ტანსაცმელი ეროვნული კულტურის ერთ-ერთი ძირითადი ნაწილია, რომელიც იქმნება ეროვნული ხასიათის, ცხოვრების წესისა და ბიოგეოგრაფიული გარემოპირობების საფუძველზე. ამასთანავე, სამოსის სახესა და სტილს განაპირობებს ეკონომიკური და სოციალური ვითარება, ამიტომაც ტანსაცმლის ესა თუ ის ფორმა, მისი ძირითადი სახე, მხოლოდ გარკვეული ეთნოსისთვისაა დამახასიათებელი.
ქართული ეროვნული ტანსაცმელი საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა და ამავე დროს სერიოზულ ცვლილებებს განიცდიდა, როგორც თავისი ბუნებრივი განვითარების საფუძველზე, ისე მეზობელ ხალხებთან ურთიერთობის შედეგად. შეიძლება ითქვას, რომ ქართულმა ჩასაცმელმა, მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე (რამდენადაც ამის გამოკვლევის საშუალება გვაქვს), ეტაპობრივად რამდენიმე ძირითადი ხასიათის ცვლილება განიცადა; საბოლოოდ კი, ფეოდალური წყობილების დასრულებასთან ერთად, დაკარგა თავისი მნიშვნელობა და ფაქტობრივად, განდევნილი იქნა ხმარებიდან.
იგი შეცვალა თანამედროვე და მოხერხებული სტილის ევროპულმა კოსტიუმმა; დღეს ძნელი სათქმელია, ქართულ ჩასაცმელს რომ დაცლოდა ბუნებრივი განვითარების საშუალება, რა სახეს მიიღებდა იგი და განიცდიდა თუ არა ტრანსფორმაციას თანამედროვე ცხოვრების მოთხოვნების შესაბამისად, თუმცა ნათელია, რომ მას ბევრი სხვა ტრადიციული ჩასაცმელის ბედი ეწია და მხოლოდ ნაციონალურ, დეკორატიულ სამოსად გადაიქცა.
ქართული ჩასაცმელის შესახებ წყაროები მეტად მწირია, შეიძლება ითქვას, რომ ადრე და შუა საუკუნეების წერილობითი წყარო, სადაც მეტ-ნაკლებად სრულყოფილი ინფორმაცია იქნებოდა ტანისამოსის შესახებ, არ მოგვეპოვება. ადრეული პერიოდის ქართული ჩასაცმელის შესასწავლად მხოლოდ ეკლესიებში შემონახული მხატვრობა, ბარელიეფები და მინიატურები გაგვაჩნია, რომლის საფუძველზეც შეიძლება ძირითადი სტილის და ჩაცმის მორთულობის განსაზღვრა. გვიანი პერიოდის ქართველ ავტორთა ნაშრომები (ვახუშტი ბატონიშვილი, იოანე ბატონიშვილი, პაპუნა ორბელიანი და სხვ.), ისტორიული, სამართლებრივი და ლიტერატურული ძეგლები, აგრეთვე `მზითვის წიგნები~, გარკვეულ ცნობებს შეიცავენ ჩაცმულობის შესახებ. `მზითვის წიგნებში~ ტანსაცმლის სახეობათა, ქსოვილებისა და სამკაულების საინტერესო ჩამონათვალია მოცემული.
არანაკლებ საინტერესო ცნობებს ვხვდებით უცხოელ მოგზაურთა ნაწერებში, რომლებიც აღფრთოვანებას ვერ მალავენ ქართული ტანისამოსის გამო და ცდილობენ ქართული ტრადიციული სამოსი ევროპულ კოსტიუმს დაუკავშირონ (იოსიფა ბარბარო, არქანჯელო ლამბერტი, ჟან შარდენი და სხვ.).
ამ საკითხის კვლევის ფუძემდებელი ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ ქართული ჩასაცმელის შესწავლისთვის უდიდესი მნიშვნელობა გააჩნდა ეთნოგრაფიულ მასალას, რომელსაც სიფრთხილით მოპყრობა სჭირდებოდა. ცხადია, ამ მასალის გარეშე ტრადიციული ჩაცმულობის შესწავლა შეუძლებელი გახდებოდა. ქართული ჩასაცმელი მკვლევართა საფუძვლიანი შესწავლის საგანი XX საუკუნიდან გახდა. ივანე ჯავახიშვილმა ქართული საეკლესიო მხატვრობის, ბარელიეფების და წერილობითი წყაროების შესწავლის საფუძველზე მოგვცა ტრადიციული ჩასაცმელის სტილის, სახეობათა, სამკაულთა, თმის დაყენების წესისა და მათთან დაკავშირებული ტერმინების ანალიზი. ამავე საკითხს ეძღვნება ი. ციციშვილის ნაშრომი. შემდგომი პერიოდის მონოგრაფიული კვლევა ეკუთვნის ნ. ჩოფიკაშვილს, რომელიც სამოსის შესწავლისას ძირითადად ივანე ჯავახიშვილის კლასიფიკაციას მიყვება და დეტალურად განიხილავს ქართული ჩასაცმელის სტილსა და ელემენტებს VI_XV საუკუნეების საქართველოში. ტრადიციული ქართული კოსტიუმის შესწავლას ეძღვნებოდა აგრეთვე გ. ჩიტაიას, ნ. გვათუას, ლ. ბოჭორიშვილის, თ. ოჩიაურის, გ. ჯალაბაძის, ი. სამსონიას ნაშრომები. ქართული ჩასაცმელი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეების მიხედვით შეისწავლა ც. ბეზარაშვილმა.


ქართული სამოსის წარმომავლობის საკითხი

ტრადიციული ქართული კოსტიუმის წარმომავლობის შესახებ რამდენიმე შეხედულება არსებობს. ეს განსაკუთრებით შეეხებოდა სამეფო და დიდგვაროვანთა ჩასაცმელს და ხევსურულ `ტალავარს~. როგორც კვლევის შედეგად გამოჩნდა, სამეფო და დიდგვაროვანთა ჩასაცმელი და შესაბამისი მორთვის წესი, მეზობელი ხალხების გარკვეულ გავლენას განიცდიდა, კერძოდ, ქართულ ჩაცმულობაში დამკვიდრებული იყო სპარსული და ბიზანტიური ელემენტები, რაც, ცხადია, პოლიტიკური ვითარებით იყო განპირობებული.
რაც შეეხება ხევსურულ კოსტიუმს, იგი თავისი ორიგინალური ფორმის გამო, თავიდანვე გახდა მოგზაურთა და მკვლევართა ყურადღების საგანი. მას თავიდან არაქართული წარმოშობისად მიიჩნევდნენ და ტანსაცმლის მორთულობაში ჯვრის ფორმის ხშირი გამოყენების გამო, ხევსურებს ჯვაროსნების შთამომავლებად მიიჩნევდნენ. შემდგომ პერიოდში მკვლევართა მიერ ხევსურული “ტალავარი~ ძველი ქართული ტანისამოსის ფორმად იქნა მიჩნეული, ვინაიდან ეთნოგრაფიული მასალის საფუძველზე გამოჩნდა, რომ ჩაცმის იმ სტილის ელემენტები, რაც ხევსურებმა ყველაზე კარგად შემოინახეს, მომიჯნავე რეგიონებშიც დასტურდებოდა.
