საბრძოლო საშუალებათა სახისმეტყველება "ამირანიანში"

ხმა
ხმალი
ფარი
ჭიდაობა
დანა
ლახტი
ორთითა

ძეგლის მრავალსაუკუნოვანი არსებობის ისტორიაში, ცხადია, ბევრი რამაა საინტერესო. არსებობის გრძელ გზაზე ზეპირ ბრუნვაში არსებულმა თხზულებამ არა მხოლოდ დაკარგა, არამედ შეიძინა კიდეც ისეთი, რაც ერის სულიერ სიმდიდრეს წარმოადგენს, რაც მისი საბრძოლო თავგადასავლების შესწავლას უთუოდ უწყობს ხელს. წინამდებარე ნაშრომში ვცადეთ, სრულად წარმოგვედგინა პერსონაჟის შეიარაღების ფორმები და სახეები, რაც საქართველოს მასშტაბით გავრცელებულმა `ამირანიანმა~ დღემდე შემოგვინახა. `ამირანიანზე~ ამ სამზერიდან დაკვირვება ახალია. სიფრთხილე არა მხოლოდ საჭიროა, არამედ _ აუცილებელიც. ამ მიზნით საანალიზო მასალა დავანაწევრეთ და ასე ვცადეთ თითოეულ ლექსიკურ ერთეულსა და პარადიგმაზე დაკვირვება. მეტი სიცხადისათვის გვინდა შევნიშნოთ, რომ თხზულების მიხედვით, მოცემული შეიარაღების თითოეული ერთეული სახისმეტყველების შესაძლებლობად მივიჩნიეთ, რადგანაც ტერმინი `სახისმეტყველება~ ითვალისწინებს მხატვრული, ჩვენს შემთხვევაში ვარიანტებად წარმოდგენილი ზეპირი მხატვრული ძეგლის ზოგად მხატვრულ ქსოვილს, სადაც საბრძოლო იარაღის ჟღარუნი ლამის ყოველ წამს ისმის. ასეთია პერსონაჟის ცხოვრების წესი. ამას ერის, ქვეყნისა და კერძო მამულის, დაცვა მოითხოვს.

