რაოდენობა და განსახლება
წარმომავლობა და ისტორია
რელიგია
გვარები და საცხოვრებელი გარემო
დღესასწაულები
თანამედროვე ვითარება

უდიები კავკასიის ერთ-ერთი ყველაზე მცირერიცხოვანი აბორიგენული ეთნიკური ჯგუფია. ცხოვრობენ საქართველოში, ყვარლის რაიონის სოფელ ზინობიანში (სოფ. ოქტომბერში, სადაც 1920-22 წლებში გადმოსახლდნენ აზერბაიჯანიდან — ნუხის ოლქის სოფ. ვართაშნიდან, აზერბაიჯანელებისა და სომხების თავდასხმების გამო) და აზერბაიჯანის სამ სოფელში: ვართაშენში, ნიჯსა და მირზაბელუში. ზინობიანელი და ვართაშნელი უდიები მართლმადიდებელი ქრისტიანები (დიოფიზიტები) არიან, ნიჯელნი და მირზაბელუელნი — სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის მრევლს მიაკუთვნებენ თავს.
უდიური ენა განეკუთვნება იბერიულ-კავკასიურ ენათა დაღესტნური ჯგუფის ლეზგიურ ქვეჯგუფს, აქვს ორი დიალექტი: ვართაშნული და ნიჯური, ხმოვანთა რთული და თანხმოვანთა რამდენადმე რთული სისტემით — 13 ხმოვანი, 38 თანხმოვანი. უდიები მშობლიურ ენაზე ლაპარაკობენ.
უდიურ დამწერლობას (ანუ ალბანურს) სამეცნიერო ლიტერატურაში მიაკუთვნებენ წაუკითხავ წარწერებს, რომელიც აღმოჩენილია საქართველოში, აზერბაიჯანში, დაღესტანში. ამჟამად უდიური უმწერლობო ენაა. XX საუკუნის 20-იან წლებში უდიურისთვის შემოღებულ იქნა ლათინური ანბანი. 1934 წელს გამოქვეყნდა თევდორე ჯეირანაშვილის მიერ შედგენილი საანბანო-საკითხავი სახელმძღვანელო, რომლითაც უდიური ენა 1945 წლამდე ისწავლებოდა.
საქართველოში მოსახლე უდიები კახეთის მეურნეობის ტრადიციულ დარგებს (მევენახეობას, მიწათმოქმედებას, მესაქონლეობას) მისდევენ. აზერბაიჯანში მცხოვრები უდიების სამეურნეო ყოფა კი ადგილობრივი მოსახლეობის ყაიდაზეა მოწყობილი.

რაოდენობა და განსახლება

მსოფლიოში უდიების რაოდენობასთან დაკავშირებით ერთიანი მოსაზრება არ არსებობს და სრული სიზუსტით მათი რაოდენობის დასახელება სირთულეებთან არის დაკავშირებული. პირველი, შედარებით სანდო წყარო მათი რაოდენობის შესახებ XIX საუკუნის მიწურულიდან არსებობს: 1880 წელს რუსეთის იმპერიაში 10 ათასი უდი ცხოვრობდა, 1897 წელს — 4 ათასი, 1926 წელს — 2500, 1959 წელს — 3700, 1970 წელს — 5900, 1979 წელს — 7 ათასი. ეს განსხვავებანი იმით არის გამოწვეული, რომ ამ ხალხის უდიებად რეგისტრაცია დამოკიდებული იყო: 1) კონკრეტულ პერიოდში ხელისუფლების პოლიტიკის მიზნებზე, 2) უდიების მიერ კონფესიური კუთვნილების ან მათი იმჟამინდელი საცხოვრებელი ადგილის, ადგილ-ზე გავრცელებული ენის ან მშობლიურ ენად რომელიმეს დასახელებაზე, 3) უდიების განათლების ან კომუნიკაციის ძირითად ენაზე.
1989 წლის აღწერის მონაცემებით, საბჭოთა კავშირში 8652 უდი ცხოვრობდა: მათ შორის აზერბაიჯანში — 6125, რუსეთში — 1102, საქართველოში — 793, ყაზახეთში — 366, უკრაინაში — 109, უზბეკეთში — 46, თურქმენეთში — 32, ტაჯიკეთში — 31, მოლდავეთში — 16, ბელორუსიაში — 15, ლატვიაში — 15, ყირგიზეთში — 2. საბჭოთა კავშირის ყოფილ რესპუბლიკებში გაფანტული უდიები წარმოშობით აზერბაიჯანიდან არიან. ეს რამდენიმე მიზეზით არის განპირობებული: 1) ისინი აზერბაიჯანის დღევანდელი ტერიტორიის მკვიდრი ეთნოსია, 2) აზერბაიჯანის ტერიტორიაზეა მათი ისტორიული სამშობლო და ფესვები, 3) აზერბაიჯანის გარდა, მსოფლიოში არსად არ არის უდიური თემი ან დასახლება, 4) უდიებმა აზერბაიჯანში სხვა მცირე ერებზე ნაკლებად განიცადეს ასიმილაცია.
1970 წლის აღწერით, საქართველოში 800 უდი ცხოვრობდა, 1989 წელს — 793. 2002 წლის საყოველთაო აღწერის შედეგების მიხედვით კი, საქართველოში 203 უდი ცხოვრობს და მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ყვარლის რაიონის სოფ. ზინობიანშია დასახლებული. თუმცა, საქართველოში უდიების ასოციაციის ხელმძღვანელის, მამული ნეშუმაშვილის, შეფასებით, ყვარლის რაიონში ორჯერ მეტი უდი ცხოვრობს. აზერბაიჯანში 4100-მდე უდი გაბალის რაიონის სოფელ ნიჯისა და ოღუზის რაიონული ცენტრის მცხოვრებია, რუსეთში კი, ძირითადად, აზერბაიჯანიდან ემიგრირებული 3700-მდე უდი არის დასახლებული.

