|
ქრისტიანულ ხუროთმოძღვრებაში საეკლესიო ნაგებობას, რომელიც უპირველესად სამწყსოს შესაკრებ ადგილს წარმოადგენს, ღრმა საკრალური და სიმბოლური მნიშვნელობა გააჩნია. ეკლესია ის ადგილია, სადაც თვით უფალ იესო ქრისტეს მიერ დადგენილი წმინდა საღმრთო საიდუმლონი აღესრულება, სადაც საღმრთო ლიტურგიის დროს სულიწმიდის მოწოდებით პური და ღვინო ქრისტეს ჭეშმარიტ სხეულად და სისხლად გარდაარსდება. ამდენად, საეკლესიო ნაგებობის მშენებლობა განსაკუთრებული, საკრალური სივრცის შექმნის იდეას ემსახურება და ქრისტიანული რელიგიის დოგმატური მოთხოვნებით განისაზღვრება. სიმბოლური არსი, გარკვეულწილად, მის ფორმასა და გეგმაშიც ჰპოვებს ასახვას.
ადრექრისტიანულ ხანაში, როდესაც ქრისტიანული ტაძრის მშენებლობისას ბაზილიკის არქიტექტურული ტიპი იქნა გამოყენებული, წაგრძელებული გეგმარების მქონე ბაზილიკა ხომალდთან ასოცირდა, რაც IV-V საუკუნეების წერილობითი წყაროებითაც დასტურდება. ეკლესია შედარებულია გემს («წესნი მოციქულთანი»), ხოლო დიაკვნები გემის გამცილებლებს, რომელნიც ტაძარში შესულ მრევლს ეგებებიან (Testamentum Domini). შესაბამისად, სიმბოლური მნიშვნელობით ტაძარი გემი-კიდობანი-ხომალდია მორწმუნეთა სულების ზეციურ სასუფეველში გადასასვლელად აგებული და სასულიერო პირნი მრევლის წარმმართველი ამ რთულ გზაზე. ტაძრის ამგვარი სიმბოლური გააზრების არსი საქართველოში ქრისტიანობის და, შემდგომ ბაზილიკის არქიტექტურული ტიპის გავრცელებასთან ერთად, უთუოდ იქნა გაცხადებული.
VI საუკუნედან საქართველოს ხუროთმოძღვრებაში წამყვანი როლი მიენიჭა გუმბათიან არქიტექტურას, რომელიც ქრისტიანულ სამყაროში მიმდინარე პროცესებთან თანხვედრის პირობებში ადგილობრივი არქიტექტურულ-სამშენებლო ტრადიციების საფუძველზე განვითარდა. გუმბათიანი არქიტექტურის ფორმირებამ ახალი ამოცანები დააყენა ქრისტიანული ხუროთმოძღვრების წინაშე. არქიტექტურის სპეციფიკიდან გამომდინარე ნაგებობის გეგმარებაში რთული ფორმის სიმბოლოს ასახვა დამაბრკოლებელ გარემოებას წარმოადგენს. ამდენად, გუმბათიან არქიტექტურულ ტიპებს გეგმარების საფუძვლად სახეობრივად მარტივი, ამავდროულად ქრისტიანული რელიგიის უმთავრესი სიმბოლო - ჯვარი დაედო.
ჯვარი კონსტანტინე დიდის ხანაში, ქრისტიანობის ოფიციალური აღიარების და საბოლოო დაკანონების პერიოდიდან, ქრისტიანული რწმენის ყოვლისმომცველ სიმბოლოდ იქცა. IV საუკუნის მოღვაწე ეფრემ ასური განმარტავს «ჯუარი არს სასოი ქრისტიანთაი, ჯუარი აღდგომა არს მკვდართაი, ჯუარი სინათლე არს მწუხარეთაი... საფუძველი ეკლესიისაი». VI საუკუნის თხზულებაში ალექსანდრე კვიპრელი აღწერს ბრძოლის წინ ჯვრის ხილვის სასწაულით შთაგონებულ კონსტანტინე დიდის წარგზავნილ დედოფალ ელენეს მიერ ცხოველმყოფელი ჯვარის მიკვლევის ისტორიას და მიუთითებს, რომ კონსტანტინე დიდმა «...ბრძანა დღესასწაულის დაწესებად პოვნისათვის პატიოსანისა ჯუარისა”. IV საუკუნეში საქართველოში წმინდა ნინოს მიერ ქრისტიანობის ქადაგების და ქართლის მოქცევის ისტორიას უკავშირდება სამი ჯვარის აღმართვა. «ითხოვეს ხე ებისკოპოსმან და ნინო, რაითა შექმნან ჯუარი... და უბრძანა ხუროთა მოკუეთაი ხისაი მის და შექმნეს სახე პატიოსნისა ჯუარისა“. ამდენად, საქართველოში მაცხოვრის ვნებისა და ძლევის სიმბოლო, ჯვარი, იმთავითვე ქრისტიანობის აღიარების და დამკვიდრების სიმბოლოდ იყო აღქმული.