ხმა

ადამიანი თავისი საზოგადოებრივი თუ სოციალურ-კლასობრივი განვითარების გრძელ მანძილზე თავდაცვისა თუ თავდასხმის იარაღად აქტიურად იყენებდა ხმასაც, რაც გამორჩეულადაა წარ-მოჩენილი არა მხოლოდ წერილობით ძეგლებში, არამედ ერის ზე-პირ პოეტურ შემოქმედებაშიც. საამისო დასტურს არა ერთი ფოლკლორული ძეგლი იძლევა. ამჯერად `ამირანიანზე~ დაკვირვებაც იკმარებდა. `ამირანიანი~, როგორც ცნობილია, ჩვენს ერამდე 3500-ზე მეტი წლის ისტორიას ითვლის. ამდენად მისდამი სხვადასხვა პროფესიის სპეციალისტთა ინტერესი გასაგებია.
ხმის საბრძოლო იარაღად გამოყენების თვალსაზრისით, შოთა რუსთაველის პოემა `ვეფხისტყაოსანის~ პერსონაჟი უახლოვდება ხალხური `ამირანიანის~ მოქმედ პირებს. სახისმეტყველების თვალსაზრისით, ხმას გამორჩეული თავისებურებები ახლავს. სულხან-საბა ორბელიანი ხმის რამდენიმე სახეობას გვთავაზობს: ვნახოთ ლექსიკოგრაფის განმარტებები: `კივილი~ არის `მაღლის ხმით ძახილი~ (ორბელიანი 1949:302). `ყვი-რილი~ კი `უგვანი ზახილი~ ყოფილა (ორბელიანი 1949:774). თურმე `ზახილი მაღალი Ãმიანობაა~ (ორბელიანი 1949:220). ამრიგად, ხმა ინტონაციური შესაძლებლობების მიხედვით, ერთგვაროვანი ვერ იქნება. სწორედ ეს განხვავებულობაა `ამირანიანის~ პერსონაჟის თავისებურება, რაც მას სხვებისაგან გამოარჩევს. `ამირანიანის~ ვერსიები გვიყვებიან: `უსუპს ერთი რკინის ქუდი ჰქონდა. დაიხურავდა ამ ქუდს, ავიდოდა ხეზედ, რომელიც იქვე კარზედ ედგა და ერთს ისეთს საშინლად დაიყვირებდა, რომ დევებს იმის შიშით ძღვენი მოჰქონდათ~ (ჩიქოვანი 1947:272); სხვა მაგალითები: `გზაში ჯაგებიდან ერთი დევი წამოუხტათ. ამირანმა, ერთი საშინლად დასჭყივლა და იქვე დაიჭირა~ (ჩიქოვანი 1947:275);
ან _ `მაშინ თქვა ამირანმა: _ თუ ჩემს თავს არ ვუშველე, ეხლა კი მეტი გასაქანი აღარა მაქვსო, _ შამაიკრიფა გულხელი, დაიკივლა და სამასი ხარი ძირს დაეცა~ (ჩიქოვანი 1947: 288);
კიდევ: ამირანმა `შამაიკრიფა გულხელი, დაიკივლა და სამასი კაცი დაეცა ძირს. სამოცი სკამზე მჯდომი გენერალი მომკვდარიყო. წვრილი ჯარი უთვალავი იყო~ (ჩიქოვანი 1947: 289);
`ამ ხეზე ცხრა თვეში ერთხელ ადიოდა /სოლომონი/ და დაიყვირებდა. მის ყვირილზე ყველა მდევს მუცელი დააწყდებოდა~ (ჩიქოვანი 1947: 306);
`ქალი იყო ორსული და დღეზე ბალღი უნდა გეეჩინა. ისეთი დაიკივლა ამირანმა, რომ ის ბალღი იქვე დავარდა და ქალს ყურები დაუსკდა~ (ჩიქოვანი 1947: 309);
`ერთხელ ამ მჭედელ კაცს მოესმა კლდიდან ისეთი კივილი, რომ ქვეყანას სთხრიდა, ნედლ ხეებს ახმობდა და გამხმარს ნედლად აქცევდა~ (ჩიქოვანი 1947: 375) და ა.შ.
წარმოდგენილი მაგალითებით ნათელია, რომ ხმა ძირითადი პერსონაჟის გამორჩეულობის მკვეთრი ფაქტორია. ხმა _ კივილი არა მხოლოდ თავდაცვის, არამედ მტრის განადგურების საშუალებაცაა. ხმა, გარდა იმისა, რომ საბრძოლო-საომარი იარაღია, პერსონაჟის მხატვრული სრულყოფის თვალსაჩინო გამოვლენაცაა.
ხმა-კივილის გამორჩეულ ფუნქციურობაზე ხაზგასმას პრინციპული მნიშვნელობა აქვს ძველი ქართული მწერლობის ძეგლებ-ში. აქ უმალ `ვეფხისტყაოსანი~ გვიდგება თვალწინ. რუსთაველის პერსონაჟს ხმის ტემბრი, ტონალობა თუ მუსიკალური ჟღერადობა გამორჩეულ ინდივიდუალობას ანიჭებს და მეტი სიცხადით ათვალსაჩინოებს მის შესაძლებლობებს. მაგალითისთვის საკმარისია გავიხსენოთ ავთანდილის ხმის უცნაური მუსიკალური ძალა, რაც მთელი სამყაროს მომაჯადოებელ ფაქტად ქცეულა: `რა ესმოდის მღერა ყმისა, სმენად მხეცნი მოვიდიან~ (რუსთაველი: სტრ.966).
პოემიდან ის შემთხვევაც ვნახოთ, როცა პერსონაჟი მტერს შეუპოვრად ერკინება. ტარიელი ქაჯებთან ყველა საომარ საშუალებას იყენებს და, ცხადია, ხმასაც. მან, ჩანს, ბრწყინვალედ იცის თუ მტერთან ბრძოლაში ხმასაც, როგორც საბრძოლო იარაღს, რა დატვირთვა გააჩნია. მართალია, ომს უთუოდ ახლავს უმძაფრესი ემოცია, ყიჟინა, კივილი, ყოველგვარი სახის ხმაური, მაგრამ მიუხედავად ყველაფრისა, ხმა-კივილი მოლაშქრე-მებრძოლის თან-მხლები აუცილებლობაა, რაც ხელს უწყობს ხასიათის სრულყოფას, მთელი სისრულით წარმოაჩენს მოქმედი პირის განცდებს, მოწინააღმდეგეზე გამარჯვების ერთგვარ გარდუვალობას. ქაჯთა ტყვეობიდან ნესტანის დასახსნელად გამართულ ბრძოლაში:

`კაცსა უკრავად დაბნედდის ხმა ტარიელის ხაფისა
აბჯარსა ფრეწდის, გაცუდდის სიმაგრე ჯავშან-ქაფისა~.
(რუსთაველი: 1966:1045)

ლექსემა ხაფის განმარტებისას აკ. შანიძე წერს:
ხაფი /ხმა, სიტყვა/ _ ზარის დამცემი, საშინელი, მბრძანებლის ტონით წარმოთქმული... ხაფად _ საშინლად, მედგრად; სიხაფე _ ზარის დამცემი ხმა, შემზარავი ხმა (შანიძე: 1957:396)
ჩანს, ხმას, როგორც საბრძოლო იარაღს არა მხოლოდ ზეპირსიტყვიერი ძეგლები, არამედ ლიტერატურაც გამორჩეულ მნიშვნელობას ანიჭებს და ხაზს უსვამს როგორც პერსონაჟის სახისმეტყველებაში მისი სრულყოფის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს.
მკვლევრებს მიაჩნიათ, რომ `ამირანიანში~ დაპირისპირებულთან ხმის, როგორც საბრძოლო იარაღის გამოყენება ხალხური `როსტომიანისეული~ პასაჟი უნდა იყოს. ჩვენ, გარდა ამისა, გვგონია, ეს მოტივი, შორეულ წარსულთან, კერძოდ, ნადირობის ტრადიციასთან უნდა იყოს დაკავშირებული. ამრიგად, თვით ფირდიუსის შაჰნამეც, საიდანაც სათავეს იღებს ხალხური `როსტომიანი~, იმ ხალხის ზეპირპოეტურ ტრადიციას უნდა ეყრდნობოდეს, რომლის ყოფა-ცხოვრების მხატვრულ წარმოსახვასაც ეს თხზულება წარმოადგენს, ისე როგორც ამას ადგილი აქვს შოთა რუსთაველის `ვეფხისტყაოსანში~.
აქ არაფერს ვამბობთ ხალხურ ზღაპრულ ეპოსში ფიქსირებული ხმის ანალოგიურ შესაძლებლობებზე. ჩვენი ზღაპრის მონაცემები ასევე საინტერესო საფუძვლია შორეულ წარსულში ხმის, როგორც საბრძოლო-საომარი იარაღის თავისებურებათა შესწავლისათვის.