წარმომავლობა და ისტორია

უდიების უძველესი წარსულისა და ადგილსაცხოვრისის შესახებ ცნობები ძველაღმოსავლურ და ანტიკურ წყაროებში მოიპოვება. ვარაუდობენ, რომ უდიების წინაპრები იყვნენ ძვ. წ. III ათასწლეულის შუმერულ-აქადურ ტექსტებში დამოწმებული კუტიები (გუტიები), რომლებიც მთიანი ზაგროსის უძველეს მოსახლეობას შეადგენდნენ. ბაბილონური წყაროების მიხედვით ცნობილია, რომ კუტიების შემოსევამ ძვ. წ. III ათას-წლეულში დაამხო აქადური დინასტია. კუტიების ბატონობა მესოპოტამიაში დაახლოებით 125 წელს გრძელდებოდა და მათი უკანასკნელი მეფე ტირაკანი ურუქის მბრძანებელმა უტუხეგალემ დაამარცხა. შუამდინარეთიდან სამშობლოში (სამხრ. აზერბაიჯანში) დაბრუნებული უდიები ლულუბების მიერ იქნენ შევიწროვებულნი და იძულებულნი გახდნენ ამიერკავკასიის სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ოლქებში დასახლებულიყვნენ. ურარტული ლურსმული წყაროები მათ ეტიუნების სახელით მოიხსენიებენ. მკვლევართა ერთი ნაწილი «ეტიუნებს» ანტიკური წყაროების «უტიებთან» («ჳტიებთან») აიგივებს. ჰეროდოტე (ძვ. წ. V ს.) აქამენიანთა იმპერიის მეთოთხმეტე სატრაპიეს აღწერისას, ასახელებს საგარტიებს, სარანგიებს, თამანელებს, მიკებს, უტიებს და სხვ. ჰეროდოტეს მიხედვით, ქსერქსეს ლაშქარში მყოფი უტიები ტყაპუჭით იყვნენ შემოსილნი და მშვილდები და ხანჯლები ჰქონდათ. სტრაბონი (ძვ. წ. I ს. — ახ. წ. I ს.) «გეოგრაფიაში» ასახელებს კასპიის ზღვის მთიან სანაპირო ზოლში მოსახლე გელებს, კადუსებს, ამარდებს, ჳტიებსა და ანარიაკებს. იქვე ნათქვამია, რომ აჲნიანებს ჳტიაში აუგიათ ქალაქი, რომელსაც აჲნიანა ეწოდებოდა. სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის (V ს.) «სომხეთის ისტორია» გვამცნობს, რომ ალბანეთის მკვიდრი მოსახლეობა ოთხი ტომისაგან შედგებოდა: უტეაცთა, გარდმანელთა, წავდეელთა და გარგარელთა გვარებისგან. იქვე აღნიშნულია, რომ ალბანელთა მითიური წინაპრისგან — არანისგან — წარმოდგება უტეათა გვარი. მომვსეს კალანკატუაცი (სავარაუდოდ, VII-X სს.), რომელიც უტიის პროვინციის სოფ. კალანკატუკიდან იყო, «ალვანთა ქვეყნის ისტორიაში» უტიებს არანის შთამომავლებად მიიჩნევს და სხვადასხვა ამბების თხრობისას მათ მრავალჯერ მოიხსენიებს.
აღნიშნულ წყაროებზე დაყრდნობით, იმ ავტორებს, რომლებიც კავკასიის ალბანელების ისტორიის, გეოგრაფიის, ენისა და კულტურის საკითხებს სწავლობდნენ, გამოთქმული აქვთ სხვადასხვა მოსაზრებანი: უდიები ალბანელების შთამომავლები არიან (ა. იანოვსკი, ა. კრიმსკი, ა ბოლტუნოვა, ი. მეშჩანინოვი, ზ. იამპოლსკი, გ. მელიქიშვილი, კ. ტრევერი, ფ. მამედოვა), უდიების სამშობლო ჰერეთია (მ. ჯანაშვილი), უდიები ნოეს შთამომავლები არიან (მ. ნეშუმაშვილი), უდიები ცხოვრობდნენ მტკვრის მარცხენა და მარჯვენა ნაპირებზე ალაზნის შესართავთან (კ. ტრევერი), უდიები ცხოვრობდნენ მდ. არაქსის სამხრეთით, ირანის აზერბაიჯანში, ე.ი. იქ, სადაც შუმერულ-აქადური წყაროების მიხედვით ლოკალიზდებიან კუტიები. I საუკუნეში 8უტიებმა ჩრდილოეთით გადაინაცვლეს და არაქსმა გაყო მათი მიწები — ოტენა (ძირიდან «ოტ»-»უტ») ატროპატენასაგან. II საუკუნეში უტიები მდინარე მტკვართან აღმოჩნდნენ (ი. ალიევი).
უდიური ენის მეცნიერული შესწავლა XIX საუკუნიდან დაიწყო. ამ საქმეს დიდი ღვაწლი დასდეს ა.შიფნერმა, ა. დირმა, ფ. მიულერმა, რ. ერკეტმა, ჰ. შუხართმა, ტ. დიუმეზილმა, ნ. ტრუბეცკოიმ, ი. მეშჩანინოვმა, კ. ბოუდამ, რ. ლაფონმა; ქართველმა მეცნიერებმა: პ. ინგოროყვამ, ივ. ჯავახიშვილმა, ილ. აბულაძემ, აკ. შანიძემ, არნ. ჩიქობავამ, ვლ. ფანჩვიძემ, ევგ. ჯეირანიშვილმა, ზ. ალექსიძემ, რომელთა აზრითაც უდიური ენა ძველი ალბანური ანბანის გასაღებს წარმოადგენს.
უდიებს ეთნოგრაფიულად იკვლევდნენ ა. შიფნერი, ა. არუთინოვი, გ. ბარხუდარიანი, მ. ბეჟანოვი, გ. ბეჟანიშვილი, თ. შარაბიძე, ა. არზუმანიანი. მათი მონაცემები (უდიებისა და აზერბაიჯანელების წეს-ჩვეულებების მკვეთრი განსხვავება) უსაფუძვლოს ხდის ზოგი ავტორის (ა. ბაკიხანოვი, ზ. იამპოლსკი) მოსაზრებას აზერბაიჯანელების ალბანეთის მკვიდრი მოსახლეობის შთამომავლებად მიჩნევის შესახებ.