ჯვარი დაედო გეგმარების და სივრცული გადაწყვეტის საფუძვლად საქართველოს გუმბათიანი ხუროთმოძღვრების ძირითად არქიტექტურულ ტიპებს - ტეტრაკონქს (მაგ.: მანგლისი – V ს, ძველი გავაზი – VI ს, ნინოწმინდა – VI ს, მცხეთის ჯვარი _ VI-VII სს-ის მიჯნა) და თავისუფალი ჯვრის ტიპს (მაგ.: ერალაანთ საყდარი - V-VI სს, იდლეთის ნათლისმცემელი – VI ს, შიომღვიმე – VI ს, სამწევრისი – VII ს.), შემდგომში ჩახაზული ჯვრის ტიპს (წრომი – VII ს.) და ტრიკონქს (მაგ.: დორთქილისა - VIII-IX სს, ისი - VIII-IX სს, ოშკი – X ს, ბაგრატი – XI ს, ალავერდი – XI ს.). ამ ტიპის ტაძრებში ჯვრის მკლავებით შექმნილ ცენტრალურ გუმბათქვეშა კვადრატზე გუმბათია ამოყვანილი. საეკლესიო ნაგებობის გეგმასა და სივრცეში ჯვრის, კვადრატისა და წრის თანაზიარობა, უთუოდ, გარკვეულ სიმბოლურ დატვირთვას იძენს. ჯვარი, ქრისტეს მსხვერპლშეწირვის და აღდგომის სიმბოლო, ნაგებობის გეგმისა და სივრცული გადაწყვეტის საფუძველია. ცენტრში კვადრატი, ოთხი გვერდით - ოთხივ მხარეს, შესაბამისად მიწას და ამქვეყნიურ ყოფიერებას გამოსახავს. მის თავზე ნაგებობის დამაგვირგვინებელი გუმბათის ფუძით შექმნილი წრე, მარადიულობის, უსასრულობის და ზეციური სამყაროს სიმბოლოა.
 |
ამგვარად, საეკლესიო ნაგებობის საკრალურ სივრცეში ნიშანთა სისტემის მეშვეობით გაცხადებულია ეკლესიის არსობრივი მიზანი წარმართოს მორწმუნენი უფლის სწავლითა და მოძღვრებით ამქვეყნიურ ცხოვრებაში, რათა ჰპოვონ მათ ჭეშმარიტი გზა უფლისა და საუკუნო ცხოვრებისა. ნიშანდობლივია, რომ ადრექრისტიანულ ხანაში ჩამოყალიბებული გუმბათიანი არქიტექტურის ამ კონცეფციას შეესატყვისება მოგვიანებით შემუშავებული ტაძრის მოხატვის სქემაში გუმბათის ფუძესთან, კვადრატიდან წრეზე გადასვლის ზღვარზე, აფრებში, ქვეყნის ოთხივ მხარეს ქრისტიანული მოძღვრების გამავრცელებელი ოთხი მახარებლების გამოსახვის წესი. საქართველოს გუმბათიანი ხუროთმოძღვრების ამ არქიტექტურული ტიპების სტრუქტურაში წარმოჩენილი სიმბოლური კონცეფცია ერთი შეხედვით არ მიესადაგება მრავალაფსიდიან არქიტექტურულ ტიპს, რაც უთუოდ კითხვას ბადებს და გარკვეული ვერსიის გამოთქმის შესაძლებლობას იძლევა. საქართველოს ხუროთმოძღვრებაში მრავალაფსიდიანი ტაძრების არქიტექტურული ტიპის რვა ძეგლია ცნობილი. ამათგან ხუთი – ოლთისი, გოგიუბა, კიაღლის-ალთი, კუმურდო, ბოჭორმა X საუკუნით თარიღდება; ნოჯიხევი X-XI საუკუნეთა მიჯნის, კაცხი და ნიკორწმინდა XI საუკუნეების დასაწყისის ხანისაა.