ხმალი

`ამირანიანში~ საომარ იარაღთა შორის ყველაზე ხშირად ხმალზეა მითითებული. ეპიკური თხზულება ხმლის რამდენიმე დასახელებას გვთავაზობს. განსხვავებულ სახელწოდებაში განსაკუთრებული ფორმაც უნდა იგულისხმებოდეს.
შორეული თუ უახლოესი წარსულიდან დღემდე საბრძოლო იარაღთან და, კერძოდ, ხმალთან იმდენი რამაა დაკავშირებული, რომ სულხან-საბა ორბელიანს `ქართულ ლექსიკონში~ მისი არაერთი განმარტება დაუფიქსირებია. აქ სასურველია მისეული განმარტების გახსენება: `ესე Ãრმალიცა მრავალ გვარნი არიან სხვადასხვა თემთა ქმნილთაებრ და რომელიც Ãრმალი ძველი, გრძელი, განხრილი, მზეკელი, მკუცთელი და კალდიმი, _ ამას ქართველი ჰყვარობენ~ (ორბელიანი 1949:475)
ვნახოთ, ხმლის რომელი სახეობები გვხვდება `ამირანიანში~:
ა) მოკლე ხმალი _ `ამოიღო ის მოკლე ხმალი და სულ ერთიანად გაჟლიტა ის დევები~ (ჩიქოვანი 1947:273); `ხმლის სიმოკლე რას დაგიშლის, ფეხი წინ წასდგი, მისწვდება~ (ჩიქოვანი 1947:319). ეს აფორისტული მასალა ხშირად მეორდება ვარიანტებში.
ბ) გოთა ხმალი _ 1. ადგა და დადგა ამირან, ამ თავის გოთა ხმალითა. 2. მოვლენ და მეც აქ დავხვდები ამ ჩემი გოთა ხმალითა.
გ) მუზარა ხმალი _ უსუფის მუზარა ხმლის არ ისმის ჩამი-ჩქურია.
დ) გორდა ხმალი _ მოვლენ და მეც აქ დავხვდები ამ ჩემი გორდა ხმალითა (ჩიქოვანი 1947: 304-305, 320). გორდა. სულხან-საბა, როცა ხმალთა სახეობებს გვაცნობს, მიუთითებს: `გორდა თუ კალდიმი, _ ამას ქართველნი ჰყვარობენ (ორბელიანი 1949:475).
`გორდა /უვადო/ ხმალი~ _ განმარტავს ალ. ჭინჭარაული, ვადა კი ხმლის ის ადგილია, რითაც ხმლის პირი და ტარი ერთმანეთს უკავშირდება.
ვნახოთ, რა სემანტიკა აქვს თითოეულ მათგანს: მოკლე ხმალი _ ცხადია, განმარტებას არ საჭიროებს:
ე) გოთა _ ვფიქრობთ, მთქმელისეული ლაფსუსია, უნდა იყოს _ გორდა. გოთა ანთროპონიმიცაა, გოთა ხმალი, როგორც მ. ჩიქოვანი განმარტავს, მოკლე, მოკაული ხმალი ყოფილა. (ჩიქოვანი 1965:250).
ვ) მუზარა _ მ. ჩიქოვანი შენიშნავს: `უნდა იყოს მუზარა-ხმლის, ე.ი. მუზარადისა და ხმლისა~ (ჩიქოვანი 1965:251). იქვეადამოწმებული შესაბამისი ფოლკლორული ტექსტები: `უსიპის მუზარადისა აღარ ამოდის ნაცხერი~, კიდევ: `უსიპის მუზარადისა აღარ ამოდის ნაჟღერი (ჩიქოვანი 1965:251).
ზ) ამირანმა ბროლის ქვით აგებული უკარფანჯრო კოშკი მუხლის დარტყმით შელეწა. იქ, კერის პირს, იდვა მკვდარი, რომელსაც `გვერდით ერთი ხმალი ედო იამა და ბასრი მისი~ (ჩიქოვანი 1947: 282).
ბასრი რომ ძალიან მჭრელს გულისხმობს, გასაგებია. რას უნდა ნიშნავდეს იამა? იამა სემანტიკურად ბასრის იდენტური უნდა იყოს. იამა შეიძლება ეამა ზმნის დიალექტური ფორმაა და მფლობელის მასიამოვნებელს ნიშნავს? თუ იამას იამანის ე.წ. დიალექტიკურ ფორმად მივიჩნევდით, მაშინ იამა სხვა შინაარსს შეიძენს.
იამანი ჩვენს შემთხვევაში, ვფიქრობთ, ნასესხებია, და ამრიგად დიალექტში გაფორმებულ-დამკვიდრებული.
იამა ძველ ინდურ ეპოსში სიკვდილისა და სამართლის ღმერთია. წოვა-თუშურში იამან ძალიან ავი ზნის მქონეზე მიუთითებს.
ამირანის ხმალი სხვა პერსონაჟთა იარაღისაგან გამორჩეულია თავისი მოცულობით, სიმძიმით, დამუშავების ტექნოლოგიით. ეს იარაღი, პირდაპირ მეტყველებს მისი მფლობელის ფიზიკურ შესაძლებლობებზე. ამირანი ძმების მიმართაც მტერზე მიშვებული საომარი იარაღივით პირდაპირი და მოურიდებელია. გავიხსენოთ მისი ერთი მიმართვა ძმისადმი:

