პირველი ქართული ეკლესია, რომელიც IV საუკუნის 30-იან წლებში ააშენა მირიან მეფემ საქართველოს განმანათლების წმინდა ნინოს მითითებით, აღარ გადარჩენილა. მეორე ეკლესიისაგან, რომელიც იქვე ააგო ვახტანგ გორგასალმა (V საუკუნის მეორე ნახევარში), გადარჩა ცალკეული ნაწილები, ამჟამად ჩართული სვეტიცხოველის დღევანდელ კორპუსში. 1970-71 წლებში ჩატარებულმა მუშაობამ გამოავლინა, ცალკეულ ფრაგმენტებთან ერთად, გორგასალისეული ეკლესიის მთელი მოხაზულობა და მირიანისეული სამლოცველოს კვალიც. ქართველი მატიანეები იმ ადრინდელ ხანაში ყოველთვის აღნიშნავდნენ ეკლესიის აშენების ფაქტს, მატიენეების ცნობით, პირველი ქართველი ქრისტიანი მეფე მირიანისა და მისი მემკვიდრეების ბაკურის, მირდატისა და სხვათა დროს, მცხეთის გარდა, ეკლესიები აუშენებიათ ერუშეთში, მანგლისში, ბოდბეში, წილკანში, ნეკრესში, რუსთავში, წუნდასა და თუხარისის ციხეში, ესე იგი ისტორიულ პროვინციებში ქართლში, კახეთსა და მესხეთში. თითქმის ყველა ამ ჩამოთვლილ პუნქტში ეკლესია დღესაც არსებობს, მაგრამ ყველა უფრო გვიანდელია. მხოლოდ ნეკრესის მონასტრის (კახეთი) სხვადასხვადროინდელ ნაგებობათა შორის დგას ერთი სულ პატარა ეკლესია, რომელსაც მკვლევარნი IV საუკუნეს მიაკუთვნებენ და მატიანეთა ცნობებს უკავშირებენ. ეს ნატეხი ქვით ნაშენი სამნავიანი ეკლესიაა, რომელიც აღმართულია საგანგებო სუბსტრუქციაზე, რომელშიაც კრიპტა (სამარხი) არის მოთავსებული. შენობის თავისებურებას ის შეადგენს, რომ მას სიგანე მეტი აქვს სიგრძეზე და არა პირიქით, შიგნით მას არა აქვს ბოძები, მისი ნავები ფართოდ გახსნილი თითო თაღით უკავშირდება ერთმანეთს. გვერდის ნავებსაც ღია თაღები ჰქონდა გარეთკენ, ასე რომ, მთელი შენობა გამჭოლი ფანჩატურუვით იყო, რაც საშუალებას აძლევდა მლოცველთ წირვის დროს გარეთ დარჩენილიყვნენ. დამახასიათებელია, რომ ნეკრესის მშენებელმა თავისი სამლოცველო მხოლოდ გარეგნულად დაამსგავსა ბაზილიკას, მაგრამ უგულებელყო ბაზილიკის ისეთი არსებითი მხარეები, როგორიცაა ხაზგასმული სიგრძივი ღერძი და სივრცის დამანაწილებელი ბოძების მწკრივი.
V საუკუნის პატარა ეკლესია კახეთის მეორე მონასტრის – ძველი შუამთის  - ანსამბლში თითქოს ბაზილიკური თემის განვითარების შემდეგ საფეხურს გვიჩვენებს. ზოგადად კახეთმა შემოგვინახა ქრისტიანობის პირველი ხანების ხუროთმოძღვრების ყველაზე მეტი ნიმუში. ძველი შუამთის ხუროთმოძღვრული გადაწყვეთა რამდენადმე უახლოვდება ქრისტიანული ეკლესიის ჩვეულებრივ ნორმებს, მაგრამ ბაზილიკის არსი აქ ჯერ კიდევ ვერ არის ნამდვილად გაგებული. მხოლოდ V საუკუნის მიწურულიდან დაიწყეს საქართველოში ნამდვილი ბაზილიკების შენება, თუმცა ეს ბაზილიკებიც სავსებით თავისებურია.
