წყლის კუტი მდინარეთა და წყაროთა გაღმერთება, ქართველ ტომებში უნდა არსებულიყო პირველყოფილი აზროვნების იმ საფეხურზე, როდესაც ადმიანებს სწამდათ საგნების სულდგმულობა. ასეთი რწმენა, მთის, ხის, მდიონარის და სხვათა ცოცხალ, სულდგმულ არსებად მიჩნევა დღესაც ახასიათებს  განვითარებულ დაბალ საფეხურზე მდგომ ადამიანებს. ახლო ისტორიული წარსულიდან ცნობილია, ხვადასხვა ხალხები როგორ უწყობდნენ თავის რომელიმე სათაყვანებელ მდინარეს "საღვთო ქორწინებას": ყოველწლიურად საქორწილოდ მორთულ ქალიშვილს აგდებდნენ (ახრჩობდნენ) მდინარეში. ქალის მსვერპლად შეწირვა ცნობილია სხვადასხვა მოსაქმეობის ხალხებშიც; ასე იქცეოდნენ მეთევზეები ჩრ. ამერიკაში; ამავე წესს მისდევდნენ რუსეთში, ოლნეცის გუბერნიაში მცხოვრები მეჯოგე გლეხები. ამნაირი ჩვეულების გადმონაშთს ვპოულობთ საქართველოშიც. იმ ძველი მსხვერლპთ შეწირვის გადმონაშთად პროფ. მ. ჩიქოვანს მიაჩნია აღ. საქართველოში გავრცელებული სახალხო გართობა-დღესასწაული ყეენობა, რომლის დროსაც ყეენს მდინარეში ჩააგდებდნენ და ამოლუმპავდნენ. ვეშაპის კულტი ერთ-ერთი ყველაზე უძველესი უნდა ყოფილიყო ქართველ ტომთა კულტებს შორის. ეს ჩანს  ჯერ-ერთი იქიდან, რომ ვეშაპს (გველეშაპს) ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია ქართულ მითოლოგიაში., ქართულ ზღაპრებში. მითოლოგიურ წარმოდგენებში ვეშაპი გაიაზრებოდა, როგორც ქვესკნელის მბრძანებელი, როგორც მზის მშთანთქმელი (საღამოს, როცა მზე ჩადიოდა), მშთანთქმელი ამირანისა, რომლის სახეშიც ბუნება იგულისხმებოდა (მცენარეულის დანთქმა ზამთრობით და გაზაფხულზე კვლავ აღორძინება-ვეშაპის მუცლიდან გამოსვლა). მეორეც, იმიტომ, რომ ქრისტიანობამ მას დაუპირისპირა ისეთი ძლიერი და ყველაზე მეტად გავრცელებული ღმერთი, როგორიც წმინდა გიორგია. სწორედ წმინდა გიორგი კლავს შუბით გველეშაპს.*
წყლის კულტი უძველესი დროიდან მომდინარეობს და მისი ამსახველი რწმენა წარმოდგენები ათასწლეულებს გასდევს. წყლის კულტთან არის დაკავშირებული ლეგენდა ხვამლის მთაზე, წმინდა გორგისა და გველეშაპის ურთიერთობისა. ეს ლეგენდა მიხეილ ალავიძემ  თავის წიგნში "ლეჩხუმური ზეპირსიტყვიერება" ასახა. ის ასე მოგვითხრობს: "ხვამლზე ვეებერთელა წყარო გადმოქუხს. იგი დრო და დრო უერთდება ტვიშის კლდეკართან მდინარე რიონს და "ვერძისთავა" ჰქვია, ხან ოყურეშისკენ  (სოფელი ლეჩხუმში ხვამლის მთის ძირას) ცხენისწყლის მარცხენა შენაკადად გადავარდება და "რაჩხა" ეწოდება. წინათ ამბობდნენ, რომ ხვალის კლდეში გველეშაპი ცხოვრობს, იგი უკვდავია, კლდის ნაჟურს ლოკავს. ხან ერთ გვერდზე წევს, ხან მეორეზეო, როცა აღმოსავლეთისკენ გადაბრუნდება "ვერძისთავა" დაიკეტება, თუ დასავლეთისკენ მიიბრუნებს პირს "რაჩხა" დაშრებაო. ამირანი თურმე ხვამლის კლდეზე მიუჯაჭვავთ." ამ ლეგენდის მიხედვით გველეშაპი უკვდავია, მიუხედავად იმისა, რომ მისი სამყოფელი კლდის თავზე წმინდა გიორგის საბრძანებელია. ცნობილია, რომ ხვამლის მთა მთელი ლეჩხუმის სალოცავი ადგილია. აქ წმინდა გიორგის ტაძარი ყოფილა და დანგრეულა. XX-XXI საუკუნის მიჯნაზე აშენდა ახალი სალოცავი... საინტერესოა, რომ ლეჩხუმსა და ქვემო სვანეთის ზოგიერთ თემში გავრცელებული გადმოცემის თნახმად გველელშაპის მკვლელებად მოიხსენიებენ  მამა-შვილს, ზოგჯერ ამბობენ, რომ ისინი ძმები იყვნენ, მონადირე ჟივჟივასა და ვაჟინას. როგორც ქართულ ხალხურ ბევრ ზღაპარშია მოთხრობილი, ცნობილია, თუ როგორ უკეტავს წყალს გველეშაპი მოსახლეობას თუ მსხვერპლს არ მიუყვანდნენ. დაახლოებით ასეთი თქმულებაა ლეჩხუმშიც. მონადირეებს ჟივჟივასა და ვაჟინას ერთხელ ჩამოუვლიათ სოფელში  და უნახავთ, რომ ერთი დედაბერი შარდით ცომავდა პურს გობზე. მათ შეკითხვაზე რას შვებიო? დედაკაცს უპასუხია - "რასა და ჩვენი წყალი გველეშაპს უჭირავს, მე კი იმდენი შვილი არ მყავს, რომ გველეშაპს მივგვარო და აბა წყალს ვინ მომცემსო?!"  წასულან ჟივჟვა და ვაჟინა გველეშაპის მოსაკლავად და თან ბავშვი წაუყვანიათ. მოლოდინში ჩასძინებიათ და ბავშვის ტირილს გაუღვიძებია მონადირენი. მათ მშვილდ-ისრით განიგმირავთ საშინელი მხეცი და აუკუწავთ. გველეშაპის ხორცი და ძვალი გორად დამდგარა და რამდენიმე საჟენი გამოსულა. აკუწული გველეშაპის შხამს მონადირენი დაუხოცავს. მადლიერ ხალხს ჩადენილი გმირობისათვის ჟივჟივას და ვაჟინას ხსენების დღედ შავი ორშაბათი დაუწესებიათ. ხვამლის მთის ძირში, სოფელ ტვიშში არის ერთიი წყარო, რომელზეც სოფელში მცხოვრებლები ახლაც მიუთითებენ, რომ გველეშაპს სჭერიაო. ამ წყაროს "კოდოურას" ეძახიან. მდინარე რიონის ხეობაში თითქოს იქ ქვებს ახლაც ამჩნევია ჟივჟივასა და ვაჟინას მიერ მოკლული გველეშაპის სისხლის ნაკვალევი.
ხალხში დღესაც არის, განსაკუთრებით თუ ოჯახში უხეცესი ცხოვრობს, დიდი მარხვის წინა ღამეს ოჯახში დამალავენ ლითონის ნაკეთობებს: დანას, მაკრატელს, ნაჯახს და სხვა ყოველივეს. ხალხის რწმენით ეს რიტუალი პირს შეუკრავს ნადირს და შინაურ საქონელს, რომელიც ღამით გარეთ დარჩება, საშიშროება აღარ ემუქრება ნადირისგანო. საღამოს კი დიასახლისი ოჯახის წევრებს ჩამოურიგებდა "ტაბლის" ნაჭრებს, რომელშიაც მარილი იყო ჩართული და ილოცებდა "რამაცა მხეცი გოუშვა, მხეცისა მტერი ჟივჟივა, ჟივჟიასა და მის შვილს ვაჟინას შეუნდოს ღმერთმა."  -  ამინ , ემოწმებოდნენ ოჯახის წევრები და ყველა თავის კუთვნილ პურის ნაჭერს ღვინოში აწებდა და ისე მიირთმევდა, ეს სავალდებულო იყო.