რელიგია

უდიები IV საუკუნეში გაქრისტიანდნენ, მაგრამ VII საუკუნეში არაბთა მიერ აზერბაიჯანის ტერიტორიის დაპყრობის შედეგად ქრისტიანმა უდიებმა, ისევე როგორც ადგილობრივი მოსახლეობის უმრავლესობამ, ისლამი მიიღო. თუმცა ნაწილმა ძველი რწმენა შეინარჩუნა, რის შედეგადაც VII საუკუნეში, არაბთა ხალიფის განკარგულებით, ისინი სომეხთა სამოციქულო ეკლესიას დაექვემდებარნენ, რომელიც ჯერ კიდევ VI საუკუნეში ცდილობდა ავტოკეფალური ალბანური ეკლესია შეერთებინა.
უდიების დასავლური ჯგუფების საბოლოო გადასვლა მართლმადიდებლობაზე, სავარაუდოდ, XI-XIII საუკუნეებში დაიწყო, რეგიონში ქართული ეკლესიის გააქტიურების გამო. უდიებს შემორჩათ გადმოცემა XV საუკუნის პირველ ნახევარში ქართველი სასულიერო პირის, იოანეს საქმიანობის შესახებ.
მეცნიერთა ერთი ნაწილი უდიური ეკლესიის წინამორბედად ძველი ალბანეთის ისტორიულ ეკლესიას მიიჩნევს. 1836 წელს რუსეთის იმპერატორმა ნიკოლოზ I-მა უდიებს ალბანური ტრადიციის უარყოფა აიძულა, რის გამოც ვართაშენის უდიები ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას შეურთდნენ. ეს, სავარაუდოდ, ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო სოფ. ზინობიანში მათი ემიგრაციისა. სოფ. ნიჯში მცხოვრები უდიები კი სომხურ გრიგორიანულ ეკლესიას შეერწყნენ. ამ ფაქტორის გამო უდიების ბევრმა გვარმა სომხური დაბოლოება მიიღო. ამას ხელს უწყობდნენ ადგილობრივი სომხური ეკლესიის წარმომადგენლებიც, რომლებიც მათი გვარების რეგისტრაციის დროს სომხურ დაბოლოებას (-იან) იყენებდნენ, რის გამოც შემდგომში ბევრმა მეზობელმა ისინი სომხებად ჩათვალა, რამაც მთიანი ყარაბაღის ომის დროს, აზერბაიჯანელი მეზობლების მხრიდან, რეპრესიების საფრთხე შექმნა.
სომხური მხარის შეფასებით, უდიები სომეხთა ეკლესიის მიმდევრები იყვნენ, ისევე, როგორც ადრე კავკასიელი ალბანელები. ამიტომაც ისინი მათ «სომეხ უდიებად» მოიხსენიებდნენ, «ქართველი უდიებისგან» განსხვავებით, რომლებიც მართლმადიდებელი სარწმუნოების მიმდევრები არიან. ამან ხელი შეუწყო იქაური უდიების იდენტიფიცირებას სომხებთან, რამაც მთიანი ყარაბაღის ომის დროს მათი შევიწროება გამოიწვია, რის გამოც ისინი იძულებულნი გახდნენ სოფ. ნიჯიდან აყრილიყვნენ.
ოღუზის რაიონში მცხოვრები უდიები მართლმადიდებლები არიან, თუმცა მათ შორის სომეხთა ეკლესიის წევრებსაც ვხვდებით. ისინი, ძირითადად, სოფ. ნიჯში ცხოვრობენ. უნდა აღინიშნოს, რომ ქრისტიანობას უდიებმა თავისი ძველი რელიგიური წარმოდგენებიც შეუერთეს. ამის გამო სადღესასწაულო ცერემონიები უდიური რწმენებისა და ქრისტიანული კულტების ნაზავს წარმოადგენს.