ამ შენობათა პირველი და ყველაზე შესანიშნავი ნიმუშია ბოლნისის სიონი, რომელსაც ერთ-ერთი პირველი ადგილი უჭირავს ძველ ქართულ ხუროთმოძღვრებაში. მთელი ბაზილიკა – მასიური, ფართოდ განხრთმული, თითქოს მიწას ჩაბღაუჭებული, სახურავის დამრეცი კალთებით, მტკიცე კედლებით, რომელთა სისქეE შესასვლელებსა და ღია ლუნეტებში ჩანს – იშვიათი ძალისა და ურყეობის შთაბეჭდილებას ქმნის. ბოლნისის სიონი სამნავიანი ბაზილიკაა საკურთხევლის შვერილი ნახევარწრიული აფსიდით, ღია თაღოვანი გალერიით და სანათლავი ოთახით სამხრეთის მხარეს. დამახასიათებელია შემდეგი: სამივე ნავი გადახურულია საერთო ორკალთიანი სახურავით; ეკლესიის შესასვლელები მოწყობილია არა დასავლეთით, არამედ გრძელ კედლებში (დასავლეთის შესასვლელი XVII საუკუნეშია გაჭრილი). ბოლნისში თვალსაჩინოა სხვა ნიშნებიც, რომლებიც არა მარტო ბაზილიკებს ახასიათებს, არამედ საერთოდ იმ ადრეული ხანის შენობებს: ა) არ არის სადიაკვნე და სამკვეთლო, რომლებიც ჩნდება VI საუკუნიდან; ბ) ეკლესიის შენობაში ცალკეა გამოყოფილი სანათლავი (როდესაც ეპისკოპოსთა გარდა მონათვლის უფლება მღვდლებსაც მიეცათ ცალკე სანათლავებს აღარ აკეთებდნენ); გ) შესასვლელის თავზე ღია ლუნეტებია; დ) თაღებსა და კამარებს ნალისებრი მოხაზულობა აქვთ, საინტერესოა, რომ ეს ფორმა, რომელსაც ჩვეულებრივ ისლამურ არქიტექტურას უკავშირებენ, საქართველოში ფართოდ იყო გავრცელებული მხოლოდ VII საუკუნამდე, ე.ი. არაბთა შემოსევამდე, შემდეგ კი თანდანობით გაქრა.
ბოლნისის სიონი არა მარტო თავისი ხუროთმოძღვრობითაა საინტერესო: აქ პირველად ვხვდებით სკულპტურული და ორნამენტული სამკაულების გამოყენებას – ბარელიეფებითა და ჩუქურთმებით შემკულია ჩრდილოეთის გალერეა, ნავის პილასტრებისა და ბაპტისტერიუმის ცალკეული ბაზისები და სვეტისთავები. ბოლნისი განსაკუთრებით სახელმოხვეჭილი იმიტომაცაა, რომ მისმა კედლებმა შემოგვინახა გადარჩენილი უძველესი წარწერები. ერთში მოხსენებულია მშენებლობის მოთავე – დავით ეპისკოპოსი, მეორეში – სხვა ისტორიული პირები და მშენებლობის ხანგრძლივობა – მის მიხედვით ირკვევა, რომ ბოლნისის სიონი აუშენებიათ 478-493 წლებში.
სხვა უმთავრესი ქართული ბაზილიკები VI საუკუნისაა. ერთი მათგანი, ე.წ. ანჩისხატი, თბილისშია, მის ძველ უბანში მდებარეობს, მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე და დედაქალაქის უძველესი შენობაა. ესეც სამნავიანი ნაგებობაა, სამი შესასვლელი აქვს, საკურთხევლის აფსიდი გამოშვერილი აღარ არის, ჩამალულია ეკლესიის საერთო სწორკუთხა მოხაზულობის ფარგლებში. საკურთხევლის გვერდით აქ უკვე არის სადიაკვნე და სამკვეთლო, საკურთხევლის განვითარებული სამნაწილედი სახე ამ დროს საქართველოში უკვე ცნობილია. ღია ლუნეტები და ნალისებრი თაღები ანჩისხატშიც არის. ეს ეკლესია უფრო გვიან ძლიერ გადააკეთეს.