ქართული ჩასაცმელი ერთმანეთისგან მეტ-ნაკლებად განსხვავდებოდა კუთხეების მიხედვით, განსხვავებულად იცვამდნენ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში, აგრეთვე მთასა და ბარში, რაც ძირითადად გეოგრაფიულ-კლიმატური პირობებითა და სამეურნეო ყოფის სხვაობით აიხსნება. ჩაცმის სტილში არსებული ეს განსხვავებები მცირეოდენი სახით ბოლომდე იქნა შენარჩუნებული, თუმცა, ჩამოყალიბდა კლასიკური ტიპი ქართული ჩასაცმელისა, ქართული კოსტიუმი _ მამაკაცისათვის გრძელი ჩოხა-ახალუხი, სათანადო ფეხსაცმლით, ქამარ-ხანჯლით გაწყობილი და ქალის კაბა, გრძელი, სარტყლით და ჩიხტი-კოპით დამშვენებული, რომელიც ფაქტობრივად, მთელ საქართველოში გავრცელდა (განსაკუთრებით დიდგვაროვანთა წრეში). სამოსის ეს კომბინაცია ქართლ-კახური წარმოშობისადაა მიჩნეული (ბეზარაშვილი, ჯალაბაძე 1988: 5). ტრადიციული ქართული კოსტიუმის შესწავლა მხოლოდ V_VI საუკუნეებიდანაა შესაძლებელი, მას შემდეგ, რაც ჩნდება წერილობითი წყაროები და საეკლესიო მხატვრობა, სადაც მწირ ცნობებს მაინც ვხვდებით ტანისამოსის შესახებ. VI_XIV საუკუნეების ქართული ჩასაცმელი საფუძვლიანად არის შესწავლილი მკვლევართა მიერ და მასალის სიმცირის გამო, ეს უგრძესი პერიოდი, ფაქტობრივად, ერთ ეტაპად არის მიჩნეული. ამ პერიოდის ქართული სამოსის სამი ძირითადი ტიპი იქნა გამოყოფილი, რომლებიც გარკვეულ მსგავსებას ამჟღავნებენ ერთმანეთთან, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მიუხედავად სხვა გავლენებისა, ქართული სამოსი მაინც არ კარგავდა თავის ძირითად სახეს და შინაგანი კანონზომიერების საფუძველზე ვითარდებოდა. თავდაპირველად გავრცელებული ყოფილა გრძელი ჩასაცმელი _ კაბა, რომლის გარედანაც ყელთან ან მხართან შეკრულ მოსასხამს იცვამდნენ. კაბა წელში დავიწროვებულია, გრძელი და ვიწროსახელოებიანი, ქობისკენ გაგანიერებული, ქობა კი რკალისებურად შეჭრილია; ქობის რკალისებური ჭრილი სპარსულ სტილად არის მიჩნეული. მოსასხამი ამ დროს ძირითადად ორი სახისაა _ პირველი, გრძელი, წელში დავიწროვებული და ძალიან გრძელი და ვიწრო, ანუ ცრუსახელოებიანი, რომელშიც მკლავის გაყრა შეუძლებელი იყო და ძირითადად, სამოსის მხატვრულ გასაფორმებლად გამოიყენებოდა (ჩიტაია 1955: 10_12). ასეთი ცრუსახელოებიანი მოსასხამი გვიანობამდე იყო გავრცელებული აღმოსავლეთ საქართველოს მთასა და დაღესტანში. მეორე სახის მოსასხამი სწორი ფორმის იყო და ფართე. მოსასხამთა შეკვრის წესის სხვადასხვანაირი იყო _ ზოგი ყელთან იკვრებოდა, ზოგი მარჯვენა ან მარცხენა მხარეს. კაბის ქვეშ ეცვათ ვიწრო შარვლისებური სამოსი, ზოგჯერ ორმხრივად ჩაჭრილი ტოტებით და ვიწრო თასმით ფეხსაცმლის ლანჩზე დამაგრებული, ზოგჯერ სწორი და გადაკეცილი ტოტებით.
ტანსაცმლის მოსართავად გამოყენებული იყო მარგალიტი, სხვადასხვა სახის ძვირფასი და ფერადი ქვები, სახიანი ან მოქარგული ქსოვილები; წელზე შემორტყმული ჰქონდათ სხვადასხვა ფორმის ტყავის ან ნაჭრის ქამრები. ასეთი სახის ჩაცმულობა საქართველოში VI_X საუკუნეებში გვხვდება. X საუკუნის II ნახევრიდან წელში დავიწროვებული მოსასხამი აღარ იხმარება და რჩება მხოლოდ სწორი, ზოგჯერ კაბაზე ოდნავ მოკლე, ისევ ცრუსახელოებიანი მოსასხამი, რომელიც სახიანი ქსოვილისგან იკერება. სამოსელის ეს სტილი ხან სასანიდური ირანის, ხან ბიზანტიური ჩასაცმელის მსგავსად იყო მიჩნეული, თუმცა მათ შორის სრული ანალოგიების დადასტურება ვერ მოხერხდა.
VII საუკუნეში, პარალელურად დასტურდება აგრეთვე ჩაცმის განსხვავებული სტილი, ეს არის მთლიანად დაგოფრილი, ნაკეცებად ასხმული, გრძელი, წელში გამოყვანილი და სარტყელშემოვლებული კაბა, რომელიც ასევე სახიანი ქსოვილისგანაა შეკერილი, შემკულია მსხვილი მარგალიტებით. ეს თარგი მკვლევართა მიერ მთელი აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დამახასიათებლადაა მიჩნეული, ასეთივე სამოსი გამოსახულია სომხეთის ერთ-ერთი ბაზილიკის კედელზე. ჩაცმის ასეთი სტილი საქართველოში VII საუკუნის შემდეგ არ გვხვდება (ჩოფიკაშვილი 1964: 19).
X საუკუნის ბოლოდან ახალი ტიპის ჩასაცმელი ჩნდება, რომელსაც სხვადასხვა ვარიაციებით XI, XII და XIII საუკუნის შუა წლებამდე ატარებენ. ესაა ვიწრო და გრძელსახელოებიანი, წელში დავიწროებული, მოკლე, ბოლოგანიერი კაბები, რომელთაც X_XIII საუკუნეების განმავლობაში თარგი საერთო აქვთ, ხოლო დეტალებით განსხვავდებიან (ჩოფიკაშვილი 1964: 19).