გვარები და საცხოვრებელი გარემო

სოფ. ნიჯის დასახლება მოიცავდა 14 უბანს («აიზ-მაჰალა» — ეზო-სოფელი): დალაქლუ, პაწილუ, მალიქლუ, ალჩულუ და სხვ. თითოეული უბანი შედგებოდა 5-25 გვარისაგან («ხოჲ»). მაგ., უბან მალიქლუს გვარებია: მურადაარხო, დამეჩაარხო, შირიანლუხ და სხვ. ყველა გვარს ჰქონდა თავისი სალოცავი («ქილისა»), საძოვრები, ყანები, ბაღები. საერთო სალოცავი არ ჰქონიათ. დიდ დღესასწაულებზე სალოცავად მიდიოდნენ სოფ. ვართაშენში — «იეღიშ არაქელში» — და სოფ. ჯილტში (ამჟამად სომხები ცხოვრობენ), ჰქონდათ საერთო სასაფლაო. სოფ. ვართაშენი დასახლებული იყო გვარების («ოჲმაღ”) მიხედვით. ეს გვარებია: კანანჩი, ივანი, ყაზარი, ურუზი, ტღრი, თოსტინ, ჰაჯინ, აღასი, ქუმისა, ტოწკონი, ფოლადი, სილიკი, ჯინკორი, ყოტინ, კიწბაბა, პაჯიკი, ჰუპტანი, ტატანი, ხოსროვი, სილდირი, ფირინ, ნეშუმი, ხოშმატი, გუმბური, ველიხანი, გოგოლი, ფაფახჩინ, ჯეირან, ბულუნი და სხვ. თითოეული გვარი შედგებოდა 4-5 სახლისგან — ოჯახისგან («ქულატ”), ყოველი ოჯახი — 3-4 თაობისგან და აერთიანებდა 20-40 წევრს. სოფ. ყიშლაღი მდებარეობდა სოფ. ვართაშნიდან 2-3 კმ-ზე, დაბლობში, დასახლებული იყო გვარების მიხედვით.
ყიშლაღური გვარებია: ხაჩიკი, მევათაღარი, ხანიკი, ყოფინღარი, ჰაივაზი, ნე- ვათაღარი, ყარაბაღარი, ჯუღრაღარი, მისხალი, აღბაბა, აბრამაღარი, ჩალატეზი, ყორთუქალლი, თოლორაღარი, ფაფახში, ივანაღარი, იალაღარი, ყაზარაღარი, მათტარუნ, ტიღრაღარი და სხვ.
1919 წელს იქაური მცხოვრებლები აზერბაიჯანელების თავდასხმების გამო სოფ. ვართაშენში გადავიდნენ. სოფ. ზინობიანში მცხოვრებნი ყიშლაღურ და ვართაშნულ გვართა წარმომადგენლები არიან (ქართული ენის შესაბამისი დაბოლოებითურთ), აქვთ სალოცავი ნიში («ეველ»), რომელიც შედგება ვართაშნის სალოცავ «წიმერიდან» წამოღებული ქვის, მიწისა და ჯვრისგან. სოფლის ცენტრში შენდება წმ. მარიამის სახელობის ეკლესია.
უდიები ძველად საცხოვრებელი ნაგებობის საძირკველს აგებდნენ ქვებით, კედლებს — გამოუწვავი აგურით, ხურავდნენ თივით. მაღალ სხვენში ინახავდნენ როგორც ადამიანების, ასევე საქონლის საკვების მარაგს. ჭერს ამაგრებდნენ ორი დედაბოძით («ოლ»). ცენტრში ჩაუქრობლად ენთო კერა. კერაში იწვოდა დიდი მორი, რომლის ბოლიც გარეთ გადიოდა, რის გამოც დღისით კარი არ იხურებოდა. კედლებზე მოთავსებული იყო ნიშები, სადაც ინახავდნენ ლოგინს, ჭურჭელს. შენობა შედგებოდა 2-3 ოთახისგან, მათგან ერთი სასტუმრო იყო. ეზოში განლაგებული იყო სამეურნეო ნაგებობანი: საქონლის სადგომი და თონე.
სამოსი. უდი მამაკაცის ტრადიციული სამოსია შარვალი, ჩოხა და ახალუხი, ტყავის ან ვერცხლის ქამრით, ფეხსამოსი — ჩექმა ან ტყავის ქალამანი, თავსაბურავი — ცხვრის ბეწვის ქუდი — «ფაფახი» ან «დინგა» (ყაბალახის მსგავსი).
უდი ქალის ტანსაცმელი შედგებოდა გრძელი პერანგისგან («გურატ») და მიწამდე დაშვებული ფართო, წითელი შარვლისგან («ხოლოხ»). მის ზევით იცვამდნენ თეძოებიდან ნაოჭასხმულ, ახალუხის მსგავს «კავაის», გრძელი, მუხლებამდე დაშვებული, ვერცხლის ღილებითა და მონეტებით მორთული, ბოლოებჩაჭრილი სახელოებით. «კავაის» შალის ნაჭრით ან ვერცხლის ქამრით იკრავდნენ. «კავაის» ქვემოთ ატარებდნენ წინსაფარს, რომელიც მკერდს ზემოთ იწყებოდა და მუხლებთან მთავრდებოდა. ახალგაზრდების «კავაი» ღია ფერისა იყო, ხანდაზმულებისა — მუქი.
ფეხზე იცმევდნენ ქოშებს («ლალაკანი»). თავსაბურავი მრავალფეროვანი ელემენტებისგან შედგებოდა: შავი მოსახვევის («მაცნ ჩარაგატ») ზემოდან პერანგის ბოლომდე ეშვებოდა წითელი ფერის ჰაეროვანი ქსოვილი, ხოლო მოსახვევის ქვემოდან, თავის ორივე მხარეს, ყურს ზემოდან, მკერდზე ვერცხლის მონეტებით, მარგალიტებითა და სხვა თვლებით მორთული ქსოვილი. ქალი ქორწინებისას სახეს იბურავდა «იეშმაღით», რომლის ქვემოდან მხოლოდ ცხვირი და თვალები უჩანდა. «იეშმაღი» ქალს მთელი ცხოვრება უნდა ეტარებინა.