ტერიტორიულად ისინი საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში მდებარეობს. ოთხი ძეგლი სამხრეთ საქართველოშია – კუმურდო ჯავახეთში, ხოლო ოლთისი, გოგიუბა და კიაღლის-ალთი დღეს თურქეთის ტერიტორიაზე. სამი ძეგლი დასავლეთ საქართველოშია: კაცხი იმერეთში, ნიკორწმინდა რაჭაში, ნოჯიხევი სამეგრელოში. აღმოსავლეთ საქართველოში, კახეთში, ერთი ძეგლია – ბოჭორმა. მრავალაფსიდიანი ტაძრები დაცულობის მხრივ სხვადასხვა დონეზეა შემორჩენილი. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ნოჯიხევის მხოლოდ გეგმა იკითხება. დანარჩენი ძეგლები მეტ-ნაკლები დაზიანებით შემორჩა. მრავალაფსიდიანი არქიტექტურული ტიპის მთავარ მახასიათებელს ნაგებობის სტრუქტურაში ხუთი ან მეტი აფსიდის გამოყენება წარმოადგენს. აფსიდები გუმბათქვეშა სივრცის მიმართ, ძირითადად, რადიალურადაა განლაგებული, რაც ნაგებობის ცენტრულობას განაპირობებს. საქართველოში ხუთ, ექვს და რვააფსიდიანი ძეგლები გვხვდება. ყველაზე გავრცელებულია ექვსაფსიდიანი კომპოზიცია (ოლთისი, გოგიუბა, კიაღლის-ალთი, ბოჭორმა, კაცხი). რვააფსიდიანია მხოლოდ ერთი ძეგლი – ნოჯიხევი. ხუთაფსიდიან ძეგლებს, ნიკორწმინდას და კუმურდოს, განსხვავებული გადაწყვეტა ახასიათებს. ნიკორწმინდაში რადიალურად განლაგებული ექვსი სეგმენტია, რომელთაგან ხუთი აფსიდით ბოლოვდება. კუმურდოში ხუთი აფსიდიდან ერთი აღმოსავლეთით, ორ-ორი ჩრდილოეთით და სამხრეთითაა, ხოლო დასავლეთით სწორკუთხა მკლავია.
ნაგებობათა კონფიგურაციის მხრივ საქართველოს მრავალაფსიდიანი ტაძრები ორი სახისაა. პირველ მრავალრიცხოვან ჯგუფს ქმნის ცენტრული, მრავალწახნაგა ფორმის ნაგებობები – ექვსაფსიდიანი ოლთისი, გოგიუბა, კიაღლის-ალთი, ბოჭორმა, კაცხი და რვააფსიდიანი ნოჯიხევი. მეორე ჯგუფის ძეგლებია ხუთაფსიდიანი კუმურდო და ნიკორწმინდა, რომელთა გარშემოწერილობა ე. წ. თავისუფალი ჯვრის ფორმას ქმნის. ამათგან კუმურდოში ჯვრული მოხაზულობა უფრო მკვეთრად არის გამოვლენილი.
პირველი ჯგუფის ძეგლებს ახასიათებს ნაგებობის კორპუსიდან შვერილი საკურთხევლის აფსიდა, რაც ბემის არსებობით არის განპირობებული. გამონაკლისია გოგიუბას ტაძარი, სადაც ყველა აფსიდა, საკურთხევლის აფსიდის ჩათვლით, უბემოა. რაც შეეხება ბოჭორმას, აქ საკურთხევლის აფსიდის წინ ბემა ზომით სჭარბობს დანარჩენებს. ამდენად, დამატებითი სივრცის არსებობა ფასადზე შვერილის სახით გამოიყოფა. ყველა სხვა ძეგლში საკურთხევლის გარდა დანარჩენი აფსიდები უბემოა.