ამავე პერიოდში გავრცელებული ჩანს მეორე ტიპის სამოსელი _ ორი ნაწილისგან შემდგარი, შიდა განიერი და გრძელი კაბაა, მარცხენა მხარეს ბოლომდე ჩახსნილი, მარჯვენა კალთაზე ღრმა ნაკეცებით გაფორმებული, გარეთა კი წელს ქვემოთ ოდნავ ჩამოსული, გადაფენილსაყელოიანი, ღრმად ამოჭრილი სამკუთხა გულისპირით, მოკლე და განიერი სახელოებით (ჩოფიკაშვილი, 1964: 31). ამ გარეთა მოსაცმელმა ერთი შეხედვით შეიძლება თანამედროვე პიჯაკის შთაბეჭდილება დატოვოს. აღსანიშნავია, რომ კაბები ძირითადად ჩახსნილია, ან მარცხენა, ან მარჯვენა მხარეს. ჩაქშეხსნილი კაბები საქართველოში XI საუკუნიდან შეიმჩნევა და სამოსის სამხედრო დანიშნულებიდან უნდა მომდინარეობდეს (ჩიტაია 1955: 24).
XIII საუკუნის II ნახევრიდან საქართველოში ახალი ტიპის სამოსელი ჩნდება, რომელიც ასევე ორი ნაწილისგან შედგება, შიდა _ კაბა და გარეთა ჩასაცმელი _ გრძელი, წელში ოდნავ გამოყვანილი, ბოლოგანიერი, ირიბად ჩაჭრილი გულისპირით, მარჯვენა და მარცხენა მხარეს ბოლომდე ჩახსნილი, გრძელი და ვიწრო სახელოებით, სამკლავეებითა და ოლვილებით გაფორმებული. ზოგჯერ ასეთ ჩასაცმელს გრძელი, მარგალიტებით გაწყობილი სარტყელიც ამშვენებს. სამოსის ეს ტიპი გამოსახულია XIII_XVI საუკუნეების სპარსულ მინიატურებზე და ამ ხნის მანძილზე სპარსეთში ყველაზე გავრცელებულ სახეობას წარმოადგენს (ჩოფიკაშვილი 1964: 33,35).
ამრიგად, არსებული მასალის საფუძველზე ჩანს, რომ სამოსის ფორმა მრავალფეროვნებით არ გამოირჩევა და VI-XIV საუკუნეებში ძირითადად სამი თარგის გამოყოფა შეიძლება 1. წელში დავიწროვებული, ბოლოგანიერი, გრძელი ან მოკლე, გრძელი და ვიწრო სახელოებით. 2. სწორი და განიერი, განიერივე სახელოებით და 3. სამკუთხედად ჩაჭრილი გულისპირით, მარჯვენა ან მარცხენა მხარეს ჩახსნილი, გადმოკეცილი ზედატანით.
გარეთა ჩასაცმელი V_XIV საუკუნეების მანძილზე მოსასხამებია; VI_VII საუკუნეებში სამი სახისა: წელში დავიწროვებული, ცრუსახელოიანი; ცრუსახელოიანი სწორი და განიერი და უსახელობო განიერი. წელში დავიწროვებული VI_VII საუკუნეების მერე არ გვხვდება. განიერს ატარებენ X საუკუნის II ნახევარშიც, უსახელობო კი XIII საუკუნის II ნახევრამდეა გავრფცელებული. XIII საუკუნის II ნახევრიდან XIV საუკუნის ბოლომდე მოსასხამები აღარ იხმარება, რადგან ორი ნაწილისგან შემდგარი ჩასაცმელი მოსასხამს არ საჭიროებს. XV საუკუნიდან მოსასხამი ისევ შემოდის — სახელოებიანი და ბეწვის საყელოთი. ზემოთ აღწერილი ტანისამოსი ძირითადად მამაკაცის ჩასაცმელს წარმოადგენდა. ამავე პერიოდის საქალებო სამოსელის შესახებ შედარებით მწირი მასალაა დაცული, ვინაიდან ქალების გამოსახულებები ნაკლებად გვხვდება საეკლესიო მხატვრობაში, თუმცა გარკვეული წარმოდგენის შექმნა მაინც შეიძლება. ქალის ჩასაცმელიც ძირითადად ორი ნაწილის _ კაბისა და მოსასხამისგან შედგებოდა. მოსასხამი ორი სახისაა _ უსახელობო, მხრებზე მოგდებული, კაბის სიგრძისა ან უფრო მოკლე და ცრუსახელოებიანი. მომდევნო საუკუნეებში ქალთა სამოსი მრავალფეროვნებით ხასიათდება, მაგრამ ზედა სამოსად ისევ მოსასხამი რჩება (ჩოფიკაშვილი 1964: 48).
აღნიშნული პერიოდის ტანსაცმლის ქართული ტერმინები, ფაქტობრივად, არ მოგვეპოვება და მათი დადგენა შეუძლებელია, წერილობით წყაროებში დაფიქსირებული რამდენიმე ტერმინი სპარსულიდან ან ბერძნულიდან შეთვისებულად ითვლება. საინტერესოა ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელი ტანსაცმლის ფერები და შემკობის წესი. ძირითადად მიღებული ყოფილა ღია ფერის სამოსელი (მუქი და ღია წითელი, ცისფერი, იისფერი, ყავისფერი, აგურისფერი და ა.შ.). ფართოდ ყოფილა გავრცელებული ტანსაცმლის შემკობის წესი ოლვილებით, მარგალიტებით და ძვირფასი თვლებით. ძირითადად და უხვად გამოიყენება მარგალიტი, რომლითაც გულისპირი, ქამრები და სახელოებია მორთული, გვხვდება მარგალიტისა და ოქროს ღილები.



ქართული სამეფო სამოსელი

ცალკე არის გამოკვლეული ქართველ მეფეთა და დედოფალთა სამოსელი, საეკლესიო მხატვრობისა და მონეტებზე შემონახული გამოსახულებების მიხედვით.
პირველ რიგში აღსანიშნავია, რომ X_XIII საუკუნეების ქართული სამეფო ჩასაცმელი, ფაქტობრივად ბიზანტიური წარმომავლობისაა, რაც პოლიტიკური ვითარებითა და კულტურული კავშირებით იყო განპირობებული. ბიზანტიური სამეფო სამოსელი საქართველოში V_VI საუკუნეებში ლაზიკის და VIII_IX საუკუნეებში ტაო-კლარჯეთის საშუალებით უნდა შემოსულიყო (ჯავახიშვილი 1962: 27). ბიზანტიურია არა მარტო სამეფო სამოსელის სტილი და შემკულობა, არამედ ტერმინოლოგიაც, რიგი გამონაკლისის გარდა. სამეფო სამოსელი შედგებოდა ფესვედი სამოსელის — `კვართი~, ბისონის და დიადემისგან. ფეხსაცმლის აღმნიშვნელი ტერმინი ცნობილი არ არის, ამიტომ მის აღსანიშნავად მკვლევარები `მოგვებს~ იყენებენ, რაც ტყავის, მაღალყელიან და უქუსლო ფეხსაცმელს ერქვა. ქართველ მეფეთა ბისონი ბიზანტიურიგან ოდნავ განსხვავდებოდა, ის შედარებით ფართო და მოკლე იყო, ხოლო ბიზანტიური უფრო ვიწრო და გრძელი. ქართველ მეფეთა ბისონს, ბიზანტიურისგან განსხვავებით, არ ჰქონდა სარტყელი და ყელთანაც განსხვავებული ჭრილი უკეთდებოდა. განსაზღვრული არ იყო ბისონის ფერიც, ის სხვადასხვა ფერის შეიძლებოდა სცმოდათ: ღია მწვანე (ბაგრატ IV), მოყავისფრო-წითელი (ბაგრატ III, გიორგი III, თამარ მეფე), იისფერი (დემეტრე II), ცისფერი (ბორენა დედოფალი).