ნათესაური ურთიერთობები

უდიებს უძველესი დროიდან ახასიათებთ ნათესაობის სისტემის სამი ფორმა: სისხლითი, მოყვრობითი და ხელოვნური. სისხლითი ნათესაობის აგნატური კატეგორიის — საგვარეულოს («ოვლად»/ვართ/, «ხოი»/ნიჯ/) — შიგნით ქორწინება აკრძალულია შვიდ თაობამდე, კოგნატური ნათესაობის ჯგუფში თაობათა ზღვარის დაუდგენლად. მოყვრობითი ნათესაობის (ანუ ქორწინებით შეძენილი ნათესავების) ჯგუფს შიგნით ქორწინება ეკრძალებათ დაქორწინებულ წყვილთა ოჯახის წევრებს. ხელოვნური ნათესაობის ჯგუფში (ძმადნაფიცი — «ვიჩილუღ», ნათლია — «ხაშბაბა», რძით დანათესავებულნი) ისეთივე აკრძალვები მოქმედებს, როგორც სისხლით ნათესაობაში.
უდიების საქორწინო ურთიერთობაში ჯერ სარწმუნოებას ენიჭებოდა უპირატესობა და შემდეგ ეროვნებას. ვართაშნელ და ნიჯელ უდიებს შორის ნიჯელების მიერ სომეხთა სარწმუნოების აღიარების შემდეგ აიკრძალა საქორწინო ურთიერთობა. ამიტომ ვართაშნელები, ნიჯელებთან შედარებით, უპირატესობას ერთმორწმუნე ინგილოებს ანიჭებდნენ და მათზე ათხოვებდნენ ქალებს. უმკაცრესად იკრძალებოდა საქორწინო ურთიერთობანი აზერბაიჯანელებთან. დღეს საქორწინო ურთიერთობისას სოციალურ-ეკონომიკური და სარწმუნოებრივი აკრძალვები აღარ არსებობს.
უდიებში ქორწინებისათვის დასაშვები ასაკი ქალისათვის 12-15, ხოლო ვაჟისათვის 15-17 წელი იყო. 17-18 წლის ქალი შინაბერად («კუამანდი ხინარ»/ვართ/, «კუამანდი ხუვარ» /ნიჯ/) ითვლებოდა. მამაკაცისათვის არ არსებობდა საქორწინო ასაკის ზედა ზღვარი — საქორწინო ასაკის დადგომიდან გარდაცვალებამდე მას ყოველთვის შეეძლო დაქორწინებულიყო. დღეისათვის საქორწინო ასაკი 18 წლიდან იწყება. უდიებში დასაქორწინებლად ქალს რელიგიური დღესასწაულების დროს ირჩევდნენ და ითავისებდნენ მას ქალის წარმომადგენელთან არყის დალევით, ქალისათვის მანდილის სროლით, საქანელაზე ჯოხის შეხებით ან რაიმე ნივთის დადებით. უდიებმა იცოდნენ გარიგებით ქორწინებაც, დედის ძმის («ხალიკ» /ვართ/, ხოჲლიკ», «ხოჲლი» /ნიჯ/) შუაკაცობით ან მაჭანკლის («ხოზამანდ») მონაწილეობით. გარიგებით მოლაპარაკების («ხოალჲოლი”) წარმატებით დაგვირგვინების შემდეგ ეწყობოდა პატარა ნიშანი («მიწიკ ნიშან») და დიდი ნიშანი (,,ქალა ნიშან”), რის შემდეგაც ქალი დანიშნულად ითვლებოდა. უდიებში ცნობილია, აგრეთვე, ბავშვის დაბადებამდე ან აკვანში დანიშვნა და მცირეწლოვანთა დანიშვნა. დიდი ნიშნობის შემდეგ ეწყობოდა «ფარჩის სტუმრობა» («ფარჩინ ყონაღლუხ») — ქალებს სასიძოს სახლში მიჰქონდათ ქსოვილები, ქადა-ნაზუქები, არაყი, ხილი, რითაც სასიძოს გზა ეხსნებოდა («ჩოჭეკევსუნი») საპატარძლოს ოჯახისკენ. ნიშნობიდან ქორწილამდე ერთიდან ოთხ წლამდე გადიოდა.
ქორწილის წინა დღეს ირჩვედნენ ქორწილის მეთაურს («თოჲბაშ») და მაყრებს, რიტუალურად აცხობდნენ პურს და კლავდნენ ხარს, სასიძო ნათლიასთან ერთად მიდიოდა საპატარძლოს ოჯახში, მიჰქონდა გამოსასყიდი და სასიძო-საპატარძლო ერთად ცეკვავდა. ქორწილის («ლაშკო”) დღეს სასიძოს ნეფედ აკურთხებდნენ («ბეგ ბესუნ») გაპარსვა-განბანებით, მაყრები ესროდნენ ნიშანს — მაღალი ხის წვერზე დაკიდებულ ქათმის თავს, ხახვს ან ვაშლს, შემდეგ კი ქალები ნათლიასა და ნეფეს ქსოვილებით ასაჩუქრებდნენ. შუადღისას ნეფე მაყრებითურთ, ნეფის მამა და მამიდა («ჲენგა») პატარძლის სახლში მიდიოდნენ, პატარძლის ძმას საალაყაფო გადასახადს («დოხყაზ ჰავყი») გადაუხდიდნენ, ნიშანში ისროდნენ. სუფრასთან ნეფე გამოისყიდდა ბალიშს («დოშლიკ»), გაიბუტებოდა, პატარძლის სახლიდან გამოსაყვანად კართან გამოსასყიდს გადაიხდიდა. პატარძალი გამოეთხოვებოდა კერას და მამას, რომელიც ქსოვილის ან ჯოხის ერთ ბოლოს ნეფეს აძლევდა, მეორეს პატარძალს ან პატარძლის ხელს ჩაუდებდა ნეფეს ხელში და დალოცავდა. პატარძლის გამოყვანის შემდეგ პატარძლის დედა ქსოვილებით ასაჩუქრებდა ნათლიასა და ნეფეს, უძღვნიდა ან უცვლიდა მათ წითელ ვაშლს (ან ბროწეულს), შემდეგ ცეკვავდნენ, გამოისყიდდნენ მზითევს და ნეფე-პატარძალი მაყრიონითურთ ეზოდან გავიდოდა. თან მიჰყვებოდათ პატარძლის მამიდა და პატარა ძმა. მაყრებს მიჰყავდათ მამალი, რომელსაც აყივლებდნენ, უწმაწურ სიტყვებს ეუბნებოდნენ მამიდას და გამოსასყიდს უხდიდნენ ან ეჭიდავებოდნენ პატარძლის ახლობლებს ჩახერგილი გზის გასახსნელად. ეკლესიაში ნეფე-პატარძალი ჯვარს დაიწერდა და მაყრიონითურთ ნეფის სახლისკენ გაემართებოდა. მექორწილეებს ნათესავ-მეზობლები თავიანთ ჭიშკართან «ტუზლუღით» (ტაბაკი ერბოკვერცხით, პურით, არყითა და სამი სანთლით) ხვდებოდნენ. ნეფის ეზოში შესვლისას ნეფე-პატარძალი გაივლიდა გადაჯვარედინებულ ხმლებს შორის ჭიშკართან დადებულ ჯაჭვზე და მიწაში ჩაფლულ ნალზე. ეზოში პატარძალს ნორჩი ხის ძირას დააყენებდნენ, ნათლია ფეხებთან ცხვარს დაუკლავდა და სისხლს სახესა და ხელებზე წაუსვამდა. ნეფის დედა მიულოცავდა პატარძალს — თავზე დაადებდა ქსოვილს. ჩამოატარებდნენ ხონჩებს, ცეკვავდნენ და ნეფე-პატარძალს სახლის კარამდე მიაცილებდნენ. პატარძალი კარს კარაქს წაუსვამდა, მაყრები კი კარზე წასმულ კარაქს ერთმანეთს საულვაშეზე უსვამდნენ. ოთახში შესვლისას პატარძლის ძმა ცდილობდა პატარძალს ზღურბლზე არ გადაებიჯებინა, მაგრამ მაყრებს თავისი გაჰქონდათ. პატარძალი მულს ჭრელი ფარდით («გერდაქ») გამოყოფილი ოთახის კუთხეში შეჰყავდა, სადაც ის ფეხშიშველი უნდა მდგარიყო პატარა ბალიშზე, სანამ დედა არ შეცვლიდა ან დედამთილი ფულს არ აჩუქებდა. როცა პატარძალი დაჯდებოდა, კალთაში პატარა ბიჭს ჩაუსვამდნენ. მაყრები სუფრას მიუსხდებოდნენ. სუფრასთან ეპატიჟებოდნენ მოგვიანებით მისულ პატარძლის მშობლებსაც. ნეფის მამა პატარძლის მამას მიაწვდიდა პურს, რომელსაც ორივე თავის მხარეს გაწევდა, შეჭამდა, არაყს ან ღვინოს დააყოლებდა და დაილოცებოდა. ასევე იქცეოდნენ ნეფე-პატარძლის დედებიც ქმრების თანდასწრებით. მაყრები მთელ ღამეს ქეიფობდნენ, ნეფე კი შეუმჩნევლად იპარებოდა ნათლიის სახლში. ქორწილის მეორე დღეს პატარძლის ოჯახის ქალებს ფლავი («ჭაჲნახუფი») მიჰქონდათ ნეფის ოჯახში. ხსნიდნენ მზითვის სკივრს. ნათლიის სახლიდან დაბრუნებულ ნეფეს მამიდა პატარძალს ჩააბარებდა, ჩაკეტილს გახსნიდნენ — ხარის სისხლში ამოვლებულ კვანძსაც. პატარძალთან წოლის შემდეგ ნეფე ფანჯრიდან გაიპარებოდა ნათლიის სახლში. თუ პატარძალი ქალწული აღმოჩნდებოდა, გამოიყვანდნენ («ბინ ჩოჭეკევსუნ»), ნათლია თავსაბურავს მოხსნიდა და ფულით დაასაჩუქრებდა, პატარძლის ოჯახს კი «თავჯას» დოქით ღვინოს და ვაშლს გაუგზავნიდნენ, თუ ქალწული არ აღმოჩნდებოდა, ქურქს უკუღმა ჩააცმევდნენ და მშობლებთან გაუშვებდნენ. საღამოს პატარძალს ფეხები უნდა დაებანა მამამთილ-დედამთილისთვის და შემდეგ სხვათათვისაც, ვინც ოჯახში იმყოფებოდა. პატარძალს უფროსების წინაშე სახე მუდამ დაფარული უნდა ჰქონოდა, არ უნდა დალაპარაკებოდა დედამთილ-მამამთილს და უფროს მაზლს, მანამ სანამ მამამთილი საჩუქარს არ მისცემდა, არ შეეძლო მათი და ქმრის სახელების წარმოთქმა და სხვების თანდასწრებით ქმართან ლაპარაკი. ახალი უდიური საქორწილო წეს-ჩვეულებები, ძირითადად, მსგავსია ძველისა, თუმცა ნაკლებრიტუალურია.