_ მაშინ სად იყავ, შავ ბადრო,
როცა ჩემ ხმალი წვრთებოდა?
ცა სჭექდა, მიწა გრგვინავდა,
სამჭედლო ექანებოდა,
მჭედლები _ მემჭედურები
ერთმანეთს ეფარებოდა.
(ჩიქოვანი 1947:140)

ძნელია გმირის სრულქმნის, მისი ფიზიკური შესაძლებლობებისა და მონუმენტურობის უფრო გაბედული სურათის შექმნა, ვიდრე აქ დამოწმებული ხალხური პოეტური შედევრითაა წარმოდგენილი. ასეთი სრულფასოვანი პოეტური დასურათხატება მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როცა ხელოვანი ცოცხალ სინამდვილეს ჭვრეტს, ან ასეთი სინამდვილის წარმოსახვის ხელოვნებას ვირტუოზული ძალით ფლობს. მ. ჩიქოვანი შენიშნავს, რომ `ქართული თქმულება იარაღის მრავალფეროვნებით არ არის მდიდარი. გმირის შეიარაღებაში შე-დის: მშვილდ-ისარი, ფარი, ხმალი, შუბი, ხანჯალი, თავსახური დოლაბი, ბეგთარი~. (ჩიქოვანი 1947:139).
ამირანის ეპოსი სიუჟეტური მონაცემებითა და პერსონაჟის თავგადასავლებით, მითისა და ზღაპრისათვის დამახასიათებელ ნიშანთა ზღვარზე დგას. ეს უფრო ეპოსში ფანტასტიკური შრეების სიხშირით იკვეთება. აქ მხოლოდ ერთი მაგალითისაკენ გაგვირბის მზერა. აი, ისიც: დევებთან ბრძოლის წინ ძმები ერთმანეთს საოცარ სურვილს უბარებენ: `პირველად ბადრი გავიდა საომრად, _ გვიყვება ქართლელი/სოფელი ჩოჩეთი/ მთქმელი, და ამირანს ამბავი დაუგდო: _ ბანში რომ მტრედებმა დენა დაიწყონ, გამომხედეთო. მტრედებმა დაიწყეს ბანიდან ჩამოფრენა. უსუბმა უთხრა ამირანს: _ ბანში რო ვარსკვლავებმა დენა იწყონ, ჩამომეშველე-თო, იცოდე ასი რომ ვიყვე დაჭრილი, სანამ რაც სათქმელი მაქვს და არ გეტყვი, არ მოვკვდებიო. ვარსკვლავებმა იწყო დენა ბანში. გავიდა ამირანი, მოძებნა უსუბი, უსუბმა უთხრა: _ აგერ, აი თეთრი ღრუბელი შენი ცოლის მტერია, წინათ ის თხოულობდა, იცოდე ხმალი არ ჩააგო, სახლში ისე შედი!~ (ჩიქოვანი 1965:285).
ომში გამარჯვებული `ამირანი ხმალ ამოღებული უნდა შესულიყო სახლში, რომ კარებში ცხენიანი კაცი შეხვდა, ხმლის სადავეს ხელი მოსჭიდა და უთხრა:

_ ამირან, ხმალი ჩააგე!
ცოლეულები გაწყვიტე,
ვიღა შეგიშვებს შინაო?
ცხენსა ვინა ჩამოგართმევს,
ვინ გეტყვის: _ მოდი შინაო?!

ამირანმა ხმალი ჩააგო, კაცმა მხარი ჩამოაგდებინა და დასძახა ყამარს: _ შენებურად ვეღარ მიუხვალ შინაო. ამირანმა ხელუკუღმა გაჰკრა და ცხენ კაციანად გასტყორცნა და უთხრა: _ ვეღარც შენ მიუხვალ დედაშენს შენებურათო. ამირანმა ცოლის კალთაში ჩადო თავი და მოკვდა~. (ჩიქოვანი 1965:285).
ცხადია, ძმების მიერ ურთიერთ დანაბარები /ბანში მტრედები-სა თუ ვარსკვლავების დენა/ თავისთავად საინტერესო ფუნქციის მატარებელი პასაჟია, მაგრამ ახლა ხმლიანი და უხმლო ხელის სემანტიკაა საინტერესო. აქ უთუოდ ფაქტის სახისმეტყველებითი ასპექტია გააქტიურებული.
ხმალი აქ ჯადოსნური ფუნქციითაა აღჭურვილი. მისი ღირსება იმით ფიქსირდება, რომ მისი მფლობელი მისსავე გარეშე თუ დარჩება, სიკვდილი გარდუვალია. უსუბმა, ჩანს, კარგად იცის იმ ღრუბლის ჯადოსნური ბუნება, ღრუბლისა, რომელიც ადრიდანვე ჩასაფრებულა ცის ბინადართა დასათრგუნად. აკი ყამარის მამაცაღრუბლის პატრონია! იერარქიული ურთიერთობა ცაში მცხოვრებთა შორისაც მიწიერთა ყოფიერების ანალოგიურია. მიწიერთა ურთიერთობა, რატომღაც აბალანსებს ზესკნეთელთა და ქვესკნეთელთა ყოფა-ცხოვრებას, _ ადამიანი ყველგან თავისი სამყაროს იდენტურის ხილვაშია, ყველგან _ სძულთ, იბრძვიან, არის სიყვარული, ტაცება, მკვლელობა, მტრობა და ა. შ. ადამიანმა სამყარო თვითონ დაყო სკნელებად, თვითონ დაასახლა იქ თავისი ანალოგი, რომელიც მიწიერთან კავშირის გარეშე არ არსებობს.
ხმლიანი ხელის, ქარქაშში არჩაგებული მახვილის სახისმეტყველებითი შესაძლებლობა არცთუ იოლადაა გასათვალსაჩინოებული: მტერი ბოლომდე მტერია, მისი დანდობა თუ მისდამი ნდობა თვითმკვლელობას უდრის. ხმლიანი ხელი მუდმივ საომარ მზადყოფნაზე მიუთითებს. ავსულებით სავსე ქვეყანაში ხმალი, ხმალი და მხოლოდ ხმალია საჭირო _ სხვა შველა თუ შვება _ არსაიდან, გარდა ერთისა _ ენდე საკუთარ ძალებს! მხოლოდ ასე შეიძლება თვითგადარჩენა, რაც თავისთავად ნიშნავს სხვათა და სხვათა გადარჩენასაც.
არჩაგებული მახვილი, ჩაუსვლელი მზის ტოლფასი ცნებაა, რაც მუდამ გვჭირდება!
ზემოხსენებულთან ერთად საინტერესოა `ხმლიანი ხელი~. თხზულებაში ვკითხულობთ: ამირანს დევი შეევედრა:

