ეთნიკური სიჭრელისა და მრავალენიანობის მიზეზების შესახებ დაღესტანში

საყოვლეთაოდ ცნობილია, რომ კავკასიის მოსახლეობა გამოირჩევა ეთნოლინგვისტური სიჭრელით. აქ მკვიდრობს ორმოცდაათამდე ეთნოსი ამდენივე დამოუკიდებელი ენით, რომლებიც ლაპარაკობენ იბერიულ-კავკასიურ, ინდოევროპულ და ალთაურ (თურქულ) ენებზე. ამ ეთნიკურ და ლინგვისტურ სიჭრელეს ძირითადად განაპირობებს დაღესტნის მოსახლეობა. ჯერ კიდევ ძველი დროიდან დაღესტანი ცნობილი იყო როგორც "მთების ქვეყანა" და "ენათა მთა" (დაღესტნის..., 1955, გვ.6). მეცნიერები დაღესტანში 30-მდე ენასა და 70-მდე დიალექტს ითვლიან, ისე რომ ერთი ენის ზოგიერთი დიალექტის წარმომადგენელს ერთმანეთის ენის გაგება უჭირს. ნიშანდობლივია, რომ დაღესტნურ ენებში ეთნონიმი და ტოპონიმი ერთი და იგივე სიტყვით გამოიხატება. ს. ხაიდაკოვს ასეთი მაგალითები მოაქვს ლაკური ენიდან. ლაკებში ყოველი აულის სახელწოდება აღნიშნავს როგორც აულს, ისე მასში მცხოვრები ხალხის ერთობლიობას. ლაკური აულის სახელწოდება ერთდროულად ეთნონიმიურიცაა და გეოგრაფიულიც (ხაიდაკოვი, 1960, გვ. 469).
მანამ, სანამ ძირითად სათქმელზე გადავალთ, ჩამოვთვალოთ ის ძირითადი ენები, რომლებიც დაღესტნურ ქვეჯგუფში შედიან: ხუნძური ანუ ავარული ენა; ანდიური ენა (უმწერლობო ენა, რომლზედაც დაახლ. 8 ათასი კაცი ლაპარაკობს); დიდოური ანუ ცეზური ენა (უმწერლობო ენა. ამ ენაზე ლაპარაკობს დაახლ. 7 ათასი კაცი); დარგუული ენა (ახუშური, წუდახარული, კუბაჩური და ხაიდაკური დიალექტებით). ზოგიერთი მცენიერი კუბაჩურსა და ხაიდაკურს ცალკე ენებად მიიჩნევს. ამასთანავე, კუბაჩურად მხოლოდ ერთი სოფლის მოსახლეობა მეტყველებს. 1886 წელს კუბაჩურად 507 ოჯახი (2.232 სული) ლაპარაკობდა, ხაიდაკურად (კაიტაღურად) – 2.827 კომლი (14.220 სული). შემდეგ შეიძლება დავასახელოთ ლაკური ენა, რომელიც რამდენიმე დიალექტს შეიცავს და რომლებიც ერთმანეთისაგან ნაკლებად განსხვავდებიან, ვიდრე სხვა ჯგუფებისა (ლაკურად 1886 წელს 6.383 ოჯახი, 29.215 სული მეტყველებდა); ლეზგიურ ქვეჯგუფში ორი ენაა გაერთიანებული: ლეზგიური (კირიული ენა) და ტაბასარანული ენა). (1886 წ. ლეზგიურ ანუ კირიულ ენაზე 10.168 ოჯახი, 55.233 სული ლაპარაკობდა, ტაბასარანულზე – 2.209 ოჯახი, 13.270 სული). სხვა ენებიდან შეიძლება დავასახელოთ: არჩიული ენა (არჩიული ენა მხოლოდ ერთ სოფელში  არჩიში არის გავრცელებული. 1886 წ. ამ ენაზე 203 კომლი, 804 სული მეტყველებდა). აღულური ენა (გავრცელებული იყო ექვს პატარა სოფელში (1886 წლის მონაცემებით აღულურ ენაზე 1.266 ოჯახში 6.840 სული ლაპარაკობდა. დღევანდელი მონაცემებით აღნიშნულ ენაზე 700-მდე კაცი მეტყველებს); ახვახური ენა (ხუნძურის ჯგუფის ენა დასავლეთ დაღესტანში. ამ ენაზე სამ სოფელში 3.800-მდე კაცი ლაპარაკობს. 1886 წლის მონაცემებით: 838 ოჯახი, 3.585 კაცი); ბაგულალური ანუ კვანადური ენა (მეტყველებს 3.300-მდე კაცი დასავლეთ დაღესტნის სულ ოთხ სოფელში. 1886 წელს ბაგულალურ ენაზე 398 ოჯახის 1.474 სული ლაპარაკობდა); ბოთლიხური ანუ ღოდობერული ენა (დასავლეთ დაღესტნის ორ სოფელში აღნიშნულ ენაზე დაახლ. 3.500 კაცი მეტყველებს. 1886 წელს – 203 ოჯახი, 887 სული); ბუდუხური ენა (აზერბაიჯანის შაჰ-დაღის მთებში ბუდუხურად ლაპარაკობს 2.000 კაცი); კაპუჭური ანუ ბეჟიტური ენა (ხუდძურის ჯგუფის ამ ენაზე დასავლეთ დაღესტნის სამ სოფელში ლაპარაკობს სულ 2.500 კაცი. 1886 წელს: 44 კომლი, 2.330 სული); კარატაული ენა (მეტყველებენ სულ ორ სოფელში. 1886 წ. 1.897 კომლი, 7.217 სული); კრიწული ენა (აზერბაიჯანის შაჰ-დაღის მთებში ლაპარაკობს 500 კაცი); რუტულური ენა (ლეზგიურთან ახლო მდგომ ამ ენაზე სულ ორი სოფლის 700 ადამიანი მეტყველებს. 1886 წელს ეს მაჩვენებელი საკმაოდ მაღალი იყო _ 2.259 ოჯახი, 11.985 სული); წახურული ენა (ამ ენას ფლობს 800-მდე კაცი. 1886 წ.: 912 კომლი, 5.165 კაცი); ხინალუღური ენა (1000 კაცი). გამოყოფენ აგრეთვე ტინდიურ (1886 წელს – 1024 ოჯახი, 3889 სული), ხვარშიულ (ხუთი სოფელი. 1886 წელს – 338 კომლი, 1.406 კაცი), ჰიდურ- ანდალალურ-ყარახულ, ანწუხურ ენებსა და დიალექტებს (ჩიქობავა, 1952, გვ. 369-371; ახვლედიანი, 1972, გვ. 312-314; კავკასიის..., 1960, გვ. 22).
საისტორიო წყაროებით ირკვევა, რომ თავის დროზე კავკასიის სხვა მხარეებიც მრავალენობრივი და მრავალეთნიკური იყო. მაგალითად, ანტიკური მწერლები მიუთითებენ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის მრავალ ენაზე, რომელთათვისაც მაშინ ისეთივე ეთნოლინგვისტური სიჭრელე იყო დამახასიათებელი, როგორც დღევანდელი დაღესტნისათვის. პოლიეთნიკური იყო აგრეთვე ალბანეთიც. "ისტორიის მამა" ჰეროტოდე (ძვ.წ. V ს.) წერდა, რომ "კავკასიაში მკვიდრობს მრავალი სხვადასხვა ტომი". ხუთასი წლის შემდეგ იგივეს წერდა სტრაბონი, რომელიც გაოცებული იყო კავკასიის პოლიეთნიკურობით. მისი სიტყვით, მხოლოდ ქალაქ დიოსკურიაში (დღევანდელი სოხუმი) დასავლეთ კავკასიის 70-მდე ტომის წარმომადგენლები იყრიდნენ თავს სავაჭროდ (თ. ყაუხჩიშვილი, 1957, გვ. 123). რაც შეეხება ალბანეთს, აქ სტრაბონით 26 სხვადასხვა ტომი და ხალხი ცხოვრობდა, რომლებსაც ყველას თავისი ენა ჰქონდა და როგორც სტრაბონი აღნიშნავს, "იმიტომ, რომ ერთმანეთს არ ერევიან" (ყაუხჩიშვილი, 1957, გვ. 134). მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ისტორიული ალბანეთის ტერიტორია ძირითადად დაღესტნურ ენებზე მოლაპარაკე ტომებით იყო დასახლებული და დაღესტანის გარკვეული ნაწილიც ალბანეთის შემადგენლობაში შედიოდა. ალბანელები სხვა ეთნოსების მიერ იქნენ ასიმილირებული. რაც შეეხება ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიას, აქ მრავალი ეთნოსისა (და ენის) შერწყმის შედეგად ბოლოს ორი-სამი ადიღეური ენა მივიღეთ.
