ქართული ეკლესია ხალხის დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის მთელ მანძილზე მისი ეროვნული მთლიანობის განმტკიცების საქმეს ემსახურებოდა. ამიტომ ცარიზმმა ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრივი აპარატის მოშლისა და რუსული მმართველობის დამკვიდრების კვალდაკვალ, ქართულ ეკლესიას შეუტია. 1811-1814 წლებში აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში გაუქმდა კათალიკოს-პატრიარქის ტახტი. ქართული ეკლესია რუსეთის სინოდის საეგზარქოსოდ გარდაიქმნა. პირველი ეგზარქოსი ვარლამი (ერისთავი) ცარიზმმა გადააყენა და რუმინეთში გაიწვია იმ საბაბით, რომ იგი აქტიურად არ იბრძოდა ახალი კანონის პრაქტიკურლი განხორციელებისათვის. ეგზარქსოსის თანამდებობაზე დანიშნეს რიაზანის არქიეპისკოპოსი თეოფილაქტე რუსანოვი: წირვა-ლოცვა შემოღებული იქნა რუსულ ენაზე. თეოფილაქტის მითითებით დაიწყო საეკლესიო ქონების აღწერა, რათა იგი ხაზინას გადასცემოდა. ამ ღონისძიებას წინ აღუდგნენ ეკლესიის მესვერუნი აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში. მოძრაობამ მიიღო მასობრივი აჯანყების ხასიათი. მოძრაობის სასულიერო მესვეურები გენათელი ექვთიმე და ქუთათელი დოსითეოსი დააპატიმრეს და რუსეთის გზას გაუყენეს. დოსითეოსი გზაშივე ტომარაში მოახრჩეს, ხოლო ექვთიმე გადაასახლეს ჩრდილოეთში, - სვირის მონასტერში (ადრე რომ კათალიკოსი ანტონ II იყო გადასახლებული), სადაც გარდაიცვალა. რუსეთის მთავრობამ ქართულ ეკლესიას წაართვა არა მარტო თვითმმართველობა, არამედ მოუსპო ნივთიერი სახსარი. საეკლესიო ქონება და მამულები ცარიზმმა თანდათან სახაზინო საკუთრებად გადააქცია, ხოლო სამღვდელოება სახაზინო ანაზღაურებაზე გადაიყვანა. ცარიზმის ანაფორიანი და მუნდირიანი მოხელეების ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ქართული ეკლესიის სულიერ და ნივთიერ ძარცვაში. ეკლესიიდან ეზიდებოდნენ განძეულს და ისტორიულ არქივებს, ქართულ მხატვრობას, ფრესკებს კედლებიდან ფხეკდნენ და მათ კირით ათეთრებდნენ.
ცარიზმი მიზნად ისახავდა ეკლესიიდან განედევნა ქართული ენა. სასულიერო სასწავლებლებში სწავლება რუსულ ენაზე მიმდინარებოდა. სასულიერო პირთა ზედა ფენაში ცარიზმმა მიაღწია საწადელს: ქართული ენა რამდენადმე ამოიძირკვა ხმარებიდან, მაგრამ ეს ვერ შეძლო დაბალ ფენებში. ქართულ მრევლს ეკლესია მაინც მშობლიურ ენაზე ემსახურებოდა, რაც ეროვნული მეობის შენერჩუნების ერთერთ უმნიშვნელოვანეს ფაქტორს წარმოადგენდა.
ცარიზმმა ეკლესია გამოიყენა საქართველოს განაპირა რაიონების კოლონიზაციისათვის, იქაური არაქართული მოსახლეობის (აფხაზები, ოსები) ქართველობასთან დასაპირისპირებლად. სასულიერო ბნელეთის მოციქულები ამ ხალხთა მშობლიურ ენაზე დამწერლობისა და მწიგნობრობის შექმნას აღუთქვამდნენე, თითქოს ანბანსაც უქმნიდნენ და ამით განმანათლებლურ მისიას მიიწერდნენ.