ბისონი შეიძლებოდა ყოფილიყო მძიმე ოქროქსოვილისა და მსუბუქიც, ძვირფასად მორთული. განსაკუთრებით ძვირფასია თამარ მეფის ბისონი, ვარძიაში გამოსახული _ იისფერი პურპური დასერილია შავი, მარგალიტით გაწყობილი ზოლებით, რომელთა კვეთითაც რომბებია მიღებული, ხოლო რომბებში იისფერი გულებია ჩასმული.
ფესვედი სამოსელი, ანუ კვართი, ძლიერ განიერი უნდა ყოფილიყო, ვიწრო და გრძელი სახელოებით. დიადემა ძირითადად ორი სახისაა: ერთი, როცა ის მანიაკიდან არის დაშვებული ვერტიკალურად და მეორე _ ტანზე შემოხვეული და გულზე გადაჯვარედინებულ ნაწილად დამაგრებული. დიადემა სახიანი ქსოვილის ნაჭერია, რომლის ერთი ბოლო განიერია, მეორე ვიწრო. იგი თითქოს მთელ სხეულზეა შემოხვეული, ვიწრო ნაწილი ვერტიკალურადაა დაშვებული, ხოლო ფართე მარცხენა მკლავზეა გადაფენილი. დიადემა განსაკუთრებით ძვირფასად ირთვებოდა მარგალიტებითა და ძვირფასი ქვებით. ამ მორთულობის შედეგად დიადემა ისე დამძიმდა, რომ მისი ტარება გაჭირდა და ამიტომაც შეიცვალა მან ფორმა და ვერტიკალურად დაშვებული სახე მიიღო. ქართველი მეფეები ორივე ფორმის დიადემებით არიან გამოსახული (ჩოფიკაშვილი 1964: 76-78).
განსხვავებული სამეფო სამოსელით არიან წარმოდგენილნი გიორგი II, დემეტრე I და ლაშა-გიორგი. მათ აცვიათ წელში დავიწროვებული, ქობისკენ მკვეთრად გაგანიერებული და ნაკეცებად დაშვებული, მუხლის ქვემოთ სიგრძით და წინ წელამდე ჩახსნილი სამოსელი. შემოვლებული აქვს წვრილი სარტყელი, რომელიც შემოჭერილი არ არის, არამედ წელს ქვემოთ არის შემოვლებული. ამ სამოსისთვის დამახასიათებელია დადაბლებული წელი, რაც არაპროპორციულობის შთაბეჭდილებას ტოვებს, რის მიზეზადაც იმდროინდელი მოდაა მიჩნეული. სამოსის ეს სტილი სამხედროა და XI საუკუნეში აღმოსავლეთში, კერძოდ, არაბეთსა და სპარსეთში გავრცელებულად ითვლება (ჯავახიშვილი 1962: 28).
მიუხედავად იმისა, რომ ქართული სამეფო სამოსელი ბიზანტიური სტილისაა, მას რიგი თავისებურებები მაინც ახასიათებს, რაც ბიზანტიურისგან განასხვავებს, მაგალითად, ფესუედი სამოსელი და ბისონი უფრო მოკლეა და ფართე, განსხვავებულია გვირგვინი და ფეხსაცმელი (ჩოფიკაშვილი 1964: 88). სამეფო სამოსის ბიზანტიური სტილი XV საუკუნის ბოლომდე ინარჩუნებს თავს. სამეფო და დიდგვაროვანთა სამოსის მოსართავად გამოიყენებოდა მანიაკი და სამკლავეები. მანიაკი ოქრომკედით, ძვირფასი ქვებითა და მარგალიტებით შემკული ქსოვილის საყელო იყო, რომელიც გულმკერდსა და მხრებს ფარავდა და ნახევარმთვარის ფორმა ჰქონდა. მანიაკი ეგვიპტესა და ასურეთში გაჩნდა. ბიზანტიელებმა მანიაკები სპარსელებისგან გადაიღეს თანამდებობის პირთა განმასხვავებელ ნიშნად. ჰქონდა თუ არა საქართველოში მანიაკს თანამდებობრივი დანიშნულება, გაურკვეველია.
პირველი ქართული გამოსახულება მანიაკისა XI საუკუნეს მიეკუთვნება. XI_XIV საუკუნეების ქართულ ფრესკებსა და ოქრომჭედლობის ნიმუშებზე გამოსახული მანიაკები პირობითად შეიძლება ორ ჯგუფად დაიყოს: 1. სამეფო დიადემებთან დაკავშირებული მანიაკები და 2. სამხედრო და საერო პირთა სამოსზე გამოსახული მანიაკები. მანიაკი ოქროქსოვილის, ძვირფასი თვლებით და მარგალიტებით მორთული მოსართველია, `საყელო მოთვალულ-მომარგალიტული~.
ქართულ სამოსზე VI საუკუნიდან შეიმჩნევა სამკლავე და სამხრე, რომელთაც სპარსული წარმოშობისად მიიჩნევენ. ჰქონდა თუ არა მას საქართველოში რაიმე თანამდებობრივი დანიშნულება, გაურკვეველია.
საქართველოში გავრცელებული სამკლავეები ძირითადად ექვსი სახისაა. სამკლავეები მორთული იყო ნაქარგებით, ან მარგალიტებითა და ძვირფასი ქვებით იყო გაფორმებული (ჩოფიკაშვილი 1964: 104_108).
სამოსის მოსართავი და, ამავე დროს, პრაქტიკული მნიშვნელობა გააჩნდა სარტყელს, რომელსაც საქართველოში დიდი ხნის ისტორია აქვს. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად საქართველოს ტერიტორიაზე მოპოვებულია განსაკუთრებული ორნამენტის მქონე და სტილიზებური სარტყლები, სხვადასხვა ფორმის ბალთებით გაფორმებული, რომელთა ისტორიაც ბრინჯაოს ხანიდან იწყება.