ურბნისში (ქართლი) სიგრძივი ღერძი, ე.ი. საკუთრივ ბაზილიკურობა უფრო მკვეთრადაა გამომჟღავნებული, ვიდრე ბოლნისში: ბოლნისში სიგანისა და სიგრძის შეფარდება (შიგნით) 1:1,8 არის, ერბნისში კი თითქმის 1:2,26. VI საუკუნის სხვა მნიშვნელოვანი ბაზილიკებია: წყაროსთავი ისტორიულ ჯავახეთში (თურქეთის ტერიტორიაზე იყო, მაგრამ უკვე აღარ არსებობს), ხაშმის სამება (V-VI საუკუნეების მიჯნა) და ურიათუბანი (ორივე კახეთში). VI საუკუნის მეორე ნახევარსა და VII საუკუნეში ქართულ ბაზილიკათა განვითარებაში ახალი ეტაპი იწყება: განსაკუთრებით დამახასიათებელია სიგრძივი ღერძის საგრძნობი დამოკლება. ახშანის მახლობლად მდებარე `გორისჯვრის~ ეკლესიასა და ბაიხოში გეგმა თითქმის კვადრატს უახლოვდება. შემდეგ, VIII-IX საუკუნეებში, ეს მისწრაფება სპეციფიკური ბაზილიკური სივრცის უარყოფისა კიდევ უფრო თვალსაჩინო ხდება. არის ისეთი გეგმებიც, რომლებიც ძლიერ უახლოვდება გუმბათოვანი ეკლესიების გეგმებს. გუმბათოვანი ეკლესიების გავლენა სივრცის აგების ზოგ თავისებურებაშიაც იჩენს თავს.
სამეკლესიანი ბაზილიკის ტიპის პირველი ნიმუშები VI საუკუნის შუა წლებს მიეკუთვნება. მათი წარმოშობის მიზეზი, როგორც ჩანს, ის იყო, რომ სურდათ დღის განმავლობაში რამდენჯერმე გადაეხადათ წირვა, და ყოველი წირვისთვის ცალკე საკურთხეველი ჰქონოდათ. უძველესი ნიმუშების აღნაგობა ელემენტარულია: სამი წაგრძელებული სადგომი ერთიმეორის გვერდით, ერთმანეთთან  დაკავშირებული კარებით; შუა სადგომი დანარჩენ ორზე რამდენადმე უფრო მაღალი და ფართოა, რის გამოც გარედან შენობას ნამდვილი ბაზილიკის იერი აქვს. შემდეგში ახალ პრაქტიკულ მოთხონილებათა გაჩენასთან ერთად (მაგ. როცა სადიაკვნე სამკვეთლო გამოყვეს), მხატვრულ ამოცანათა უფრო მკაფიოდ ჩამოყალიბების შემდეგ, ტიპი თანდათან რთულდება, კომპოზიციურად უფრო მთლიანი და შეკრული ხდება. გვერდის ნავები ერთმანეთს უკავშირდება დასავლეთის შემაერთებელი გალერიით; ამ გალერიიდანაა შესასვლელი შუა ეკლესიაში (ნავში), რომელიც დომინანტის მნიშვნელობას იძენს; ჩნდება ახალი, მეტყველი მოტივე – ორ ან სამთაღიანი ღია შესასვლელები გვერდის ეკლესიებისა მრგვალ ბოძებზე დაყრდნობილი თაღებით. სამეკლესიანი ბაზილიკის ნიმუშებია VI-VII საუკუნეების ეკლესიები ზეგანი, ნეკრესის მონასტერში (ორივე კახეთშია); ქვემო ბოლნისი (1,5 კმ დაშორებული ბოლნისის სიონს); გვიანა ხანებში ძლიერ გადაკეთებული ეკლესია შუა საუკუნეების ქაკლაქ დმანისში (ქვემო ქართლი).