 |
 |
 |
 |
პირველი ჯგუფის, ცენტრული გეგმარების, მრავალაფსიდიან ტაძრებში დგას კონსტრუქციული ხასიათის პრობლემა, რაც აფსიდებს შორის კედლის მასივის განტვირთვის საჭიროებას უკავშირდება. ეს საკითხი ამ ძეგლებში ორი გზით არის გადაწყვეტილი. უმეტეს შემთხვევაში (ოლთისი, გოგიუბა, კიაღლის-ალთი, ბოჭორმა, სავარაუდოდ ნოჯიხევი) ფასადებზე ნიშებია გამოყენებული, ხოლო კაცხის ტაძარში კედლის სისქეში მცირე სათავსებია მოწყობილი, რომლებიც კარით აფსიდებს უკავშირდება. ამგვარად, კაცხში გადაწყვეტილია როგორც კედლის მასივის განტვირთვის, ასევე დამატებითი სათავსების შექმნის პრობლემა. აღსანიშნავია, რომ ამ ჯგუფის მეორე ძეგლს, კიაღლის-ალთის, რომელსაც ფასადებზე ნიშები აქვს, საკურთხევლის ბემასთან ორი მცირე ზომის ნიშა-სათავსი გააჩნია. ნიშანდობლივია, რომ მრავალაფსიდიანი ტაძრების პირველი ჯგუფის ძეგლებში კომპოზიციური გადაწყვეტის თავისებურების გამო, სათანადო ზომისა და ფორმის, სრულფასოვანი პასტოფორიუმის მოწყობის შესაძლებლობა შეზღუდულია. საფიქრებელია, რომ ეს გახდა ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც მრავალაფსიდიანი ტაძრების არქიტექტურულმა ტიპმა ფართო გავრცელება არ ჰპოვა და დაახლოებით ერთი საუკუნის განმავლობაში იარსება.
რაც შეეხება მეორე ჯგუფის ძეგლებს, კუმურდოსა და ნიკორწმინდას, აქ გეგმის ჯვრული კონფიგურაცია პასტიფორიუმების მოწყობის პრობლემას არ ქმნის. უფრო მეტიც, ნიკორწმინდაში აღმოსავლეთის გარდა სათავსები დასავლეთითაც არის მოთავსებული. შესაბამისად, ნაგებობას გეგმაში სწორკუთხა, აღმოსავლეთით აფსიდის მქონე, ოთხი სათავსი გააჩნია.
უნდა აღინიშნოს, რომ რამდენიმე აფსიდით შექმნილი არქიტექტურული კომპოზიცია ჯერ კიდევ რომის იმპერიის არქიტექტურაში გვხვდება, რის თვალსაჩინო მაგალითს რომის ლიცინის ბაღებში IV საუკუნის დასაწყისში აგებული ნიმფეუმის, ე. წ. მინერვა მედიკას ტაძარი წარმოადგენს. ამ დიდი გუმბათიანი ნაგებობის (გუმბათის დმ – 25 მ) გუმბათქვეშა სივრცის მიმართ რადიალურად ათი აფსიდა იყო განლაგებული. ბეტონის გუმბათი პრიმიტიული აფრების საშუალებით ათკუთხა სარტყელს ეფუძნებოდა, რომელიც თავის მხრივ აფსიდებზე იყო დაყრდნობილი.
საყურადღებოა, რომ წინაქრისტიანული ხანის მრავალაფსიდიანი ცენტრული ნაგებობა დადასტურდა საქართველოშიც. 1996 წელს არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ბაგინეთის ქვედა ტერასაზე ე. წ. «ორსენაკიანი» ნაგებობის მახლობლად აღმოჩნდა დიდი ზომის წარმართული ტაძარი, რომელიც, სავარაუდოდ, II-III საუკუნეებით თარიღდება და IV საუკუნის დასაწყისში განადგურდა. ოთხკუთხა გეგმის ნაგებობის შიგნით დაფიქსირდა რადიალურად განლაგებული ნახევარწრიული აფსიდები. მრავალაფსიდიანი დარბაზი დერეფნის მეშვეობით დასავლეთით არსებულ მინაშენს და მარანს უკავშირდებოდა. ალიზის კედლები ქვიშაქვის კარგად დამუშავებულ კვადრებზე იყო ამოყვანილი. ცენტრში იდგა ქვიშაქვის მოჩუქურთმებული ბაზა (დმ – 1,27 მ), რომელზეც ხის სვეტი იყო აღმართული. ინტერიერში აღმოჩნდა, ასევე, ქანდაკების კვარცხლბეკი. ნაგებობა გადახურული იყო წითლად შეღებილი ბრტყელი და ღარისებური კრამიტით. არქეოლოგიური გათხრების დროს დაფიქსირდა ოთხი აფსიდა, მაგრამ ნაკლული ნაწილის რეკონსტრუქციისას სავარაუდოა ექვსაფსიდიანი კომპოზიციის არსებობა.