წყლის კულტთან არის დაკავშირებული ლეჩხუმში ადრეც და ახლაც გავრცელებული რიტუალი. როცა ელვა-ჭექა იქნებოდა, ხალხი ზარების რეკვას, თოფების სროლას მოჰყვებოდნენ. ქალები ტაშტებზე ბრახუნს იწყებდნენ, რადგან დაეფრთხოთ ბრმა ელია, რომელსაც ეშმაკი უძღოდა წინ. რათა მოსავალი სეტყვას არ გაენადგურებინა. ჭექა-ქუხილის დროს ხალხი და განსაკუთრებით ქალები და ბავშვები შიშით არიან შეპყრობილნი. ასეთ ქმედებებს მიმართავდნენ მაშინ, როცა მზის დაბნელება იწყება. ასეთი ხმაურით თითქოს ცდილობდნენ მზე გადაერჩინათ გველეშაპისაგან. ამის შესახებ ვ. ბარდაველიძე შემდეგს წერს: "გველეშაპი ამ მნათობის დაუძინებელი მტერია  და ნიადაგ მას სდევნის და როცა დაეწევა, ცდილობს მის შთანთქმას. ამ მიზნით იგი მზეს ან მთვარეს, რომელიმე ნაწილში სტაცებს ან მთლიანად ხახაში მოიქცევს, მაშინ ნაწილობრივი ან სრული დაბნელება ხდებაო. ოდესმე, რომ გველეშაპმა თავის მიზანს მიაღწიოს და მნათობი შთანთქას, მაშინ ქვეყანას წყვდიადი მოიცავს და დაიღუპებაო." ამიტომ მოსახლეობა ცდილობდა ამ შემთხვევაში დახმარება გაეწია მნათობისთვის. ხმაურის საშუალებით კი ისინი ცდილობდნენ მტაცებელი დაეფრთხოთ. ეს უძველესი შეხედულება მნათობისა და გველეშაპის შესახებ გვხვდება "ვეფხისტყაოსანში"
- " მზე ვეშაპსა დაებნელა ზედა რად მცა გაგვითენდა."
- " დარჩა მთვარე გავსებული, ძველისაგან ჩაუნთქმელი."
- " რა საბრალოა გავსილი, მთვარე ჩანთქმული გველისა."
- " ნახეს მზისა შესაყრელად, გამოეშვა მთვარე გველსა.
ლეჩხუმში რწმენა-წარმოდგენების უმეტესობა, ანალოგიურია საქართველოს სხვა კუთხეებისა. ამ რწმენა-წარმოდგენებმა განვითარების მეტად რთული გზა განვლეს და ჩვენამდე მოიტანეს სხვადასხვა დროის გადმონაშთები. საბოლოოდ კი შეიძლება დასკვნის სახით ითქვას, რომ: 
1. დასავლეთ საქართველოს მონაცემებით წყლის სამყაროსა და ნადირის სამყაროს საერთო ღვთაებები განაგებდნენ.
2. წყლის სტიქიის განმგებლად გვევლინებიან მიცვალებულთა სულები,  გველეშაპის მკვლელი, მამა-შვილის ჟივჟივასა და ვაჟინას სახით.
3.  წყლის სტიქიის განმგებლად გველეშაპიც გვევლინება, რომელიც უკვდავია და ცხოვრობს  ავდრის და დარის განმგებელ, ლეჩხუმის ყველაზე მაღალი მთის, ხვამლის კლდეში.
4. ქართული ხალხური რწმენები მიწიერ და ციურ წყალს ერთ მთლიანობაში წარმოგვიდგენს, რომლის ცირკულაცია მიწიდან ცისაკენ და პირუკუ განუწყვეტელია.

გამოყენებული ლიტერატურა

სტატიის ავტორი – დარეჯან ჭაბუკიანი. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ხელოვნებათმცოდნეობის სტუდენტი. ხელმძღვანელი ისტორიკოსი ნინო ლაკვეხელიანი.