ნუ მომკლავ, ამირანის ძევ,
ხელი გაფიცო ხმლიანი.
(ჩიქოვანი 1965:303)

ხმლიანი ხელის და არა მხოლოდ ხმლიანის დაწყევლა-შეგინება, ჩანს, ომის ხელოვნებაში გარკვეული ფუნქციის მატარებელია. `ეთერიანში~ აბესალომის ფიცის ჩამოთვლილ სახეებს შორის ასეთიც არის:

ომში ხმალსა და ამოღებულსა
ვადამშიც გადმიტყდებაო.
(ხალხური სიტყვიერება. IV, 1954:60)

ხმლიანი ხელისა თუ საბრძოლო იარაღის კურთხევა ბრძოლის წინ, ეკლესიისა თუ სამეფო კარის კანონთა აუცილებელი შემადგენელი ნაწილი და რიტუალი იყო. იარაღის კურთხევისათვის ეკლესიას გამორჩეული ლოცვა ჰქონდა. წიგნი `სავედრებელნი გალობანი~ ომის წინ ლაშქრის, მისი დროშისა და საჭურვლის ტრადიციულ დალოცვასაც ითვალისწინებს (სავედრებელნი გალობანი, თბ. 1889 წ.). ფიცში ხმლიანი ხელის გააქტიურება მოწინააღმდეგის ყოფნა-არყოფნას, მისი სიცოცხლის, მისი არსებობის შესაძლებლობას განსაზღვრავს და გადარჩენის საფუძველს ქმნის. ომის მოგების აუცილებლობისათვის კი ესაა უმთავრესი.

ფარი

`ამირანიანში~ საომარ არსენალში არც ფარია დავიწყებული. თხზულებაში ერთგან ვკითხულობთ: `ხელმწიფეს ფარად წისქვილის ქვა უდევს. ამირანი რამდენიც დაჰკრავს ხმალს, იმდენი ქვის ნატეხები და ნაპერწკლები გადმოდის~ (ჩიქოვანი 1965:279). ავსულებთან ბადრის, უსიპისა და ამირანის შერკინების გამო ეპიკურ ძეგლში ვკითხულობთ:

სამნი ჩვენ, სამას დევები
ჩაბალხეთს შევიყარენით,
თავს მოვხვდით ბალხის კარავსა,
ბოლოში გავიყარენით.
ომისა ვერა გავიგეთ,
ფარის ქვეშ მოვიმალენით.
(ჩიქოვანი 1965:313)