ცალნავიანი ეკლესია საკულტო ნაგებობის უმარტივესი ტიპია. ეს არის წაგრძელებული სწორკუთხედი, რომელიც შიგნით, აღმოსავლეთის მხარეს, ნახევარწრიული აფსიდით მთავრდება. იშვიათ გამონაკლისს გარდა, აფსიდი გარეთ გამოშვერილი არ კეთდება, არამედ სწორკუთხედის ფარგლებშივე რჩება. არსებობს სწორკუთხა საკურთხევლიანი ცალნავიანი ეკლესიებიც, მაგრამ ეს ტიპი ფართოდ არ გავრცელებულა. სახურავი ორფერდაა, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ფასადებზე ფრონტონებს ქმნის. შესასვლელი, ჩვეულებრივ, სამხრეთით ან დასავლეთითაა, მოზრდილ ეკლესიებში – ორივე მხარეს. სწორედ გეგმისა და კონსტრუქციის სიმარტივეს მიეწერება, რომ ცალნავიანი შენობის ტიპი დიდად გავრცელდა სოფლის ეკლესია-სამლოცველოების მშენებლობაში. უფრო გვიან, როდესაც უგუმბათო ეკლესიების ყველა სხვა ტიპი წყვეტს არსებობას, ცალნავიანი ეკლესია სულ ბოლომდე რჩება გუმბათიანი ტაძრების თანამგზავრად.
ხუროთმოძღვრული მასის სიმარტივე ცალნავიანი ეკლესიის მშენებელს თითქოს რამდენადმე ზღუდავს, მაგრამ მაინც, ამ ტიპის ადრინდელი ხანის ძეგლები გვიზიდავს თავისი მხატვრული ღირსებებით: პროპორციები ჰარმონიულია, კედლების წყობა მშვენიერი (ზოგი კედლის პერანგი ოერიოდე ათეულ ქვას თუ შეიცავს), იგრძნობა ის არტისტიზმი, რომელიც იმ დროს ახასიათებს დიდ ძეგლებსაც და მცირეთაც. ნიმუშებათ შეიძლება დავასახელოთ ოლთისის პატარა ეკლესია წალკაში, ორი სამლოცველო ე.წ. კაცხის სვეტზე იმერეთში.
თუმცა VI საუკუნეში კვლავ ბევრი ბაზილიკა, სამეკლესიანი ბაზილიკა და მცირე ერთნავიანი სამლოცველო აშენდა, ამ საუკუნის ნახევრიდან საკულტო არქიტექტურის უმთავრეს თემად თანდათანობით გადაიქცა გუმბათოვანი ტაძრის თემა, რომელმაც ასიოდე წლის მანძილზე თვალსაჩინო ევოლუცია განიცადა. მაშინდელ გუმბათიან ეკლესიათა უმეტესობამ ვერ მოაღწია დღემდე. ზოგი სულ დაიღუპა, ზოგი უფრო გვიან ძლიერ გადააკეთეს, მაგრამ დარჩენილთა მიხედვითაც შეიძლება საკმაოდ ნათელი სურათი წარმოვიდგინოთ. ირკვევა, რომ VI-VII საუკუნეებში გუმბათიან ნაგებობათა რამდენიმე ტიპი არსებობს: ტეტრაკონქის ვარიანტები, `თავისუფალი ჯვრის~ ტიპი – აგრეთვე რამდენიმე ვარიანტით, `ჩახაზული ჯვრის ტიპი~ და სხვა. ამ ტიპთაგან ადრინდელ ხანაში ყველაზე უფრო საინტერესო ევოლუცია ტეტრაკონქმა განვლო. ყველა ამ ეკლესიაში VII საუკუნემდე, წრომის ტაძრამდე, გუმბათი ეყრდნობა უშუალოდ კედლებს და არა ბოძებს. ცალკე მდგომი ბოძები მანმადე საერთოდ არ გვხვდება. ყველა გუმბათიანი ეკლესია ცენტრულია, ე.ი. მათი ორი ღერძი – აღმოსავლეთ-დასავლეთისა და სამხრეთ-ჩრდილოეთისა – ან ერთნაირია, ან პირველი მხოლოდ ოდნავ სჭარბობს მეორეს. ადრინდელი ნიმუშები მცირე და მარტივია. შემდეგ VI საუკუნის მეორე ნახევარსა და VII საუკუნეში ზომებიც იზრდება და კომპოზიციებიც რთულდება.
