე წმინდანზე დაწერილი სხვა კანონებიც. მათი რიცხვი ზოგჯერ 4-5 ასეთ ჰიმნიგრაფიულ კანონამდე აღწევს (დაწვრ. იხ. ჰიმნიგრაფიაში).
5. იადგარი არის ლიტურგიკული საგალობლების კრებული, რომელსაც ღვთისმსახურებაზე იყენებდნენ გიორგი მთაწმიდელის `თუენის” თარგმნამდე. იგი იწყება ხარებით და შეიცავს მთელი წლის დღესასწაულთა საგალობლებს. კალენდარული თანმიმდევრობა დარღვეულია მარტსა და აპრილს შორის მასში დიდმარხვისა და ზატიკის მოძრავი დღესასწაულების საგალობლების ჩართვის გამო. მას საფუძვლად `ლექციონარი” (V-VIII სს) დაედო. იადგარის ნუსხები ძირითადად X საუკუნის ხელნაწერებით არის მოღწეული. მათში წარმოდგენილია ნათარგმნი და ორიგინალური საგალობლების უმდიდრესი რეპერტუარი და უძველესი სანოტო ნიშნებით ჩაწერილი გალობათა მელოდიები. (ქართველ ჰიმნოგრაფთა შემოქმედება ყველაზე სრულყოფილად მიქაელ მოდრეკილის `იადგარში” – 978-988 წწ., S 425 არის წარმოდგენილი). ბერძნული `იადგარების” პირველსახე შემორჩენილი არ არის, ამიტომ ქართულ `იადგარებს” მათ აღსადგენად უდიდესი მნიშვნელობა აქვთ.
6. სამსაგალობელი // სამფსალმუნი (ბერძ. ტრიოდიონი) ეწოდება ისეთ ჰიმნოგრაფიულ კანონს, რომელიც შედგება არა 9 (8) ოდისაგან, როგორც ეს ჩვეულებრივია ჰიმნოგრაფიულ კანონში, არამედ 3 ოდისაგან, ანუ გალობისაგან და შედის `მარხვანში”
და `ზატიკში”. სამიდან ორი გალობა - 8 და 9 სამსაგალობელის მუდმივი წევრებია, ხოლო მესამე – იმის მიხედვით, თუ კვირის რომელ დღეს არის ღვთისმსახურება: ორშაბათს – 1, 8 და 9; სამშაბათს – 2, 8 და 9; ოთხშაბათს – 3, 8 და 9 და ა.შ. (შაბათ-კვირის გარდა). საგულისხმოა, რომ ქართულ ღვთსმსახურებაში იშვიათი გამონაკლისის გარდა ჰიმნოგრაფიულ კანონში არ გვხვდება მე-2 გალობა (თავისი მჭმუნვარე ხასიათის გამო), მაგრამ ეს გალობა შედის სამსაგალობელში დიდმარხვის ყოველი სამშაბათის დღეს. არსებობს აგრეთვე ორსაგალობელი (ბერძ. დიოდიონი), რომელიც შედგება ორი გალობისაგან – მე-8 და მე-9 და სრულდება მხოლოდ დიდ სამშაბათს ცისკრად; ოთხსაგალობელი (ბერძ. ტეტრადიონი), რომელიც შედგება ოთხი გალობისაგან – 6, 7, 8 და 9 და იგალობება შაბათს.
7. პარაკლისების წიგნი _ ასე ეწოდება `სავედრებელ გალობათა” წიგნს, რომელიც შეიცავს სპეციალურ პარაკლისებს, რომლებიც ტარდება სხვადასხვა ღირსშესანიშნავ დღესასწაულებზე, ღირსსახსოვარ დღეებში, განსაკუთრებული მოვლენების აღსანიშნავად, სხვადასხვა სახის `კურთხევათა” დროს და წმინდანთა მიმართ. პარაკლისის წესები და სხვადასხვა პარაკლისზე სათქმელი საგალობლები წერია სამღვდელო ლოცვანში და სავედრებელ გალობათა წიგნში. პარაკლისი შეიძლება შესრულდეს კანონის გალობის დართვით, დაუჯდომელთან და მცირე აიაზმასთან ერთად, აგრეთვე ლიტანიობით. პარაკლისს სპეციალური წესები აქვს აღდგომის შვიდეულში და ქრისტეს შობის დღეს.