ორიდე სიტყვით უნდა გავიხსენოთ ეთნოსების (და შესაბამისად ენების) განვითარების გზა. თავდაპირველად გარკვეულ რეგიონში წარმოქმნილი ენა დიალექტებად დაიშალა. ეს დიალექტები ხანგრძლივი იზოლაციის შედეგად დამოუკიდებელ ენებად გარდაიქმნენ. შემდეგ კი ისტორიის განვითარების კვალობაზე მოხდა ენათა კვლავ გამსხვილება. ასიმილაციური პროცესების შედეგად მრავალი მონათესავე და არამონათესავე ენა (ეთნოსი) შეერია ერთმანეთს და მივიღეთ დიდი ენები. შორს რომ არ წავიდეთ, ზემოთ ნახსენები ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის მაგალითი უნდა გავიხსენოთ. აქ დროთა განმავლობაში მრავალი ენის შერევის შედეგად ჩამოყალიბდა ორი-სამი მონათესავე ენა. დაღესტანში ასეთი პროცესები არ განხორციელდა. ენობრივი მოზაიკურობა არ დაირღვა და მან დღევანდლამდე შემოინახა თავი. ჩვენს წინაშე ისმის კითხვა: რატომ არსებობს დაღესტანში მრავალი ენა და ეთნოსი? რატომ არ მოხდა ამ ენათა შერევა და ეთნოსთა ასიმილაცია? სხვათაშორის, ამ საკითხს ნ. ბერძენიშვილიც შეეხო, რომელმაც აღნიშნა, რომ გარკვეული მიზეზებით მონათესაობის პრინციპიდან გამომდინარე ეთნოსების (და ენების) შერევა არ ხდება. ის კერძოდ წერდა: "დაღესტანში ორი სოფლის ერთიმეორესთან შერწყმა (მონათესავე ენების მქონე სოფლის) არ ხდებოდა და საუკუნეთა მანძილზე განაგრძობენ დამოუკიდებლად ცხოვრებას. ამავე დროს ძველი საინგილო (ასეთივე "დაღესტნური") ერთიანად გაქართულდა.
ჰერეთთან ერთად, რაღა შუაშია მონათესავეობის მომენტი?" (ბერძენიშვილი, 1990, გვ. 410). სხვადასხვა ხალხების და მათი ენების შერევა-ასიმილაციის ხელისშემშლელ არაერთ ფაქტორზე მიუთითებენ მეცნიერებაში. პირველყოვლისა ასახელებენ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ პირობებს. დიდი მთები, ხეობები, განიერი მდინარეები, უდაბნოები... ხელს უშლიდნენ ორი და რამდენიმე ხალხის (ეთნოსის) ეთნიკურ და ენობრივ კონტაქტებს. იქ, სადაც ასეთი ხელისშემშლელი პირობები არ იყო ისტორიულად ორი ეთნოსის საკონტაქტო ზონაში ყოველთვის გვქონდა შერეული მოსახლეობა, რაც ხშირად ერთი ეთნოსის მიერ მეორე ეთნოსის ასიმილაციას იწვევდა.
დაღესტანში ეთნოსების და ენების მრავალრიცხოვნების მიზეზების შესახებ ასახელებდნენ მეურნეობის ფორმასაც. მხედველობაში აქვთ ნატურალური მეურნეობის შემონახულობა და გადარეკვითი მეცხოველეობის არარსებობა. თავისთავად, ბუნებრივ-გეოგრაფიულ ფაქტორთან ერთად, ეს მომენტი ერთგვარად მხედველობაშია მისაღები, მაგრამ არაა გადამწყვეტი და წამყვანი. მსგავს ბუნებრივ-გეოგრაფიულ გარემოში მეურნეობის მსგავსი ფორმების არსებობის პირობებში მაინც მოხდა წვრილ-წვრილი ეთნოსებისა და ენების გამსხვილება (ისევ და ისევ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის მაგალითი შეიძლება გავიხსენოთ). ამასთანავე, ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ კავკასიის სხვა მხარეებში (მაგალითად, ცენტრალურ კავკასიაში) რელიეფი უფრო რთულია, ვიდრე დაღესტანში.