ერთერთი დამახასიათებელი მაგალითი არის შიომღვიმის მონასტრის ძველი ეკლესია VI საუკუნის 50-60 წლებისა. სპეციფიკური ის არის, რომ ეკლესია სანახევროდ მიწაშია ჩაფლული, შიო მღვიმელი აქვე, ეკლესიის ქვემოთ არის დასაფლავებული. ეკლესიის გეგმა ელემენტალურია: უბრალო ჯვარი, რომლის მოხაზულობა გარედანაც მჟღავნდება; ერთი აფსიდი და სამი სწორკუთხა მკლავი. ამგვარად ეს ე.წ. `თავისუფალი ჯვრის~ ტიპის შენობაა. იმ პერიოდში მოიძებნება მსგავსი გეგმის მქონე სხვა ნიმუშებიც და აგრეთვე `თავისუფალი ჯვრის~ ტიპის ვარიანტებიც. გეგმით შიომღვიმის ეკლესიას უახლოვდება სოფ. ოდლეთის `ნათლისმცემელი~ (ქართლი, კავთურის ხეობა), რომელსაც აგრეთვე VI საუკუნეს მიაკუთვნებენ. უფრო თავისებურია ე.წ. `ერელაანთ საყდარი~ ახმეტასთან (კახეთი). ჩუბინაშვილის აზრით იგი V საუკუნისა თუ არა, VI საუკუნის მაინც არის. ესეც `თავისუფალი ჯვრის ~ ტიპისაა, ერთი აფსიდით და სამი სწორკუთხა მკლავით. მისი განმასხვავებელი ისაა, რომ სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მკლავებს აღმოსავლეთით პატარა აფსიდები აქვთ. ტეტრაკონქის ერთი უადრესი ნიმუშთაგანია მანგლისის ტაძარი თავდაპირველი სახით, აგებული V საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში, მას შემდეგ რაც ვახტანგ გორგასალმა აქ საეპისკოპოსო დაარსა. გეგმა მარტივი იყო: ცენტრალურ გუმბათქვეშა კვადრატს ოთხ მხრივ ბემების გარეშე ეკვროდა აფსიდები. მაგრამ გარედან ტეტრაკონქი არ ჩანდა, იგი ოქტოგონში (რვაწახნაგაში) იყო მოქცეული. XI საუკუნეში ტაძარი საფუძვლიანად გადააკეთეს.
VI საუკუნეს ასევე მიეკუთვნება ძველი გავაზის (კახეთი) პატარა ეკლესია: მისი გეგმა უბრალო ოთხყურას წარმოადგენს, მაგრამ ცენტრი აქაც გუმბათქვეშა კვადრატია. გავაზში მარტივი გეგმაა – ოთხი ნალისებრი აფსიდი და გუმბათი, შენობის გარეგნობა პირდაპირ იმეორებს შიგა მოხაზულობას და გარედან ოთხი ცილინდრის რამდენადმე პრიმიტიული შეხამება გამოდის (ახლანდელი გუმბათი და გარშემოსასვლელი გვიანდელია).
ეკლესიის ზომა ძალიან მცირეა. გეგმის უმარტივესი კომპოზიცია არ იძლეოდა კონსტრუქციულ საშუალებას გუმბათქვეშა ნაწილის გასაფართოვებლად, ახალი სარწმუნოების გავრცელება და დამკვიდრება კი სწორედ ასეთ ამოცანას უსახავდა მშენებელთ: საჭირო იყო უფრო ვრცელი და ტევადი გუმბათიანი ტაძრების შექმნა. ეს ძლიერი ბიძგი იყო ტექნიკურ და კომპოზიციურ სიახლეთა ძიების გზაზე. ასეთ ძიებათა საყურადღებო და დამახასიათებელი ნიმუშია ნინოწმინდის ეკლესია (საგარეჯოს რაიონი). მის გეგმაში სწორედ ტეტრაკონქის ტიპის განვითარებასა და გართულებას ვხედავთ. ხუროთმოძღვრის წინაშე აქ უფრო ძნელი ამოცანა იყო დასახული: მას უნდა შეექმნა დიდი