VI_VII საუკუნეებში გვხვდება ტყავისა თუ ქსოვილის ბრტყელი სარტყლები, გვერდზე ჩამოშვებული თასმებით. VIII საუკუნეში ატარებდნენ სახიანი ქსოვილის ქამრებს, ხოლო შემდგომ პერიოდში ჩნდება წნული სარტყელიც. ხჳ_ხჳჳ საუკუნეებში მხოლოდ სვანეთის მხატვრობაში გვხვდება მარგალიტებით მოოჭვილი თასმის სარტყელი (ჩოფიკაშვილი, 1964: 110).
სამოსის შესაკრავად ძველთაგანვე გამოიყენებოდა ღილები, რომელთაც შემდგომ ტანისამოსის მოსართავი ფუნქციაც შეითავსეს. ღილები სხვადასხვა მასალისა და ფორმის იყო. გვხვდება ლითონის, ძვირფასი ქვების, მარგალიტისა და ოქროს ღილები, მრგვალი, ოთხკუთხა ფორმებისა, ხოლო მოსასხამების შესაკრავად გამოიყენებოდა ვარდულისებრი და პეპელასმაგვარი, მრგვალი ან რომბისებური ფორმის ღილები (ჩოფიკაშვილი 1964: 111).
შუა საუკუნეების ქართული ქსოვილების მხოლოდ რამდენიმე ნიმუშმა მოაღწია ჩვენამდე, ესაა სვანეთის ეკლესიებში დაცულ ხატების ზურგზე და რამდენიმე სახარების ყდაზე გადაკრული ქსოვილები. ეს ქსოვილები სახითაც და მასალითაც იმ დროის ბიზანტიისა და საერთოდ აღმოსავლეთში გავრცელებულ ქსოვილებს უახლოვდება. წერილობით წყაროებში დაცული, ქსოვილების აღმნიშვნელი ტერმინების უმეტესობაც სპარსული, ბერძნული ან არაბულია: `ჭიჭნაური, ხავედი, სტავრა, საკრამანგი, ზარქაში, ოქსინო, ლარი, ჰარირი, ხარა, ხატაური~ (ჩოფიკაშვილი 1964: 112). არაქართული ტერმინების არსებობა არ ნიშნავს იმას, რომ ქსოვილები ადგილზე არ იწარმოებოდა. ჯერ კიდევ კოლხეთის სამეფო იყო განთქმული სელის ნაწარმით, რომელიც დიდი ოდენობით გადიოდა სხვა ქვეყნებში გასაყიდად. სელის გარდა მზადდებოდა ოქროქსოვილი და სხვა სახის ქსოვილებიც, რომელთა ექსპორტიც ხდებოდა საქართველოდან.
ტანსაცმლისთვის გამოყენებული ქსოვილები ორი სახის იყო: სახიანი და უსახო, თუმცა უმეტესად სახიანი გამოიყენებოდა. მასზე სხვადასხვა გამოსახულებები და აპლიკაციები კეთდებოდა. ქართული სახიანი ქსოვილები, მიუხედავად იმისა, რომ მრავალფეროვნებით ხასიათდებოდა, ამავე დროს კონსერვატიულიც იყო, ვინაიდან ქსოვილთა სახეები და ძირითადი ფიგურები ნელა იცვლება. მაგალითად, ყველაზე გავრცელებული რომბების ბადე, მთელი შუა საუკუნეებისთვისაა დამახასიათებელი. რომბების გარდა ქსოვილები გაფორმებულია წრეებით, პარალელური ხაზებით, ჭადრაკულად განლაგებული სხვადასხვა ფიგურებით, სამყურა ფოთლებითა და ვარდულებით.
გავრცელებულია სხვადასხვა ცხოველთა და ფრინველთა სახეებიც: ლომები, ფასკუნჯები, არწივები, გრიფონები და სხვ. ქსოვილების გაფორმებისას ხშირად გამოიყენება მცენარეული ორნამენტი. ტანისამოსის მოსართავად VIII საუკუნიდან დასტურდება ბეწვის გამოყენება, ის ძირითადად ტანისამოსის საყელოსა და ქუდზეა შემოვლებული. როგორც წყაროებიდან ჩანს, გამოიყენებოდა ყარყუმის (მის შესატყვისად გვხვდება `ხაზდი~) ძვირფასი ბეწვი და მელიის ბეწვი. `ვეფხისტყაოსანში~ დაცული ცნობის თანახმად კი, ტყავის ჩასაცმელი და ქუდიც გამოიყენებოდა, რომელიც ივანე ჯავახიშვილის აზრით, სამგზავრო სამოსს წარმოადგენდა, რასაც თეიმურაზ ჳჳ-ის ცნობაც ადასტურებს, რომ დედოფალს სამგზავროდ ტყავ-კაბას წამოასხამდნენო. მზითვის წიგნებიდან კი ჩანს, რომ მოგვიანო პერიოდში (XVII_XVIII სს.) ტყავ-კაბებთან ერთად სიასამურისა და კურდღლის ბეწვის მოსასხამებიც გამოიყენებოდა (ჯავახიშვილი 1962: 117_118).
აღსანიშნავია, რომ იმ ქვეყანაში, სადაც ნადირობა მაღალ დონეზე იყო განვითარებული და ერთ-ერთ ძირითად სამეურნეო დარგს წარმოადგენდა, განსაკუთრებით მთიან რეგიონებში, შეუძლებელია არ ყოფილიყო გავრცელებული ტყავისა და ბეწვის ჩასაცმელი, მითუმეტეს, რომ მთელ საქართველოში ძირითადად გამოქნილი ტყავის ფეხსაცმელი იყო გავრცელებული.
კარგად მორთული ტანისამოსის გარდა, ადამიანის შესამკობელად სამკაულიც იყო აუცილებელი. არქეოლოგიური მასალის მიხედვით ჩანს, რომ სამკაული უძველესი დროიდან ყოფილა გავრცელებული. საქართველოს ტერიტორიაზე პალეოლითის დროინდელი ყელსაბამის ფრაგმენტებია აღმოჩენილი. შუა ბრინჯაოს ხანიდან მოყოლებული, ოქროსა და ძვირფასი თვლებისგან დამზადებული, უამრავი სამკაული გვხვდება. განსაკუთრებით აღსანიშნავია კოლხური კულტურისა და შემდგომი პერიოდის ქართლის (იბერიის) სამეფოსდროინდელი `შესამკობლები~, რომელნიც სამკაულთა გასაოცარი სრულყოფილების ნიმუშებს წარმოადგენენ.