ამგვარად, მრავალაფსიდიანი არქიტექტურული სტრუქტურა წინაქრისტიანული ხანის ხუროთმოძღვრებაშიც იყო გამოყენებული, მაგრამ დასაბუთება ბაგინეთის ნაგებობის უშუალო კავშირისა X-XI საუკუნის დასაწყისის მრავალაფსიდიან ტაძრებთან ძნელია. თუმცა, ხუროთმოძღვრული ტრადიციების და ადგილობრივი არქიტექტურულ-სამშენებლო პოტენციალის ფორმირების თვალსაზრისით საქართველოში ამგვარი ნაგებობის არსებობის ფაქტი, უთუოდ, ყურადღებას იმსახურებს. ეპოქა, როდესაც მრავალაფსიდიანი არქიტექტურული ტიპი გავრცელდა საქართველოში, ე. წ. ცხოველხატული სტილის ფორმირების ხანაა, რომელსაც გ.ჩუბინაშვილი ქართულ ბაროკოდ მოიხსენიებს. ამ პერიოდში არქიტექტურული ნაგებობის შიდა სივრცის თუ ფასადების გადაწყვეტა, მთელისა და ნაწილის ურთიერთშეთანხმება, მრავალფეროვნების, დინამიზმის და ცხოველხატული ეფექტის შექმნას ემსახურება. ეპოქის დამახასიათებელი მხატვრული ფორმისადმი ამგვარი მიდგომა გამოვლენილია როგორც არქიტექტურაში, ასევე სახვით ხელოვნებაში და, ცხადია, სახისმეტყველების საკითხების თავისებურ გააზრებას ეფუძნება. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ გუმბათიანი არქიტექტურის სტრუქტურის სიმბოლურ კონცეფციაში ახლებური მიდგომის გაჩენა, რომელიც, ბუნებრივია, არსობრივ ცვლილებას არ ითვალისწინებდა. მრავალაფსიდიანი ტიპის გეგმის საფუძვლად, ჩვენი ვარაუდით, გამოყენებულ იქნა ქრიზმა, რომელიც ქრისტეს სახელის პირველი ორი ბერძნული ასოს ურთიერთშეთანხმებით არის შექმნილი (ტაბ. I). ქრიზმა მაცხოვრის ნიშან-სიმბოლოს წარმოადგენს და უფლის სწავლებისა და მოძღვრების სიმბოლოდ ქრისტიანულ სამყაროში ჯვარის დარად აღიქმება.