საეპისკოპოსო ტაძარი და არა სოფლის უბრალო სამლოცველო, მსგავსად ძველი გავაზისა. გუმბათქვეშა სივრცის გაფართოების მიზნით შენებელმა ცენტრალურ კვადრატს კუთხეები ჩამოჭრა და ოთხ აფსიდს შორის, შენობის დიაგონალურ ღერძებზე, ჩასვა კიდევ ოთხი მცირე სადგომი. გუმბათისათვის მან მიიღო რვა საყრდენი და, ამის შესაბამისად, რვა გუმბათქვეშა თაღი, ესე იგი მას საშუალება მიეცა წინანდელთან შედარებით საგრძნობლად გაეზარდა გუმბათის დიამეტრიც და, შესაბამისად, მთელი გუმბათქვეშა სივრცეც. ნინოწმინდის საეპისკოპოსო ტაძარი ტიპიური გარდამავალი ძეგლია (საქართველოში მეორე ასეთი კომპოზიცია არ მოიძებნება). იგი დიდ მნიშვნელობას იძენს მისი ევოლუციური თვალსაზრისით განხილვისას, ერთი მხრივ, როგორც უბრალო ტეტრაკონქის განვითარება, მეორე მხრივ კი, როგორც იმ ჯგუფის ძეგლთა უშუალო წინამორბედი, რომელსაც სათავეში უდგას მცხეთის ჯვრის ტაძარი, ერთი უმაღლესი მწვერვალთაგანი ქართული ეროვნილი ხელოვნებისა.
მცხეთის ჯვარი (586/87 – 604 წლები) მდებარეობს მთაზე ძველი დედაქალაქის, მცხეთის პირდაპირ, იქ, სადაც არაგვი მტკვარს ერთვის. ჯვარში განვითარებული და მხატვრულად სრულყოფილია ნინოწმინდის კომპოზიცია. გეგმის საფუძველს აქაც კუთხის ოთახებიანი ტერაკონქი შეადგენს, მაგრამ ეს კუთხის ოთახები რადიალურად კი არ არის განლაგებული, არამედ აფსიდების ღერძების პარალელურად.
მცხეთის ჯვარი – წინა დროის ქართული ხუროთმოძღვრების ძიებათა დამაგვირგვინებელი და ყველაზე სრულად განმასახიერებელი ნაწარმოები – საფუძველს უყრის განვითარების მთელ საფეხურს: VII საუკუნეში იქმნება ანალოგიურ ძეგლთა მთელი ჯგუფი, რომლებიც გეგმისა და საერთო აგებულების მხრივ დიდად უახლოვდება მცხეთის ჯვარს, მაგრამ კერძო დეტალებით განსხვავდებიან მისგან. ეს ძეგლები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებშია, რაც მოწმობს, რომ ქართული ერის კულტურული ერთიანობა წინ უსწრებს მის სახელმწიფოებრივ გაერთიანებას: ატენის სიონი ქართლშია, ძველი შუამთა კახეთშია, მარტვილი – დასავლეთ საქარრთველოში, ეგრისში. ჯვარის ტიპი, ესე იგი კუთხის ოთახებიანი ტეტრაკონქი, ცნობილია მხოლოდ საქართველოსა და სომხეთში. იქაური ნიმუშები ქართულ ნიმუშთაგან განსხვავდება გარკვეული თავისებურებებით, ისე როგორც საერთოდ ამ ორი ქვეყნის ხუროთმოძღვრება. ერთი განსხვავებული ნიშანთაგანია ის, რომ ჯვარის ტიპის სომხური ძეგლები გარედან ერთიან ბლოკს წარმოადგენს – მთელი შიგა გეგმა გარედან მკაცრ სწორკუთხედშია მოქცეული; ქართული ნიმუშების გარეგანი მასები კი უფრო დიფერენცირებულია აფსიდთა შვერილების წყალობით. განსხვავებულია პროპორციები, შენობის კორპუსისა და გუმბათის ყელის შეფარდება და სხვა.
საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ პროვინციალ ტაოში VI საუკუნეში აშენდა ერთისა და იმავე ტიპის ორი მონუმენტური კათედრალი – იშხანსა და ბანაში. მათი გეგმა ტეტრაკონქის თემის თავისებური ვარიანტია – ტეტრაკონქი მრგვალი გარშემოსავლელით. კონსტრუქციული თვალსაზრისით ეს ფრიად ორიგინალური და რთული შენობებია. მოგვიანებით, IX და XI საუკუნეებში, იშხნის ტაძარი საფუძლიანად გადააკეთეს. თავდაპირველი ნაგებობისაგან დარჩა მხოლოდ აღმოსავლეთის (საკურთხევლის აფსიდი), რომელიც გვიანდელი შენობის ფარგლებში მოექცა. ბანასა და იშხნის ტიპი აგრეთვე უცნობია საქართველოსა და სომხეთის გარეთ.
VII საუკუნის ოცდაათიან წლებს მიეკუთვნება წრომის ტაძარი (ქართლი), რომელიც უკვე შეიცავს ბევრ ისეთ ნიშანს, რომლებიც მოასწავებს ქართული საეკლესიო არქიტექტურის მომავალ განვითარებას. გეგმით იგი მიეკუთვნება ე.წ. `ჩახაზული ჯვრის~ ტიპს, რომელიც იმ დროს ყალიბდებოდა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების საკულტო ხუროთმოძღვრებაში.  გუმბათი აქ კედლებს კი არ ეყრდნობა, როგორც ეს აქამდე განხილულ ყველა ტიპის ეკლესიებში იყო, არამედ ოთხ ცალკე მდგომ ბოძს. აფსიდი მხოლოდ ერთია, აღმოსავლეთით, საკურთხევლისა. შენობის ინტერიერში, რომელშიაც გარკვევითაა გამომჟღავნებული სიგრძივი (აღმოსავლეთ-დასავლეთის) ღერძი, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება დასავლეთით მოთავსებულ პატრონიკეს – იგი აწონასწორებს მთელ შინაგან სივრცეს; რაკი აფსიდი მხოლოდ ერთის, პატრონიკეს და მის ქვეშ მდებარე ნართექსის გარეშე, აღმოსავლეთის მკლავი დასავლეთისაზე უფრო გრძელი გამოვიდოდა და თავის მხარეს `გადასძლევდა~ ეკლესიის მასებს – ქართულ ეკლესიებში კი მტკიცე ტრადიციაა, რომ გუმბათი შენობის მთავარი ჭერძის ცენტრში უნდა იყოს, ან დაახლოებით ცენტრში მაინც. შემდგომი ევოლუციის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია, რომ საკურთხევლის აფსიდი შვერილს არ ქმნის და აღმოსავლეთის კედლის სწორ სიბრტყის უკანაა დამალული. შემდგომ ქართული საეკლესიო  არქიტექტურა შეინარჩუნებს ამ თავისებურებას იმ ძეგლებში, რომლებიც განვითარების უმთავსე ხაზს წარმოადგენენ. ამით ქართული ეკლესიები მკვეთრად განსხვავდება ბიზანტიის, დასავლეთის (რომანული, გოთური), შუა ევროპისა და რუსეთის ეკლესიებისაგან. მონათესავე ნიმუშები მათ მხოლოდ სომხეთისა და წინა აღმოსავლეთის ზოგ ქვეყანაში (მაგ. სირიაში) მოეძებნება. წრომის ხუროთმოძღვარმა აქ ამოხსნა ძნელი ამოცანა, რომელსაც შვერილი აფსიდის უგულებელყოფა სახავდა. ფასადის მხარეს, იქ, სადაც საკურთხევლის აფსიდი ემიჯნება სადიაკვნესა და სამკვეთლოს, მან კედლის სისქეში ჩაკვეთა ორი ღრმა ნიშა: კედელი გათავისუფლდა სრულიად ზედმეტი მასისაგან, რომელიც აფსიდების სიმრგვალისა და კედლის გარე სწორი ხაზის  შეთავსების გამო წარმოიშობოდა. ამ ხერხს კონსტრუქციული მნიშვნელობა ჰქონდა. სამკუთხა ნიშების მოტივმა, რომლის წყალობითაც გადაიჭრა აფსიდისა და ფასადის სიბრტყის ურთიერთშეხამების საკითხი, მკვიდრად და დიდი ხნით მოიკიდა ფეხი ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრებაში. ამასთანავე იყო დაკავშირებული ის, რომ აღმოსავლეთის ფასადი, თავისი საერთო აღნაგობით, გამოეყო დანარჩენ სამ ფასადს, განსხვავდა მათგან, როგორც მთავარი ფასადი (მეორე მთავარი ფასადი სამხრეთისაა, დასავლეთის ტაძრებში მთავარის ჩრდილოეთისა და დასავლეთის ფასადები). წრომის შემდეგ ქართულ არქიტექტურაში საბოლოოდ დამკვიდრდა ჯვრის ოთხივე მკლავის, ესე იგი ოთხივე ფასადის შუა ნაწილების ფრონტონით დაგვირგვინება. ეს მკლავები სივრცეში, გუმბათის ყელის გარშემო, მკაფიოდ გამოსახავს ჯვრის ფორმას.