სინამდვილეში ნერგავდნენ რუსულ საეკლესიო მსახურებას. სასულიერო მესვეურთა ამოცანას შეადგენდა აგრეთვე ქართული ეროვნული ერთობის მოშლა. ისინი მეგრელებს, სვანებს ცალკე ერებად აცხადებდნენ და მათზე მზრუნველობის აბრით ცდილობდნენ ქართული ენის ამოძირკვას ამ რეგიონში. აფხაზეთსა და ზოგიერთ სხვა განაპირა ადგილებში ცარიზმმა მართლაც შექმნა თავისი სულიერი საყრდენი (ბიჭვინთის საკათალიკოსო კერა, ათონის მონასტერი და სხვა).
რუსული ეკლესია გარკვეულ პოლიტიკას ახორციელებდა იმ ქართველ მაჰმადიანთა მიმართ, რომლებიც XIX საუკუნის დამდეგიდან თანდათან უბრუნდებოდნენ მშობლიურ სამკვიდროს. რუსულ ეკლესიას გაუჭირდა მათი კვლავ ქრისტიანებად მოქცევა და შემდეგ მათი გარუსება. ამიტომ ახორციელებდა ვერაგულ პოლიტიკას - ქართველ მაჰმადიანებს საქართველოს საზღვრებიდან ოსმალეთში ასახლებდა, ხოლო მათ მიწა-წყალს უთმობდა რუს ან სომეხ კოლონისტებს. ცარიზმმა ქართული ქრისტიანული ტრადიციების მოსპობას მიჰყო ხელი სამხრეთ საქართველოში, რუსი კლერიკალები იქ დაეპატრონენ საფარის მონასტერს იმ მიზნით, რომ იგი რუსიფიკაციის კერად გადაექციათ.
ცნობილია, რომ მესხეთის მკვიდრი მოსახლეობა ოსმალო მოძალადეთა ასიმილატორულ ღონისძიებათა მიუხედავად თითქმის ორი საუკუნის განმავლობაში ფარულად ინარჩუნებდა ქრისტიანულ სჯულს. დედა-სამშობლოსთან გაერთიანების შემდეგ, ერთმორწმუნე რუსეთის მფლობელობაში, ბუნებრივია, ქართველ მოსახლეობას ამ მხრივ გასაქანი უნდა მისცემოდა, მაგრამ ცარიზმი საპირისპირო ღონისძიებებს ახორციელებდა. იგი ცდილობდა ქართული კულტურის კვალის აღმოფხვრას ამ არე-მარეში და სანაცვლოდ, სამცხეში, ჯავახეში, არტაანში თავის დასაყრდენად რუს სექსტანტებს, სომხებსა და ქურთებს ასახლებდა.
ქართული ეკლესია XIX საუკუნის პირველ ნახევარში რუსიფიკაციის ამ პოლიტიკას ვერ უწევდა ჯეროვან წინააღმდეგობას. მისი ბრძოლა რუსული სინოდალური რუსიფიკატორული პოლიტიკის წინააღმდეგ ჯერ კიდევ სუსტი იყო და მხარს ვერ უბამდა ეროვნულ-განმანთავისუფლებელ მოძრაობას. სასულიერო ეროვნულ ბრძოლაში გარდატეხა XIX საუკუნის 60-იან წლებიდან იღებს სათავეს, როცა სასულიერო ანტირეჟიმულ ბრძოლას სათავეში ჩაუდგა ისეთი გამოჩენილი მოღვაწე, როგორიც იყო გაბრიელ ეპისკოპოსი (ქიქოძე).

სტატიის ავტორი – აკაკი სურგულაძე და პაატა სურგულაძე;      

მასალა აღებულია წიგნიდან – „საქართველოს ისტორია", გამომცემლობა "თბილისი", 1992 წ.