ფარი აქ მრავლობითზე მითითებად მოჩანს და უნდა იგულისხმებოდეს თითოეულის ფარი ცალცალკე. თუმცა არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ ფარის მხოლობით რიცხვად წარმოდგენის შემთხვევაში, საქმე გვექნება პერსონაჟთა მუდმივ ერთიანობასა და ბრძოლაშიც დაუნაწევრებლობასთან, რაც ომში ძნელი წარმოსადგენია თუ ფანტასტიკას არ მოვუხმეთ.
ამირანს ფარის ფარება უფრო სასიმამროსთან ბრძოლაში სჭირდება. აქ ბევრია გასათვალისწინებელი. პირველ რიგში კი _ ის, რომ ყამარის მამის ლაშქარი დევ-მაცილთა თუ ეშმაკ-ქაჯთაგან არის შემდგარი. ასეთ შემთხვევაში ფარის გარეშე ბრძოლა უჭირს ამირანს.
ტექსტის ფშაურ ვერსიაში ერთგან ვკითხულობთ: `გასწყვიტა მთელი ლაშქარი და შეჰხვდა ბოლოს პირისპირ სიმამრს. შეუტიეს ერთმანეთს ამირანმა და ყამარის მამამ. სცეს ერთურთს ხმალი, ფარი უფარეს. ორივეს ბეგთარი ეცვა. ვერცერთის ხმალი ვერ სჭრიდა ჯაჭვსა. ამირანის ხმალი ყამარის მამის მუზარადს რომ მოხვდებოდა, ნაპერწკლის ცეცხლი ენთებოდა. ყამარის მამის ხმალი ამირანის ბეგთარს რომ მოჰხვდებოდა, ჯაჭვი გველივითა წიოდა...~ (ჩიქოვანი 1965:322).
ბრძოლის სურათი, მართლაც, ვირ ტუოზულადაა გააზრებული, მხატვრულად დახვეწილი, ფსიქოლოგიურად შთამბეჭდავი და სრულყოფილი. მ. ხონელის `ამირანდა-რეჯანიანში~ თითქმის მის ანალოგს ვხვდებით. ასეთია დარეჯანის ძისა და სეფედავლეს ურთიერთშერკინების სურათი: `შემოუვლეს ნავარდი ერთმანეთსა, შეუტივეს და შეიბნეს. დიდთა კლდეთა ჯახებასა ჰგვანდა მათი ჯახება და ხმალთა ცემა ჭეხასა ჰგვანდა~. (ხონელი, 1959:125).
ხალხური ტექსტის მესხურ-ჯავახურ ერთ ვარიანტში ვკითხულობთ: `ამირანი მალე მოჰკლავდა, მაგრამ ყამარის მამას წისქვილის გელაზი ეხურა ქუდათ~ (ჩიქოვანი 1965:329). ქუდი თუ გელაზი /გელაზი _ ზეთის სახდელი ქვა, საბა/ რომ ფარის ანალოგი უნდა იყოს, ცხადია. არც ისაა გამორიცხული, რომ ქუდს ოდესღაც ფარის ფუნქციაც ჰქონდა. სვანური ვერსია გვიყვება: ყამარმა ბრძოლის წინ ასეთი დარიგება მისცა ამირანს: `მამაჩემს დოლაბი _ წისქვილის ქვა ქუდად ჰხურავსო~ (ჩიქოვანი 1965:371).
მართალია, ფარი და ქუდი დღეს განსხვავებული სემანტიკის ცნებებია, მაგრამ მათ შორის ფუნქციის თვალსაზრისით, ანალოგიურობა დასაშვები ჩანს.

ჭიდაობა

ხალხურ ეპოსში პერსონაჟის ფიზიკური სიძლიერის გამოცდის ერთ-ერთი საუკეთესო ფორმაა ჭიდაობა. იგი, როგორც ძალის გამოცდის ხერხი, ლიტერატურამაც გაითავისა. უმალ გვახსენდება აკაკი წერეთლის მშვენიერი ისტორიული მოთხრობა `ბაში აჩუკი~, მიხეილ ჯავახიშვილის დიდებული ისტორიული რომანი `არსენა მარაბდელი~ და სხვა. ჭიდაობა მოწინააღმდეგის უსისხლო დამორჩილების ხერხი კი არ არის მხოლოდ, არამედ _ პერსონაჟის მხატვრული სრულყოფის შესაძლებლობაც.
რამდენადაც სახე სრულყოფილია, მხატვრული ნაწარმოები იმდენადაა მდიდარი. სახისმეტყველების ფუნქცია კი, პირველყოვლისა, ის არის, რომ მკითხველი თუ მსმენელი დააჯეროს იმის ნამდვილობაში, რაც ამ ენიგმითაა ნათქვამი და გააზრებული. ჭი-დაობით კი მხოლოდ იმის თქმას არ აპირებენ, რაც თითოეული მსმენელისა თუ მაყურებლისათვის ჩვეულებრივია. დევისა და ამირანის ჭიდაობის შემთხვევაში იმაზე მეტია ნათქვამი, რაც მარტივად ჭიდაობით შეიძლებოდა თქმულიყო. აქ ბოროტება და სი-კეთე ებრძვიან ერთმანეთს, და მერე როგორი თავგანწირვით! ამ ბრძოლაში ლამის მთელი მოაზროვნე სამყაროა ჩართული. ნახეთ, როგორი გატაცებით, დაძაბულობით, სახეთა სიცხადითა და ემოციის სრული დატვირთვით არის წარმოდგენილი ამ ბრძოლის სურათი:

დევ და ამირან იბრძოდნენ,
მიწა და მყარი ხვიოდა,
იმათ ნაომარ ადგილზე
სუ ქვა და ღორღი ცვიოდა.
შემდეგ:
დევ და ამირან შეიბნენ,
მიწას გაჰქონდა გრიალი.
ამირანმა დევი დასცა,
ადგილი შეჰხვდა ქვიანი.
დასცა და მხარი მოსტეხა,
დააწყებინა ღრიალი.
(ჩიქოვანი 1965:315)

ბრძოლის ეს სურათი დამაჯერებლად წარმოგვიდგენს დაპირისპირებულ ძალთა ფიზიკურ შესაძლებლობებს. მთქმელისეული გააზრება იმისა, რასაც ჭიდილი ჰქვია, საფუძველია იმისა, რათა ცოტათი მაინც წარმოვიდგინოთ ბრძოლის ხარისხი, მაშინ, როცა არა მხოლოდ მიწა, არამედ მთელი სამყარო ხვივის, გრიალებს; `იმათ ნაომარ მიწაზე სუ ქვა და ღორღი ცვიოდა~. თუ წარმოვიდგენთ, უთუოდ დავიჯერებთ, რომ დევთან ამირანის ჭიდილს აქვს თავისი ემოციურ-ესთეტიკური დატვირთვა, ღრმაა ფსიქოლოგიური წვდომის საფუძველი. სახისმეტყველების ფუნქცია კი იმის წარმოსახვის საყრდენია, რასაც ძეგლის მხატვრული დანიშნულება წარმოადგენს.
მიწა და მყარი ხვივის. ამ ხვივილში, ხმიანობაში, ისმის ორი სამყაროს ურთიერთდაპირისპირებისა და ბოროტების დაძლევის შესაძლებლობები. ამირანი ამ შესაძლებლობათა განაღდების უთუო გარანტია!