დაკრძალვა

ადამიანის გარდაცვალებისთანავე მის დასატირებლად განსვენებულის ოჯახში ახლობელ-ნათესავები იკრიბებოდნენ. განბანებისა და ზიარების შემდეგ მიცვალებულს ეზოში გამოასვენებდნენ და სპეციალურად გამზადებულ კიბეზე («სალაპა») დაასვენებდნენ. მღვდელი მიცვალებულს გულზე დაადებდა ჯვარს, რომელსაც ყველა იქ მყოფი ეამბორებოდა და ფულსაც დებდა. მიცვალებულს კიბითვე მიასვენებდნენ ეკლესიაში და იქ ტოვებდნენ. მეორე დღეს, ლიტურგიის შემდეგ, მიცვალებულის გარშემო ქალები დასხდებოდნენ და დაიტირებდნენ. ერთ-ერთი მოტირალი ქალი ჩამოთვლიდა მიცვალებულის ღირსებებს, სხვები კი უსიტყვოდ მოთქვამდნენ. რამდენიმე ხნის შემდეგ მღვდელი ქალებს ტირილს შეაწყვეტინებდა, კაცები მიცვალებულს სასაფლაოზე წაასვენებდნენ, მიწაში ამოშენებულ სამარხში ჩაასვენებდნენ, სამარეს გადახურავდნენ და მიწას დააყრიდნენ, ქალები კი გარდაცვლილის ოჯახში ბრუნდებოდნენ. დასაფლავების შემდეგ კაცებიც გარდაცვლილის ოჯახში მიდიოდნენ ქელეხზე («ფათარაკ»). «ფათარაკს» შვიდჯერ იხდიდნენ. მეორე «ფათარაკზე» ყველას მიჰქონდა ფლავი და ღვინო. მერვე დღეს სასაფლაოზე გარდაცვლილის ახლობელ-ნათესავები იკრიბებოდნენ, მიცვალებულის ორ გამბანავს გარდაცვლილის ტანსაცმელს უნაწილებდნენ და კვლავ «ფათარაკს» მართავდნენ. მიცვალებულის ხსოვნის პატივსაცემად სექტემბრის შუა კვირას სასაფლაოზე გადიოდნენ, მიჰქონდათ «ტაბაკი» — ფლავი, ხილი, ტკბილეული, ღვინო.