წერილობით ძეგლებსა და საეკლესიო მხატვრობაში სამკაულთა სახეობები, ადრე და შუა საუკუნეებში, არცთუ ისე მრავალფეროვანია. ჩანს, რომ სამკაულად გამოიყენებოდა ყელსაბამი, საყურე და ბეჭედი. ამ თვალსაზრისით ყველაზე სრულ ინფორმაციას თამარის ფრესკები იძლევა: მას ყელზე უკეთია შავი, ბრტყელი სალტე, მსხვილი მარგალიტებით და ოვალური წითელი ქვით შემკული. ამ ყელსაბამიდან მანიაკამდე წვრილი თეთრი ზოლებია გავლებული. ამავე ფრესკაზე თამარს ოქროს ბრტყელი, ორმაგი რგოლი, მარგალიტებით შემოვლებული წითელთვლიანი საყურე უკეთია. სხვა ფრესკაზე კი მსხლის მოყვანილობის საყურე ამშვენებს. საყურე მხოლოდ ქალთა სამკაულს არ წარმოადგენდა, მას მამაკაცებიც ატარებდნენ და, წყაროების მიხედვით, შესაძლებელია, რამოდენიმე ცალს ერთ ყურზე. რაც შეეხება ბეჭედს, მისი ტარების მანერაც XII_XIII საუკუნეებში თითქმის ერთნაირი ყოფილა: თამარს ბეჭდები ნეკა თითსა და არა თითის ბოლო ფლანგზე აქვს ჩამოცმული, ასევე აქვს ბეჭედი მორგებული ლაშა-გიორგის. ბეჭდის ტარების ანალოგიურ წესს ვხვდებით XVI საუკუნის ფრესკებზეც _ ზემო სვანეთის ლეხთაგის ეკლესიაში გამოსახულ ჯაფარიძეთა ასულებზე (ჩოფიკაშვილი 1964: 156).


ფეხსაცმელი და მისი აღმნიშვნელი ტერმინები

სულხან-საბას ფეხსაცმლებიდან აღნიშნული აქვს წუღა, ჩუსტი, ქალამანი, სანდალი და მოგვი. ამათ გარდა ძველ საქართველოში გამოიყენებოდა კიდევ რამდენიმე სახეობის ფეხსაცმელი. უძველეს ტერმინად მიჩნეულია ხამლი, რომელიც დაბადების ქართულ თარგმანში გვხვდება. მის შემდეგ იხმარება ქალამანი, რომელიც X_XI საუკუნეებამდე არ არის ფიქსირებული. ქალამანი სოფლის მოსახლეობის ჩასაცმელი იყო, ტყავისგან შეკერილი. გამოიყენებოდა აგრეთვე სანდალიც.
გარდა ჩამოთვლილისა, გამოიყენებოდა აგრეთვე მაღალყელიანი ფეხსაცმელი, რომელსაც მოგვი ეწოდებოდა. მოგვი ეცვათ მეფეებსა და დიდგვაროვან აზნაურებს. საბას განმარტებიდან ჩანს, რომ მოგვი ჩექმა ყოფილა (სულხან-საბა 1991: 495).
ვინაიდან საბასთან ტერმინი სამოგვეც არის დამოწმებული, ი. ჯავახიშვილი თვლის, რომ `მოგვი~ `სამოგვედან~ უნდა იყოს წარმომდგარი და თავიდან მოგვებისთვის განკუთვნილი ფეხსაცმელი უნდა ყოფილიყო (ჯავახიშვილი 1962: 157), თუმცა, ჩანს, რომ `სამოგვე და მოგვი~ მოგვთათვის განკუთვნილი ფეხსაცმლის კი არა, უბრალოდ ტყავის ფეხსაცმელის აღმნიშვნელი უნდა ყოფილიყო, რასაც ადასტურებს როგორც საბას სხვა ცნობა, ისე სვანურის მონაცემებიც. საბა `წუღას~ განმარტავს, როგორც სამოგვის ფეხსაცმელს, ანუ ტყავისას. სვანურში `სამეგვ~ ნიშნავს ტყავს (თოფურია, ქალდანი 2000: 694), რაც ნათელს ხდის, რომ `მოგვი და სამოგვე~ მოგვებისთვის განკუთვნილ ფეხსაცმელს კი არა, ტყავის ფეხსაცმელს ნიშნავდა.
გგარდა ზემოთჩამოთვლილისა, არსებობდა მაშია, ჩაფლა; `ჩაფლა~ სვანურსა და მეგრულში დღესაც ფეხსაცმლის აღმნიშვნელი ზოგადი ტერმინია. შეიძლება დავასახელოთ აგრეთვე ქოში, წუღა, ბანდული (ლანჩადაწნული ფეხსაცმელი _ და ჩექმა, რომელიც საბასვე თქმით, სხვათა ენაა (თურქული), ქართულად მოგვი ეწოდება. თავიდან გავრცელებული იყო უქუსლო ფეხსაცმელი, ქუსლი გვიან შემოდის ხამარებაში (ჯავახიშვილი 1962: 158).
ფეხსაცმელი სხვადასხვა ფერის გამოიყენებოდა, განსაკუთრებით მაღალ ფენებში, გავრცელებული იყო წითელი, მწვანე, აგურისფერი და სხვა ფერის ფეხსამოსელი.


ტანსაცმელთან დაკავშირებული ძირითადი ტერმინოლოგია

დღემდე შემორჩენილი, ტანისამოსის აღმნიშვნელი ტერმინების უმეტესობა არაქართულია, მათი დიდი ნაწილი საუკუნეების მანძილზე ილექებოდა ქართულ ენაში. თვით ტერმინი ტანიც სპარსული წარმოშობისაა, რომელიც ხ საუკუნეში დამკვიდრდა ქართულ ენაში, მანმადე მის ნაცვლად იხმარებოდა გვამი და შესაბამისად ტანისამოსიც ამ სიტყვით იყო ნაწარმოები, მაგალითად, ზედაგვამი და ქვედაგვამი, ეს ფორმა დღეს მხოლოდ ხევსურების მეტყველებაშია შემორჩენილი (ჯავახიშვილი 1962: 81).
შიგნითა ჩასაცმელის აღსანიშნავად X_XI საუკუნეებიდან ჩნდება ტერმინი საცვალი, როგორც მისი შინაარსიდანაც ჩანს, იგი გამოსაცვლელ სამოსელს ნიშნავდა. საცვალი მხოლოდ კულტურულ ერებს ჰქონდათ (ჯავახიშვილი 1962: 83). ზედა საცვალის აღსანიშნავად იხმარებოდა კუართი, რომელიც XI საუკუნეში სპარსულმა პერანგმა შეცვალა. ამავე მნიშვნელობით იხმარებოდა აგრეთვე ტერმინი `ფესვედი სამოსელი~. ქვედა საცვლის აღმნიშვნელად გვხვდება სახელი ნიფხავი, რაც სიცივეში ჩასაცმელს უნდა გულისხმობდეს (ნეფხვა _ სიცივე, ყინვა), XI საუკუნიდან მის ნაცვლად იხმარება პერანგის ტოლი ან ამხანაგი (ამხანაგი ასევე სპარსული სიტყვაა და X საუკუნეში უნდა იყოს შემოსული ქართულ ენაში) (ჯავახიშვილი 1962: 92). ქვედა ჩასაცმელი იყო აგრეთვე საწმერთული, რაც ცხენით მგზავრობის დროს ჩასაცმელი სამოსი იყო. საბას განმარტებით ის შარვლის სინონიმი უნდა ყოფილიყო, ვინაიდან შარვალი ქართულში მხოლოდ XVII საუკუნეში შემოდის, იგი ასევე სპარსული სიტყვაა და ნიფხავს, ანუ ქვედა საცვალს ნიშნავს (სულხან-საბა 1991: 95).