დაღესტანში ეთნიკური სიჭრელე და მრავალენიანობა მიზეზთა კომპლექსის შედეგია, რომელთაგანაც მთავარი არის სოციალურ ურთიერთობათა ის განსაკუთრებული ფორმა, რომელიც აქ არსებობდა და, პირველ რიგში, ქორწინების წესი. ცნობილია, რომ მსოფლიოში ქორწინების ორი ძირითადი ფორმა არსებობს: ეგზოგამიური და ენდოგამიური. ეგზოგამიური ქორწინების დროს ქორწინება აკრძალულია ერთი და იმავე გვარის ან თემის შიგნით. ენდოგამიური ქორწინების დროს ქორწინება დასაშვებია ერთი და იმავე ტერიტორიული, სოციალური, საზოგადოებრივი ჯგუფის წევრებს შორის. ეგზოგამიური ქორწინების დროს თუ აკრძალულია ქორიწნება სანათესაო წრის შიგნით, ენდოგამიური ქორწინებისას კი პირიქით, ქორწინება იკრძალება სანათესაო წრის გარეთ.
მეცნიერებაში შენიშნულია, რომ ეგზოგამიურ ქორწინებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა არა მარტო ეთნიკური ერთობების ჩამოყალიბებაში, არამედ ნეანდერტალელი ტიპის ადამიანისაგან Homo Sapiens-ზე გადასვლაში. ბიოლოგიური თვალსაზრისით საქორწინო ურთიერთობების გამორიცხვამ სისხლით მონათესავეთა შორის მიგვიყვანა ადამიანის ფიზიკური ტიპის გაუმჯობესებასთან. ანთროპოლოგთა უმეტესობის აზრით, ადამიანთა განვითარებაში ხარისხობრივად ახალი სტადია განპირობებული იყო ძველი მოსახლეობის ცალკეული ჯგუფების ძლიერი შერევით, რაც ხშირი საქორწინო კონტაქტების შედეგად ხორციელდებოდა (გენინგი, 1970, გვ. 35-36). მეცნიერები იმასაც აღნიშნავენ, რომ ეთნიკური ერთობები ფორმირდებიან გვარის (სისხლით მონათესავე ჯგუფების) წარმოქმნასთან ერთად. გვიანი პალეოლითის ეპოქაში ახალი საწარმოო საშუალებების გაჩენამ მიგვიყვანა საქორწინო ურთიერთობების აკრძალვამდე ერთი სამეურნეო უჯრედის შიგნით, რამაც ახალი სოციალ-ეკონომიკური უჯრედის გვარის წარმოქმნა გამოიწვია, რომელშიც მტკიცე, ერთ სამეურნეო კოლექტივად გაერთიანებული იყვნენ უახლოესი სისხლით მონათესავე კოლექტივები (გვარები). ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში იმყოფებოდნენ არამარტო სოციალური, სამეურნეო, არამედ ენობრივი თვალსაზრისითაც. ორი და მეტი გვარის ასეთი გაერთიანება უკვე გვაძლევს ტომს, რომელიც ეთნიკური ერთობის პირველი საფეხური იყო. თითოეულ ტომს კი თავისი სამეტყველო ენა (თუ დიალექტი) ჰქონდა. ასეთი ეთნიკური ერთეულები (ტომები) ენდოგამიურნი იყვნენ. ქორწინება ხდებოდა ტომის, ეთნიკური კოლექტივის შიგნით. ტომის ენდოგამიურობის დარღვევის შემთხვევაში მისი ეთნიკური ტრანსფორმაცია გარდუვალი იყო. ისტორიაში ცნობილია არაერთი ფაქტი, როდესაც ერთი ეთნოსის მეორეში შერევა, ახალი ეთნოსების ჩამოყალიბება ხდება სწორედ მაშინ, როდესაც ეთნოსის ენდოგამიურობა ირღვევა, როდესაც ორი მეზობლად მცხოვრები ანდა შემხვედრი ეთნოსი ერთმანეთთან საქორწინო ურთიერთობაში შედის (ბრომლეი, 1969). მართალია, ორი ეთნოსის შეხვედრის ადგილას ასიმილაციური პროცესებისას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა რაოდენობრივ ფაქტორს, მაგრამ შეიძლება მრავალრიცხოვან ეთნოსს ვერ მოეხდინა მცირერიცხოვანი ეთნოსის ასიმილაცია, თუ ეს ეთნოსები ენდოგამიურნი იყვნენ, თუ საქორწინო ურთიერთობით არ შეერეოდნენ ერთმანეთს, თუ ქორწინება მხოლოდ თავისი ეთნოსის შიგნით ჰქონდათ. ეთნიკური ტრადიციების შენარჩუნებისათვის ენდოგამია