დღესასწაულები

უდიების რელიგიურ დღესასწაულებია: 1. ბზობის კვირა («ზარაზართარ») — გოგონები და პატარძლები ეკლესიაში მიდიოდნენ წირვაზე. ქალი, რომელსაც ოჯახში მიცვალებული ჰყავდა, უთენია ურიგებდა ბავშვებს ხილს, სასიძო საპატარძლოს ახლობლებს ხილს მიართმევდა, საპატარძლოს კი — ფულსა და მანდილში გახვეულ სანთელს («ჩირაღუნ აჲლუღ), 2. აღდგომა («ახწიმა») — აღდგომის წინა დღეს, მზის ჩასვლისას, უდიები ეკლესიასთან იკრიბებოდნენ, მიჰქონდათ მოხარშული ცხვრის ხორცი («ახარ»), რომელსაც ღარიბებს უწილადებდნენ და ზეიმობდნენ (ცეკვავდნენ, მღეროდნენ, უკრავდნენ ზურნას). იმ ღამით კლავდნენ შესაწირავ ცხვრებს, რომელთაც წინასწარ შეგროვებული ფულით ყიდულობდნენ და ხორცს არიგებდნენ. აღდგომის მეორე დღეს უდიები სასაფლაოზე გადიოდნენ (მიჰქონდათ წითელი კვერცხები, ფლავი და ხილი), მესამე დღეს დიდ ეკლესიაში («ქალა გერგეც») იკრიბებოდნენ სალოცავად და ცხვრის შესაწირად. «ქალა გერგეცის» ეკლესია სოფ. ვართაშნის სამხრეთ ნაწილში მთაზე მდებარეობდა და წმინდა ხეებით იყო გარშემორტყმული. ეკლესიაში სალოცავად დადიოდნენ როგორც უდიები (სხვა სოფლებიდანაც), ასევე სომხებიც. სომხები «ქალა გერგეცს» «იეღიშ არაქელის» (წმინდა ელისეს) ეკლესიას უწოდებდნენ, რის გამოც უდიებსა და სომხებს შორის გამუდმებული დავა მიმდინარეობდა. საბაბიც ჰქონდათ: ეკლესია აშენდა უდი პეტრე სილიკის მიწაზე, რომლის შთამომავლებმაც გრიგორიანული სარწმუნოება მიიღეს და ეკლესიაც გრიგორიან მორწმუნეებს გადასცეს; 3. ფერისცვალობა («ვართივარ») — გოგონები იღებავდნენ თითებს, კრეფდნენ ხილს და მინდვრის ყვავილებს, რომლებისგანაც ჯვრებს აკეთებდნენ. ხილი და ჯვარი მიჰქონდათ ნათესავ-ახლობლებთან, საფასურად იღებდნენ ფულს და ძღვენს, რომელსაც ერთად მიირთმევდნენ. ბიჭები და გოგონები «წიმერის» ეკლესიასთან იკრიბებოდნენ, ცეკვავდნენ, ერთმანეთს სიმღერაში ეჯიბრებოდნენ; გოგონები საქანელაზე ქანაობდნენ, სადაც ხშირად მათი «სახელდახელოდ დათავისების» რიტუალიც იმართებოდა.
უდიები საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ აღნიშნავენ ორ მაისს, იკრიბებიან სოფლის მახლობლად, მოედანზე და ზეიმობენ, ცეკვავენ, მღერიან, ჭიდაობენ და სხვადასხვა თამაშობებით ერთობიან. ამ დღეს ყველა უდის სახლის კარი ღიაა ნებისმიერი სტუმრისთვის — ახლობლისა თუ უცხოსთვის, — ყველას გულღიად უმასპინძლდებიან.
უდიებმა რელიგიური დღესასწაულების დროს სხვადასხვა თამაშობანი იცოდნენ: «ზანგუ» და «ნიკო ბეშ ჰინგ» (თამაშები ბურთით), «ჩილინგ ჰსთი» (თამაში ჯოხებით), «ჩიზ» (თამაში ბურთითა და ჯოხებით), «ხან» (ყეენობა) და სხვ.
უდიები მრავალფეროვან (დაახლოებით ორმოცდაათამდე) ყოველდღიურ და სარიტუალო კერძს ამზადებენ. მათგან აღსანიშნავია: ერბოს ფლავი («ჭაჲნა-ხუპ»), მზადდება ქიშმიშით, წაბლით, ქათმის ხორცითა და ბრინჯით, ლობიოს ფლავი («ფახლინ-ხუპ») — მზადდება ლობიოთი და ბრინჯით, გოზინაყი («გოზინაყ») — მზადდება დანაყული ნიგვზითა და თაფლით, მიართმევენ სტუმარს.
უდიების რწმენით, არსებობენ კეთილი სულები — ანგელოზები, რომლებიც ხალხს სამეურნეო საქმიანობაში ეხმარებიან და ბოროტი სულები: ალი («ჰალ»), ჯინნი («ჯინ»), ეშმაკი («შეითან»), კოჭლი ეშმაკი («კალა შეითან»), სულთამხუთავი («ქავთაე ქსტი»), რომელთაც ზიანი მოჰქონდათ ადამიანებისთვის. ისინი, ცხოველების სახით მოვლენილნი, იტაცებდნენ ბავშვებს, აცლიდნენ ადამიანებს გულ-ღვიძლს და აწამებდნენ მათ.
უდიური გამოცანები («თაფმაჩიუხ»): ერთ ქვევრში ორნაირი ღვინო რა არის? (კვერცხი).
«სა კოჲე ბოშ პაგ-ჯ რა ი, — ეკა — ა? (ჴოხლა).
2. ერთ თონეში ორნაირი პური: ერთი თბილი, ერთი ცივი, — რა არის? (მზე და მთვარე).
«სა თარნინ ბოშ პაგჯ რა შაუმ: სო გამ, სო ჩახ, ეკა — ა? (ბეღგ ყა ხაშ)».
უდიური ლექსი («აზბარ») — სატრფიალო:

დოდინ ხინარ ჭენებაჭი,
ბეზ უკინ ჭან ხენებაქი
გოლო-ზ-ბუყი ზაჭ ბეღაენე,
ბეზ დილაგ თამ-თე-ნე-ბაქი
ზუ თადალ შუმახუქან,
ვი ფეხ ბეზ ლახო საქან,
ან ინგან მუჭა-ნ-ქარხო,
აგარ უნ ბეზი ბაქან.
დოდაანთ გოგომ გაიარა,
ჩემი გულის ერბო დადნა
(წყლად იქცა).
ძალიან ვისურვე ჩემკენ ეყურა,
ჩემი ნანატრი რამ არ შესრულდა.
ჩემს მოსაცემად პურს თუ შეჭამ,
შენს თვალს თუ ჩემზე დააგდებ
ჩვენ თავიდანვე ტკბილად
ვიცხოვრებთ,
თუკი შენ ჩემი იქნები.