დანა

მკვეთ/კვეთა/, პირბასრ იარაღთა შორის, ხმალსა და ხანჯალთან ერთად, `ამირანიანში~ დანაც აქტიურად დომინირებს. შევნიშნავთ, რომ თხზულებაში, გარდა ამირანისა, არც ერთი პერსონაჟი დანას არ ატარებს. იმიტომ ხომ არა, რომ ხმალი თუ დანა ამირანთან ერთად დაიბადა. თხზულების ქართლურ ვარიანტში ნათქვამია: `ქალს მიეცა ვაჟი, რომელსაც მუცლიდამ მოკლე ხმალი დაჰყვა~. ან: `ბავშვთან ერთად პატარა ხმალი დაიბადა, როგორც ბავ-შვი იზრდებოდა, ისეც ხმალი იზრდებოდა~ (ჩიქოვანი 1965:372-332). `ამირანიანში~ დანის გამო, მარტივად, მაგრამ მრავალმნიშვნელოვანადაა ნათქვამი: `ამირანს ჯიბეში ოქროს დანა ჰქონდა~... (ჩიქოვანი 1965: 304/. `ამირანს ჯიბეში ალმასის დანა ედვა~ (ჩიქოვანი 1965: 304-317).
ჯიბით დანის ტარება წესად ყოფილა. ქართლურ ვარიანტში ამის თაობაზე პირდაპირაა მითითებული: `წესია დარეჯანელთა ჯიბეს ჩადება დანის~ (ჩიქოვანი 1965:283-274). მეტყველებაში დღემდე დამოუკიდებელი პარადიგმაა `ჯიბის დანა~. ერთ-ერთ ვარიანტში მითითებულია: `დარეჯანაანთ იციან, ჩექმას ჩადება დანისა~ /გვ. 274/. ლექსემა `ჩექმა~ ფეხსაცმლის დღევანდელ მო-დელად ვერ გაიაზრება. იგი მაღალყელიანს უნდა გულისხმობდეს, მაგრამ სხვარიგის ფორმით.
ხალხურ თუ, წერილობით ძეგლებში დანის ტარება ხშირად სხვებისაგან რაიმეთი გამორჩეული პერსონაჟისთვის უნდა იყოს დამახასიათებელი. ხალხური `ეთერიანითაც~ ცნობილია, რომ ეთერი განუშორებლად დაატარებს აბესალომის ნაჩუქარ, მოყვრისეულ დანას. შოთას რუსთაველის `ვეფხისტყაოსანშიც~ ნესტანს ტყვეობაშიც თან აქვს დანა. გახსოვთ, მიჯნური წერილით როგორ ატყობინებს ტარიელს, რომ უმისოდ მის სიცოცხლეს ფასი არა აქვს:

არამ სიცოცხლე უშენოდ! ვარ აქამდისცა ნანითა;
ან თავსა კლდეთა ჩავიქცევ, ანუ მოვიკლავ დანითა.
(რუსთაველი 1966:270)

დავარმა ჯერ ნესტანის ცემა-გვემით იჯერა გული, მერე კი მისი გადაკარგვა ბრძანა და შემდეგ: `დანა დაიცა, მოცაკვდა, დაეცა, გასისხლმდინარდა.~ (რუსთაველი 1966:128).
`ვეფხისტყაოსანი~ დანის გამოყენების თექვსმეტ შემთხვევას იცნობს.
დანის ტარების ტრადიციას, რაც ეროვნულმა ხალხურმა ეპოსმა შემოგვინახა, არა მხოლოდ ძველი, არამედ ახალი ქართული მწერლობაც არ ივიწყებს. ეს იარაღი გვხვდება ვაჟა-ფშაველას პერსონაჟის ყოფა-ცხოვრებაში. მტერთან ბრძოლაში ქმარ-შვილ ამოწყვეტილი სანათა კვირიასთან დიალოგში მწარედ ამოიგმენს:

... არ ვიგლოვებდი იმიერ
ჩემს ჯუღურას და საბასა,
ჩემს წარბ-დაღურბლვილს ივანეს
კარგა ხმარობდა დანასა.
(ვაჟა-ფშაველა 1961:75)

ლექსში `მხედართა ძველი სიმღერა~ ვაჟა მიუთითებს, რომ როგორც საომარ იარაღს მარჯვე მებრძოლი თან უნდა ატარებდეს ალესილ დანაs:

მიტომ გაგვზარდა დედამა,
მისთვის გვეტყოდა ნანასა, _
ტანზე აბჯარი ავისხათ,
მუდამ ვლესავდეთ დანასა.
(ვაჟა-ფშაველა 1961:224)

დანისადმი ამ რიგის დამოკიდებულება ვაჟას შემოქმედებაში იშვიათი არ არის.
ჩანს, დანის ტარების ტრადიცია ძველია, რაც თავშენახულია როგორც ფოლკლორულ, ისე ძველი და ახალი დროის ქართულ მწერლობაში.
სხვა საკითხია თუ `ამირანიანში~ დედის მუცლიდან თანდაყოლილ დანასა თუ ხმალს როდის იყენებს მოქმედი პირი. ცხადია, მხოლოდ და მხოლოდ ბოროტების წინააღმდეგ სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლაში! დედის მუცლიდან თანდაყოლილი იარაღის არსებობა, რაც რასაკვირველია, ფანტასტიკური შესაძლებლობაა და არა სინამდვილის დასტური, ამასთან, პერსონაჟის მკვეთრად გამორჩეულობის ნიშანი.