გარეთა ჩასაცმელის აღმნიშვნელად ძველ ქართულში (შუშანიკის წამების მიხედვით) გვხვდება კუბასტი და პარეგავტი. `პარეგავტი~ ასურულ ტერმინად არის მიჩნეული და ძვირფასი, ოქროქსოვილი და საოლველით შემკული გარეთა ჩასაცმელი იყო (ჯავახიშვილი 1962: 98).
გარეთა მოსაცმელის, ანუ მოსასხამის აღმნიშვნელად ძველ ქართულში გამოიყენებოდა ტერმინი ხალენი, რომელიც X საუკუნიდან ქრება. X_XI საუკუნეებში კი მოსასხამს მაზარა ეწოდებოდა (ჯავახიშვილი 1962: 100). თანამედროვე ქართულში გავრცელებული ტერმინი კაბაც ახალი სპარსულიდანაა შემოსული ქართულში, იგი XIII საუკუნიდან უკვე იხმარება ქართულ მწერლობაში. კაბა სამამაკაცო და სადიაცო სამოსელს წარმოადგენდა, რომელიც ძვირფასად იყო მორთული და სხვადასხვა ფერის ქსოვილისგან იკერებოდა.
XVII საუკუნიდან ჩნდება ტერმინი ახალოხი, რომელიც ჯავახიშვილს ასევე თურქული წარმოშობისად მიაჩნია, გამოდის, რომ ქართული კლასიკური სამოსის აღმნიშვნელი ჩოხა-ახალუხი არაქართული წარმოშობის ტერმინია; ჩოხა მატყლის ქსოვილს ნიშნავს თურქულად და მხოლოდ ამავე მნიშვნელობით იხმარებოდა XVI_XVII საუკუნეებამდე. როგორც ჩანს, ამავე პერიოდიდან ხდება ქართულ ჩასაცმელშიც გარკვეული ცვლილება და ჩნდება ტანსაცმლის ის ფორმა, რომელიც `ჩოხა-ახალუხით~ გამოიხატება.
არსებული წყაროების მიხედვით, ასე გამოიყურება VI_XIV საუკუნეების ქართული სამოსელი, თავისი შესამკობლითურთ _ მდიდრული და მოკრძალებული, დახვეწილი გემოვნების მაჩვენებელი.
XV საუკუნიდან, მძიმე პოლიტიკური ვითარების გამო, ქვეყნაში მდგომარეობა რადიკალურად იცვლება, რაც თავის ასახვას პოვებს ჩაცმის კულტურაზეც, ვრცელდება ირანული და ოსმალურ-თურქული ჩაცმის ელემენტები, განსაკუთრებით იმ რეგიონებში, რომელნიც მძაფრად განიცდიან ამ სახელმწიფოთა აგრესიას.
მიუხედავად ასეთი მძიმე მდგომარეობისა, მოსახლეობასა და ნაწილობრივ მაღალ ფენაშიც, შემოინახა ქართული ჩასაცმელი. განსაკუთრებით ეს ითქმის მთიან რეგიონებზე, რომელთაც ევროპული ჩასაცმელის შემოსვლამდე შეინარჩუნეს ტრადიციული სამოსი.
XVII_XVIII საუკუნეებიდან ტანისამოსის დასამზადებლად იყენებენ უცხოურ მასალას, ნახსენებია ინდური, სპარსული, რუსული, ფრანგული და ინგლისური ქსოვილებისგან დამზადებული სამოსელი (ბეზარაშვილი, ჯალაბაძე 1988: 4).
თუ მანამდე საქართველოში ძირითადად ადგილობრივად დამზადებული ქსოვილი გამოიყენებოდა (მიუხედავად იმისა, რომ იმპორტს უძველესი დროიდანვე ჰქონდა ადგილი), XIX საუკუნიდან იწყება მზა მასალის აქტიური შემოდინება, რაც ნიადაგს აცლის ადგილობრივ წარმოებას. ამ ცვლილებამ შემდგომ პერიოდში ასახვა პოვა ტანსაცმლის ელემენტებში. ამავე პერიოდში გავრცელებას იწყებს უცხოური მზა ნაწარმი, რომლის პირველი მომხმარებლები მაღალი წოდების, ქალაქის მაცხოვრებლები არიან.
ხხ საუკუნის დასაწყისში კი საქართველოს მხოლოდ მთიან რეგიონებში იქსოვებოდა სატანსაცმლე შალი, რაც, თავისთავად, ტრადიციული სამოსის დაკარგვასაც გულისხმობდა. XX საუკუნის შუა წლებიდან, ფაქტობრივად ხმარებიდან გამოვიდა ქართული ჩასაცმელი და იგი ევროპული სტილის ტანსაცმელმა შეცვალა.
ამ პერიოდში განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობს ქალის ორნაწილიანი სამოსი, ანუ ზედატანი და ქვედატანი. ეს ფორმა უკლებლივ ყველა კუთხეში ვრცელდება. მიუხედავად ტრადიციული ტანსაცმლის ხმარებიდან გადასვლისა, მისი ზოგიერთი ელემენტი თავს ინარჩუნებს ახალი სტილის სამოსელში, ეს ძირითადად ჩასაცმელის მორთულობასა და თავის დაბურვის წესში გამოიხატებოდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ განსაკუთრებული მრავალფეროვნებით ძირითადად ქალის ტანისამოსი ხასიათდებოდა.
ჩასაცმელი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეების მიხედვით. ტრადიციული ქართული ტანისამოსი, მიუხედავად საერთო ელემენტების არსებობისა, გარკვეულწილად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეების მიხედვით, რაც ლოკალური ეკონომიკურ-კულტურული და გეოგრაფიული თავისებურებებით იყო გამოწვეული.
ამავე დროს, საქართველოს ყველა კუთხეში ვრცელდება ე. წ. `ქართული სამოსი _ ჩოხა-ახალუხი~. ის მაღალი ფენის წარმომადგენლებისთვის ყოველდღიური ჩასაცმელია, ხოლო გლეხებისთვის _ გამოსასვლელი და სადღესასწაულო. შეიძლება ითქვას, რომ ამ კომპლექსის შემადგენელი ქალის ქართული კაბა, გარკვეულწილად მსგავსებას ამჟღავნებს შუა საუკუნეების ჩასაცმელთან _ წელში დავიწროვებულ და სარტყელშემოვლებულ კაბასთან.