თანამედროვე ვითარება

უდიების საქართველოში ჩამოსახლება 1920-იან წლებს უკავშირდება. ისინი ყვარლის რაიონში დამკვიდრდნენ. სოფელს, სადაც ისინი პირველად დასახლდნენ, ზინობიანი ეწოდა იმ პიროვნების პატივსაცემად, რომელმაც ემიგრირებულ უდიებს უწინამძღვრა. მისი სახელი იყო ზინობ სელიკოშვილი. 1937 წელს საბჭოთა კავშირში მიმდინარე რეპრესიების დროს სელიკოშვილი დააპატიმრეს და სოფელს ოქტომბერი დაარქვეს.
1921-22 წლებში აზერბაიჯანში გაჩაღებული სამოქალაქო ომის სირთულეებმა ვართაშენის მცხოვრებთა ნაწილი, რომელიც მართლმადიდებლობას აღიარებდა, აიძულა საქართველოში გადმოსახლებულიყო. ვართაშენში უდიები, ძირითადად, მიწათმოქმედებას მისდევდნენ: თესავდნენ ხორბალს, ქერს, ფეტვს, მოჰყავდათ ბრინჯი და ყურძენი. მესაქონლეობას ისინი ნაკლებად ეტანებოდნენ. მათი შემოსავლის ერთ-ერთი წყარო მეაბრეშუმეობაც იყო.
საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ უდიებმა არსებითად შეინარჩუნეს ტრადიციული სამეურნეო დარგები, თუმცა სოფ. ზინობიანში, ძირითადად, ქერისა და სიმინდის მოყვანა დაიწყეს. გადმოსახლების პირველ წლებში ბრინჯიც მოჰყავდათ, თუმცა შემდგომ, რეგიონში შექმნილი ეკონომიკური ვითარების გამო, ამ კულტურამ დაკარგა სამეურნეო მნიშვნელობა. თანდათანობით გაქრა აგრეთვე, მეურნეობის ტრადიციული დარგი — კრამიტის წარმოება. უდიებმა მეზობელ რაიონებში სეზონურ სამუშაოებზე სიარულიც დაიწყეს, რაც ადრე, ვართაშენში, არ იყო მათთვის დამახასიათებელი. სოფ. ზინობიანში უდიების ცხოვრების პირველ ათწლეულში სეზონურ სამუშაოზე მათთან ლეზგები ჩადიოდნენ. ლეზგებისა და უდიების საურთიერთო ენა აზერბაიჯანული იყო.
ცვლილებები მოხდა სახლის მშენებლობის ტრადიციაშიც. საქართველოში უდიები ტყიან ადგილებში დასახლდნენ, ამიტომ ქვის სახლების ნაცვლად ხის სახლების მშენებლობა დაიწყეს. მოგვიანებით მათმა სახლებმა ქართველთა სახლების სახე მიიღო.
დროთა განმავლობაში შეიცვალა მათი ჩაცმის სტილიც და სრულიად გაქრა ქალის მიერ თავსაბურავის ტარებისა და სახის ქვედა ნაწილის დაფარვის ტრადიციაც.
ქართველებთან თანაცხოვრებამ შეცვალა მიცვალებულის დაკრძალვის წესიც. თუ ვართაშენში გარდაცვალებიდან მეორე დღესვე ხდებოდა დაკრძალვა, საქართველოში, ადგილობრივი ტრადიციის გავლენით, ეს ვადა 3-4 დღემდე გაიზარდა. მცირერიცხოვნობის მიუხედავად, უდიები ინარჩუნებენ ეთნიკურ თვითმყოფადობას (თვითდასახელება უდი). უდიების უმრავლესობა კარგად ფლობს ქართულ ენას. ამას ხელს უწყობს ყოველდღიური ურთიერთობა ქართველებთან და საშუალო სკოლა, სადაც სწავლა ქართულად მიმდინარეობს. სოფ. ზინობიანში ახლად დასახლებულმა უდიებმა იცოდნენ აზერბაიჯანულიც, მაგრამ შემდგომმა თაობებმა აზერბაიჯანული ენა აღარ იციან. ვართაშენში უდიებმა, სომხებთან თანაცხოვრების შედეგად, სომხურიც იცოდნენ. ქართულის, სომხურის, აზერბაიჯანულის გარდა, უდიებს შორის ფართოდ იყო გავრცელებული რუსული ენაც. სოფ. ზინობიანში ჩამოსახლების შემდეგ უდიები უმაღლესი განათლების მიღებას თბილისში ამჯობინებდნენ, ცოტანი მიდიოდნენ ამისთვის რუსეთში.
1970-იანი წლებისათვის სოფ. ზინობიანში უდიური სიმღერები შემორჩენილი აღარ იყო. ადგილობრივი მცხოვრებნი ქართულ და აზერბაიჯანულ სიმღერებს მღერიან. სხვა ხალხებთან თანაცხოვრებამ შერეულ ქორწინებებსაც შეუწყო ხელი. თავიდან უფრო ხშირი იყო ქართველი ქალების გათხოვების ფაქტები უდიებზე. მერე და მერე კი უდი ქალებიც თხოვდებოდნენ ქართველებზე.
უდიებს სკოლაში მშობლიური ენის შესწავლის საშუალება მცირე ხნით მიეცათ 1934-39 წლებში. შემდგომ უდიური ენის შესწავლა შესაძლებელი შეიქნა მხოლოდ 2002 წელს, როდესაც უდიური ენის შემსწავლელი კურსები გაიხსნა და თითქმის ერთი წელი მოქმედებდა, სანამ ფინანსური დახმარება არ შეწყდა. კურსებს პრინცი ჰანს ფონ ზაქსენ ალტენბურგი აფინანსებდა, რომელიც უდიების საკითხით არის დაინტერესებული. მამული ნეშუმაშვილის განცხადებით, საქართველოს უდიების ასოციაციამ უდიური ენის სასწავლო პროგრამა ქართული ალფაბეტის საფუძველზე შექმნა, რადგანაც უდიები ქართულ გარემოში ცხოვრობენ და ბავშვობიდანვე მხოლოდ ქართულად საუბრობენ.
ულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისათვის საქართველოს უდიების ასოციაციამ ადგილობრივ სკოლაში ისტორიული მუზეუმი დააფუძნა, რომელიც 2003 წელს გაიხსნა.