აუცილებლად მიაჩნდა ლ. გუმილიოვს, რადგან ენდოგამიური ოჯახი ბავშვებს გადასცემს ქცევის გამომუშავებულ, ტრადიციულ სტერეოტიპებს, ეგზოგამიური ოჯახი კი გადასცემს მათ ორ სტერეოტიპს, რომლებიც ერთმანეთს მუდმივად ახშობენ (გუმილიოვი, 1989წ, გვ. 89-90). ქორწინების ფორმას მიაწერენ არქეოლოგიური კულტურების ერთიდან მეორეში გადატანას. როდესაც ორი მონათესავე (თუ არამონათესავე) ტომი ერთმანეთთან ეგზოგამიურ ქორწინებაში იყო არა მარტო ენობრივი ელემენტის გადატანა ხდებოდა ერთი ტომიდან (ეთნოსიდან) მეორე ტომში (ეთნოსში), არამედ კულტურის ამა თუ იმ ელემენტისაც. მსგავსი კულტურების ამ გზით გავრცელება უფრო მისაღებად მიაჩნიათ, ვიდრე სესხება (ბრიუსოვი, 1956).
გვიან პერიოდში ქორწინების ამა თუ იმ ფორმას ხშირად განაპირობებდა რელიგიაც, განსკაუთრებით დიდი, მონოთეისტური რელიგიები გვაქვს მხედველობაში. აღნიშნულმა მონოთეისტურმა რელიგიებმა ბევრად განსაზღვრეს დღევანდელი მსოფლიოს ენობრივი და ეთნიკური სახე. თურქული ეთნოსის არაენდოგამიურობამ ხელი შეუწყო არაერთი სხვადასხვა ეთნოსის თურქულ ენობრივ-ეთნიკურ სამყაროში შესვლას. თურქთათვის მთავარი იყო რელიგიური და არა ეთნიკური ფაქტორი. ქორწინების წესმა დაიცვა ხორვატები სერბთა ასიმილაციისაგან. კონფესიური სხვაობის გამო, ხორვატები და სერბები ერთმანეთზე არ ქორწინდებოდნენ, შესაბამისად ერთმანეთს არ ერეოდნენ. ენდოგამიური ხორვატული ეთნოსი ეგზოგამიური გვარებისაგან შედგებოდა. საქორწინო ურთიერთობა ამ ეგზოგამიურ გვარებს შორის ხორციელდებოდა. საისტორიო წყაროებით ცნობილია, რომ XII საუკუნის ხორვატიაში გვარი მნიშვნელოვანი სოციალური ერთეული იყო (ჩეშკო, 1989, გვ. 141). ისევ იუგოსლავიის მაგალითი უნდა მოვიყვანო. ცნობილია, რომ უცხოეთნიკურ და ენობრივ გარემოში მცირერიცხოვანი ეთნიკური ერთეულები ადვილად ასიმილირდებიან. მაგრამ ყოველთვის ასე არაა. იუგოსლავიაში არიან ცალკეული ჯგუფები, რომლებმაც ასწლეულების განმავლობაში, უცხო ეთნიკურ გარემოში ხანგრძლივი ცხოვრების მიუხედავად, შეინარჩუნეს თავიანთი ნაციონალური თვითშეგნება და ენა. ასე მაგალითად, 1657 წელს ჩერნოგორიელთა 50-მდე ოჯახი გადასახლდა პეროაში (სოფელ ისტრიაში ქ. პულის სიახლოვეს). გადასახლებულები აღმოჩნდნენ ისტრელი სლავებისა და ნაწილობრივ იტალიელების სრულიად უცხო გარემოში, როგორც ენობრივი, ისე რელიგიური და კულტურული თვალსაზრისით წარსულში, განსაკუთრებით იტალიაში აბსოლუტური ხელისუფლების დროს, არაერთგზის ცდილობდნენ მათ ასიმილაციას. პეროანელებს არ ჰქონდათ სკოლა მშობლიურ ენაზე, მაგრამ მათ შეინარჩუნეს ეთნიკური და ენობრივი თავისთავადობა, მართლმადიდებლური სარწმუნოება, წეს-ჩვეულებები მხოლოდ და მხოლოდ ენდოგამიური ქორწინების საფუძველზე. ისინი ქორწინდებოდნენ მხოლოდ თავისი ეთნიკური ჯგუფის შიგნით. ამასთანავე, რომ არ გასულიყვნენ საქორწინო ურთიერთობის დასამყარებლად თავისი ჯგუფის გარეთ, ხშირად სისხლით ნათესავებიც კი ქორწინდებოდნენ ერთმანეთზე (ბარიაკტაროვიჩი, 1974, გვ. 52). კათოლიკობის მიღების შემთხვევაში კი მიგრანტი ჩერნოგორიელები შევიდოდნენ საქორწინო ურთიერთობაში ადგილობრივ მოსახლეობასთან და ისინი უკვე დიდი ხნის ასიმილირებული იქნებოდნენ. მაშასადამე, ენდოგამია განაპირობებს ეთნიკური ჯგუფის და მისი ენის შემონახულობას.