8. ჟამნი – ასე იწოდება ყოველდღიური საზოგადო ღვთისმსახურების წიგნი, რომელშიც თავმოყრილია მწუხრის, სერობის, შუაღამის, ცისკრისა და `ჟამების”- საათების (პირველი, მესამე, მეექვსე და მეცხრე) ლოცვები და საგალობლები, რომლებიც მუდმივად იკითხება და იგალობება დასახელებულ ღვთისმსახურებებზე. ჟამნში წარმოდგენილია ფსალმუნები, რომელთაც კითხულობს წიგნის მკითხველი და საგალობლები, რომელსაც ასრულებენ მგალობელნი. ჟამნი დამატებით შეიცავს: 1. დილის ლოცვებს, რადგან ისინი იკითხება `შუაღამისანი”; 2. პანაღიის ამაღლების განგებას, რადგან მონასტრებში სრულდება სადილის ჟამნის შემდეგ; 3. ღვთისმშობლის კანონს, რადგან ის იკითხება ეკლესიაში დიდი სერობის შემდეგ; 4. ძილის წინა ლოცვებს, რადგან ისინი იკითხება `სერობის” შემდეგ. ეს დამატებები ჟამნში შეტანილია (და არა სხვა წიგნებში) იმიტომ, რომ ისინი იკითხება და იგალობება იმ მსახურებათა შემდეგ, რომლებიც წარმოდგენილია `ჟამნში”.
`ჟამნის” დამატებებში შეტანილია აგრეთვე: ტროპარები, კონდაკები (ჰიმნოგრაფიული), ღვთისმშობლისანი, წარდგომანი, განიცადენი, რომლებიც შვიდეულის დღეებისა და საწელიწდო დღეების ღვთისმსახურებას ეკუთვნიან. `ჟამნს” ერთვის აგრეთვე `თუეთა მეტყუელება” (წლიური კალენდარი), რომელიც შეიცავს წმინდანთა მოკლე ცხოვრებებს, დღესასწაულებს, მათ ტროპარ-კონდაკებს და სხვ.
`ძეგლისწერა სარწმუნოებისა” არის კონსტანტინეპოლის 843 წლის ადგილობრივი კრების დადგენილებები. კრება მოიწვიეს ბიზანტიის იმპერატორმა მიქაელ III და დედამისმა თეოდორამ, რომელმაც ანათემა გამოუცხადა ხატმბრძოლთა მწვალებლობას და აღნიშნა ხატთთაყვანისმცემელთა საბოლოო ზეიმი. ამ კრების `ძეგლისწერა” ორჯერ არის ქართულად ნათარგმნი: პირველად იგი თარგმნა ეფთვიმე მთაწმიდელმა და შესულია კანონიკურ კრებულში - `მცირე სჯულისკანონი”, მის IV ნაწილად. მისი განსაკუთრებული მნიშვნელობის შესახებ თვით დადგენილებების სათაური მოგვითხრობს: `ძეგლისწერაÁ სარწმუნოებისაÁ, რომელი აღწერეს წმიდათა მამათა კონსტანტინეპოლეს შეკრებულთა წმიდათა ხატთა თაყუანისცემისათÂს, რომელი-ესე წარიკითხვის სოფიაწმიდას, პირველსა კÂრიაკესა წმიდათა მარხვათასა”. ამ კანონიკურმა ძეგლმა ლიტურგიკული დანიშნულებაც მოიპოვა. როგორც ჩანს, ეს ძეგლი
ქართული ეკლესიის ღვთისმსახურებაზეც იკითხებოდა, რადგან იგი შესულია შიომღვიმის ტიპიკონში, ოღონდ არსენ იყალთოელის თარგმანით.

სტატიის ავტორი – ენრიკო გაბიძაშვილი;
სტატია აღებულია წიგნიდან – „შრომები“, IIIტ, თბილისი, 2011წ.