განსაკუთრებით გამორჩეული იყო ხევსურული `ტალავარი~, რომელსაც ანალოგი არ მოეპოვება. ეს განსხვავება გამოიხატება ტანსაცმლის აჭრილობასა და შემკულობაში. როგორც კვლევამ გამოავლინა, თავიდან მსგავსი ტანისამოსი უნდა ეტარებინათ თუშებსა და ფშავლებსაც, უფრო ადრე კი, იგი გავრცელებული უნდა ყოფილიყო აღმოსავლეთ საქართველოს ბარშიც. ხევსურული ჩაცმულობის კომპლექსი არქაულია და მისი სახით უძველესი ხანის ჩაცმულობის იშვიათი კომპლექსი გვაქვს შემორჩენილი (ბეზარაშვილი, ჯალაბაძე 1988: 6). ასევე მკვეთრად განსხვავდება სხვა კუთხეების ჩასაცმელისგან აჭარული და გურული სამოსი (იგი გავრცელებული იყო აგრეთვე ლაზეთში), ეს ჩასაცმელი ხასიათდებოდა ზედა სამოსის სიმოკლით, რაც მოხერხებული იყო ზღვაოსნობის დროს.
მაგალითისთვის დაწვრილებით განვიხილავთ ხევსურულსა და გურულ-აჭარულ კოსტიუმებს.
ხევსურული ქალის ტალავარის ძირითადი ელემენტი სადიაცო კაბაა, მისი მასალა ლურჯი ან შავი ფერის შალი იყო. კაბა სადა იყო მუხლამდე, მუხლზე კი `ქოქომონი~ შემოეკერებოდა, რომელიც შალის ფერადი ძაფებისგან მოქსოვილი არშია იყო. ქოქომონი ორგვარი ყოფილა: ერთი, მთლიანი, შალის ფერადი ძაფით ნაქსოვი, ხოლო მეორე _ ფერადი ნაჭრებისგან შედგენილი. კაბის გულისპირი (ფარაგა), წინკალთა და სახელოები ქარგულობით და აპლიკაციებით იყო მორთული, რისთვისაც იყენებდნენ ფერად ძაფებს, ვერცხლის ძეწკვებსა და ფირფიტებს, ხშირად იყენებდნენ ვერცხლის ფულსაც. სადიაცო კაბაზე შემორტყმული ჰქონდათ ნაქსოვი სარტყელი (ბეზარაშვილი 1947: 42).
გარეთა ჩასაცმელი ორგვარი იყო: `ფაფანაგი~ და `ქოქლო~. ქოქლოს გვერდებში შედგმული აქვს წელზე ნაკეცებად მიდგმული განიერი კალთა,`ქოქლო~ მოკლესახელოებიანია და ყოველდღიური გარეთა მოსაცმელი იყო, ფაფანაგი კი _ სადღესასწაულო. ქალის თავსაბურავი ორი ელემენტისგან შედგებოდა: სათაურა და მანდილი. სათაურა იყო ბამბის ან შალის ქსოვილიგან შეკერილი თავსაბურავი, მძივებით და სამკაულებით შემკობილი, მეორე კომპონენტი იყო ფოჩებიანი მანდილი, ინდიგოს ფერზე შეღებილი (ბეზარაშვილი, ჯალაბაძე 1988: 6).
ორიგინალური სტილისა და ნაქარგებით მორთული იყო ხევსური მამაკაცის ჩასაცმელი. ის შედგებოდა მუხლამდე სიგრძის მქონე, გვერდებში ჩახსნილი ანუ `სამხედროიანი~ ზედატანისა და მოკლე შარვლისგან; გარედან იცვამდნენ აგრეთვე მოკლე და ღია ჩოხას; თავზე ეხურათ ტყავის ან შავი ფერის, მოქარგული ქუდები (ბეზარაშვილი 1980: 11). ამასთანავე, ხევსურული კოსტიუმის ელემენტებს წარმოადგენდა თათები, ლამაზად დაჭრელებული ბაჭიჭები და ასევე დაჭრელებული საფუხრები (ხელთათმანი) (მასალები... 1983: 122,124). ხევსურულ ჩასაცმელთან კარგად იყო შეხამებული ხევსურის შეიარაღება, რომელიც სხვდასხვა ფორმისა და ზომის ხმალ-ხანჯლების, ფარის, საცერულებისა და სხვა კომპონენტებისგან შედგებოდა.
გამორჩეული იყო აგრეთვე აჭარასა და გურიაში გავრცელებული სამამაკაცო ტანისამოსიც, რომლის ფორმაც ზღვაოსნობით იყო განპირობებული. ამ კომპლექსს `ჩაქურა~ ერქვა (ჩაქურას ზოგჯერ მხოლოდ შარვალსაც უწოდებდნენ), იგი შედგებოდა სირმით გაწყობილი ზედა და მოკლე ჩასაცმელისგან და ნაოჭიანი, ოთხი წიწილით შეკერილი უბიანი შარვლისგან, რომელზეც აბრეშუმის მრავალფერად შეღებილი `სამყადის სარტყელი~ იყო შემორტყმული. სარტყელში გარჭობილი ჰქონდათ ფფიშტო, მოკლე სატევარი და ჩამოკიდებული იყო თოფის წამლის საზომი (ყანთაქილა), საქონე და მათარა. ამ ჩაცმულობას სრულ სახეს აძლევდა თავსაბურავი ყაბალახი და ტყავის ფეხსაცმელი (მასალები... 1983: 252, 254). აჭარაში ქალის სამოსელი ძირითადად სამი სახის იყო: ზუბუნ-ფარაგა, დატეხილი კაბა და ფორკა-კაბა. ზუბუნ-ფარაგა და დატეხილი კაბა ერთმანეთის პარალელურად არსებობდნენ, იკერებოდა როგორც ადგილზე წარმოებული, ისე შემოსული ქსოვილისგან. ზუბუნ-ფარაგას ადგილობრივი, ქართული წარმოშობისად მიიჩნევენ, მიუხედავად იმისა, რომ ის ფართოდ იყო გავრცელებული აჭარის მუსულმან მოსახლეობაში (სამსონია 2005: 45-49). გურული ქალის სამოსელში არსებულ მოკლე ზედატანს სწორედ აჭარულ-გურული “ზუბუნადან” მომდინარედ თვლიან (ბეზარაშვილი 1980: 97).
ასე გამოიყურებოდა ტრადიციული ქართული სამოსელი, რომელიც წარმოადგენდა სრულ კომპლექსს, შესაბამისი მორთულობით, ვარცხნილობით და თავისდაბურვის წესებით. როგორც გამოჩნდა, ის საუკუნეების მანძილზე ვითარდებოდა და იცვლებოდა, როგორც სხვა ხალხებთან ურთიერთობის შედეგად, ისე ბუნებრივი განვითარების საფუძველზე, რის შედეგადაც ქართული ტრადიციული კოსტიუმი ჩამოყალიბდა, როგორც ორიგინალური და სრულყოფილი სახის მქონე კომპლექსი.

სტატიის ავტორი – მაია ქვრივიშვილი;