ამ დროის სამოქალაქო არქიტექტურის ძეგლთაგან სხვებზე უკეთაა ცნობილი ძველი ქალაქის უჯარმის ციტადელ – ივრის მარჯვენა ნაპირზე, გარეკახეთში. ქალაქი წარმოიშვა ანტიკურ და ადრეფეოდალურ ეპოქათა მიჯნაზე, მაშინ იგი ქართლის სამეფოს აღმოსავლეთ ნაწილში იყო.
IV-VI საუკუნეებში უჯარმა, თბილისსა და მცხეთასთან ერთად, ერთი უმთავრესი ცენტრთაგანია ქართლისა. ერთხანს აქ მეფის რეზიდენციაც იყო, შემდეგ კი საუფლისწულო ქალაქად დარჩა. თვით საქალაქო ნაგებობათაგან არ გადარჩენილა. ციტადელი კი, რომელიც ქვემო და ზემო ციხეებისაგან შედგება, მდებარეოდა მცირე  მთის კეხსა და ფერდზე. იმდროინდელი სიმაგრეებისა და ციხე-ქალაქების ნანგრევები დასავლეთ საქართველოშიაც არის დარჩენილი, მაგრამ ამ ძეგლთა დღევანდელი მდგომარეობა ისეთია, რომ მათს ხუროთმოძღვრებაზე საუბარი ძნელია.
თუ IV-VII საუკუნეთა ქართული ხუროთმოძღვრების ზოგადად დახასიათებას მოვისურვებთ, უპირველესად უნდა ითქვას, რომ მისი თვისებებია საერთო აგებულების სიმკაცრე და სიცხადე, სრული წონასწორობა და სიმეტრიულობაც კი მასებისა, რომლებიც საფეხურებად იზრდება საფუძვლიდან გუმბათამდე; შენობათა აღქმის ფრონტალობა; დიდებულება, მონუმენტალობა და, ამავე დროს, ადამიანურობა მასშტაბისა, მშვიდი პროპორციული შეფარდებანი (ხაზგასმული ვერტიკალების გარეშე); განწყობილების სიხალისე, მაჟორულობა; სამკაულთა სიძუნწემ მათი გამოყენება მხოლოდ მახვილად, რომლებიც ხაზს უსვამს ნაგებობის ამა თუ იმ ნაწილს. ეს `წმინდა წყლის~ არქიტექტურის ხანაა, კლასიკურობის სულით გამსჭვალული ხანა, როდესაც განსაკუთრებული ძალით იგრძნობა დაუფარავი კონსტრუქციის – მძლავრი კედლის, თაღის, კამარის, ტრომპის, კონქის – სილამაზე და მატერიალურობა. VI საუკუნის დასასრულს და VII საუკუნის პირველ ნახევარში, სტილის მომწიფების პერიოდში, მიღწეულია ნაგებობის ყველა ნაწილის, მთელისა და ნაწილთა სრული ჰარმონია, სრული ურთიერთშეპირობება, კანონზომიერება.
V საუკუნის მეორე ნახევრიდან და VIII საუკუნეში ქართულ ხუროთმოძღვრებაში განვითარების ახალი საფეხური იწყება.

სტატიის ავტორი – ვახტანგ ბერიძეა
მასალა აღებულია წიგნიდან – „ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება“ თბილისი,  1974წ.
მასალა ადაპტირებულია მარინა იტრიაშვილის მიერ სპეციალურად საიტისთვის www.dzeglebi.ge