ლახტი

ლახტი `უმკუჱთელო საცემი საომარი~ იარაღია _ განმარტავს სულხან-საბა, (ორბელიანი 1949;180). ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით: `ლახტი _ გრძელი, უტარო მათრახი, რომელსაც ძველად ბრძოლაში იყენებდნენ საცემად...~ კიდევ: `რკინის კეტი იმავე დანიშნულებისა~ (ქეგლ. IV.1955)
`ამირანიანშიც~ ლახტი დასარტყმელ-საცემელ იარაღად მოჩანს: სიმამრთან ომის წინ `ამირანი გავიდა, ნახა, რომ ბადრისა და უსუბის შვილდ-ისრებს ეშმაკები ებროწიალებოდნენ, დაჰკრა ლახ-ტი და ეშმაკები შვილდ-ისრებით მიწაზე გაერთხნენ~ (ჩიქოვანი 1965:285).
სხვა მაგალითი: `მერე უთხრა ამირანმა ამ ცალრქას, _ შენ ხომ მეუბნებოდი, იალბუზს ზღვაში შევათრევო, აბა ჩემი მათრახი ნახოსო. გამოვიდა, აწია ამ ფალავანმა ლახტი. შააგდო ეს ცალრქა ცხენი და თითონ აქეთ დადგა. დაკრა ლახტი, მოხვდა ცალრქას და გააწყალა~ (ჩიქოვანი 1965:290). კიდევ: უღიობო კოშკს ამირანმა იქ `შეაბა~ კარი, სადაც მზის პირველი სხივი ხვდება. გახსოვთ, რომ იქ დასვენებულ ცხედარს ხელში წიგნი უჭირავს, ტექსტის კახურ და მესხურ-ჯავახურ ვარიანტებში ვკითხულობთ:

ვინც ჩემ ცოლ-შვილს შეინახავს _
ჩემი ლახტი ალალ მისი.
(ჩიქოვანი 1965:301-329)

ღმერთო, გაუმარჯვე გამარჯვებულსა ლაშარსა,
თამარ მეფესა,
ლახტ იახსარსა დევების მეომარსა.
კიდევ:
და შენ გაგიმარჯოს,
გმირო კოპალავ,
ლაღო _ ლახტიანო.
(კიკნაძე 1998:135-46)

ორთითა

`ამირანიანში~ ორთითა საბრძოლო იარაღად მოჩანს. სულხან-საბა განმარტავს: `ორთითი _ ძნის ასაღები ორკაპი~ (ორბელიანი 1949:265). ორთითი ფიწლის სახეობაა. არის ფიწალი ორთითა, სამთითა, ასევე _ ოთხთითა. ამირანმა და მისმა ძმებმა სასტიკი ომი გაუმართეს დევ ბაყბაყს და მის ფანტასტიკურ ტახს. ეპიკური ძეგლის სვანურ ვარიანტში ვკითხულობთ: `ტახმა ჯერ ილიას თეთრი ალი ესროლა /ძმებს/, მაგრამ ვირის ფსელი შეასხეს, რკინის ორთითა დაარტყეს და მოკლეს /ტახი/~.
შემდეგ იქვეა ნათქვამი: ,,ჯადოსნურმა ტახმა მესამედ ესროლა წითელი გავარვარებული რკინა. ამას კატის ფსელი შეასხეს და ორ-თითა დაარტყეს. ყველა ამათი დახოცვის შემდეგ, ტახიც მოკვდა~ (ჩიქოვანი 1965:369).
შარდი ხალხურ ეპოსში გარკვეულ სამკურნალწამლო საშუალებადაა გამოყენებული, გამორჩეული ფუნქცია გააჩნია და ხშირად ეპიკური ძეგლის მხატვრულ სამყაროშიც გამორჩეული სიმძაფრე შეაქვს.
მიუხედავად აღნიშნულისა, მაინც გაცრეცილად მოჩანს ორთითას როგორც საომარი იარაღის სიცხადე. ის კი ნათელია, რომ ბრძოლაში ყველაფერი იარაღად იქცევა, რითაც მოწინააღმდეგის დათრგუნვაა შესაძლებელი.
`ამირანიანი~ სახისმეტყველების გარკვეულ სისტემათა ერთი-ანობისა და მთლიანობის შედევრია. აქ არის მნიშვნელოვანი ფაქტორები, რომელთა შესწავლისა და გასიგრძეგანების გარეშე ტექსტზე დაკვირვება სრულყოფილი ვერ იქნება.

სტატიის ავტორი – ნინო სოზაშვილი; 
სტატია აღებულია კრებულიდან – `ქართული ფოკლორი~, 5(XXI), თბილისი, 2010წ.