საქართველოში ქრიზმის გამოსახულება ადრეშუასაუკუნეების ხანიდან გვხვდება (მაგ.: ბიჭვინტის მოზაიკაზე, ასევე ციხისძირში აღმოჩენილ ამფორაზე დამღის სახით. საგულისხმოა, რომ საქართველოს მრავალაფსიდიანი ტაძრების ძეგლებში მხოლოდ ექვსი და რვა აფსიდაა გამოყენებული, ხოლო ხუთაფსიდიან ძეგლებში დასავლეთ მხარეს მეექვსე სეგმენტიც ფიგურირებს. ექვსი აფსიდის რადიალური განლაგება ან ხუთი აფსიდით და სწორკუთხა მკლავით შექმნილი კომპოზიცია ზუსტად მიესადაგება ქრიზმის ორი ასოს X და P ურთიერთშერწყმით შექმნილ ექვსსეგმენტიან მონოგრამას, რომლის ზედა P-ს მხარე საკურთხევლის აფსიდას შეესატყვისება. რაც შეეხება რვააფსიდიან კომპოზიციას (მსგავსი გადაწყვეტაა რვასეგმენტიან ტაოსკარში), აქ გამოყენებული უნდა იყოს ქრიზმისა და ჯვრის შეწიაღებული ვარიანტი, რომელიც ექვსსეგმენტიანი ქრიზმის პარალელურად ქრისტიანულ ხელოვნებაში ჯერ კიდევ ადრექრისტიანული ხანიდან გვხვდება. ამგვარად, შეიქმნა ისეთი კომპოზიციის განხორციელების შესაძლებლობა, რომლის სტრუქტურა მრავალფეროვანი, დინამიური შიდა სივრცით ზედმიწევნით ეხმიანებოდა ეპოქის მოთხოვნას. პირველი ჯგუფის მრავალაფსიდიანი ტაძრების გეგმაში ქრიზმა წრეს მიახლოვებულ მრავალწახნაგა ფორმაშია მოცემული. წრეში ქრიზმა ქრისტიანული მოძღვრების ყოვლისმომცველობის და მარადიულობის იდეას გამოსახავს. მეორე ჯგუფის კუმურდოსა და ნიკორწმინდაში ქრიზმა მოქცეულია ჯვრულ ფორმაში, რითაც ხაზგასმულია ქრისტეს ვნებისა და ძლევის იდეა.
ამგვარად, ჯვარგუმბათიანი ტიპების მსგავსად მრავალაფსიდიანი არქიტექტურული ტიპის ნაგებობის გეგმაში ქრიზმის მეშვეობით სიმბოლურად გაცხადებულია ქრისტიანული მრწამსის ერთგულების და ხსნის იდეა. აღსანიშნავია, რომ ამავე ეპოქაში, XI საუკუნის პირველ მეოთხედში, შექმნილი ქართული ჭედური ხელოვნების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ძეგლის, ზარზმის ანუ ლაკლაკიძის ღმრთისმშობლის ხატის თეოლოგიური პროგრამის შესახებ ნ. ბურჭულაძის ფრიად საგულისხმო მოსაზრებით ხატის გვერდითა ველებზე სცენების განლაგების სქემა რვაბოლოიან ქრიზმას ემთხვევა. რვა ქრისტიანული სახისმეტყველებით მერვე ანუ განკითხვის დღის სიმბოლოა. ე. ი. მსხვერპლის ხატი იმავდროულად ხსნის დოგმის გამოსახულებად გვევლინება.
მრავალაფსიდიან ტაძრებსა და ზარზმის ღმრთისმშობლის ხატზე, შესაბამისად საეკლესიო ნაგებობის აგებისა და ხატის შექმნისას, ქრიზმის შეფარული გამოსახვა ეპოქის ერთ-ერთ დამახასიათებელ ნიშნად აღიქმება. საგულისხმო უნდა იყოს იმის გათვალისწინებაც, რომ X-XI საუკუნეების მიჯნა, ქრისტესშობიდან ათასი წელი, უთუოდ, ამ დროის გამორჩეულობის განცდას ბადებდა. ამდენად, უფლის მიერ ათასი წლის წინ კაცად მოვლენილი ქრისტეს მონოგრამა ეპოქის ამგვარ აღქმას ზედმიწევნით მიესადაგება.
ამრიგად, X-XI საუკუნეების პირველი მეოთხედში, საქართველოს ხუროთმოძღვრების და ხელოვნების ისტორიაში სახისმეტყველების და მხატვრული საკითხების თავისებური გააზრების ეპოქაში, რომელსაც მხატვრულ-სტილისტური გადაწყვეტის თუ სიმბოლური ჩანაფიქრის ერთგვარი გართულების ტენდენცია ახასიათებს, ლოგიკურად გვესახება მრავალაფსიდიანი არქიტექტურული ტიპის გეგმისა და სივრცული გადაწყვეტის საფუძვლად ჯვარის ნაცვლად ქრიზმის გამოყენება.
სტატიის ავტორი - ნათელა ჯაბუა.
მასალა აღებულია კრებულიდან – „საქართველოს შუა საუკუნეების არქეოლოგიური ძეგლები“, თბილისი, 2008წ.
|