საქორწინო წეს-ჩვეულების (ურთიერთობის) გამო სრემელი ალბანელები შეერივნენ ადგილობრივ სლავურ მოსახლეობას და, პირველ რიგში კათოლიკე ხორვატებს, რადგან ტომში დაკანონებული ტრადიციის მიხედვით, მათში ენდოგამია აკრძალული იყო. ალბანელებში ეგზოგამიის ჩვეულება უფრო შორს იყო წასული. აქ გვქონდა არა ეგზოგამიური გვარი, არამედ ეგზოგამიური ტომი. ალბანელები არასდროს არ ქორწინდებოდნენ თავისი ტომის შიგნით. უფრო მეტიც, ყველაზე დიდი ალბანური ტომის – მიდრიტას – წარმომადგენლები არ ქორწინდებოდნენ შალის და შოშის ტომების ადამიანებზე, რადგან, გადმოცემით, ამ სამი ტომის საფუძვლის ჩამყრელი იყო სამი ძმა.
ამრიგად, ეთნიკური ერთობის მდგრადობის მძლავრი განმაპირობებელი ფაქტორი იყო მის ენდოგამიურობა, ე.ი. საქორწინო ურთიერთობის დამყარება ერთობის (ამ შემთხვევაში ეთნიკური ერთობის) შიგნით. ენდოგამიურობა დამახასიათებელი მოვლენა იყო ისტორიის სხვადასხვა ეტაპზე სხვადასხვა ტიპის ეთნოსებისათვის. საყურადღებოა, რომ ძველ ათენში პერიკლეს დროს (ძვ.წ. V ს.) კანონით აიკრძალა ქორწინება "ბარბაროსებთან", ე.ი. სხვა ხალხებთან. თანამედროვე პირობებში შენიშნულია, რომ ეთნოსები ჩვეულებრივ უკიდურეს შემთხვევაში 90%-ით ენდოგამიურები არიან. ეთნოსის ენდოგამიურობის დარღვევა თუ აცდა 10-15%-ს, მაშინ მისი დეზინტეგრაციული მოვლენა მოქმედებას იწყებს და ენდოგამიურობის მნიშვნელოვნად დარღვევის შემთხვევაში ეთნოსის მოდიფიკაცია ანდა სრული გაქრობა გარდაუვალია (ბრომლეი, 1969). საერთოდ, ცნობილია, რომ შერეული ქორწინებანი წარმოდგენს ერთ-ერთ მთავარ ინსტრუმენტს ახლი ეთნოსის შექმნისა ორი ან მეტი ეთნიკური ერთობის სინთეზის საფუძველზე. ახალი ეთნიკური ერთობების ფორმირებაში ენდოგამიის გარღვევის როლი კარგად ჩანს ადრეშუასაუკუნეების დასავლეთ ევროპის მაგალითზე.
დასავლეთ ევროპის ხალხების ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვანი იყო VII-VIII საუკუნეებში ყველა ბარბაროსულ სამეფოში შერეული ქორწინების აკრძალვის გაუქმება (კორსუნსკი, 1968, გვ. 128). ამრიგად, ეჭვი არაა, რომ სწორედ ქორწინება წარმოადგენს ყველაზე რადიკალურ გზას ამა თუ იმ ეთნოსში უცხო ელემენტების შესვლისა. ეთნოსის ენდოგამიურობა, საქორწინო წრის ჩაკეტილობა უზრუნველყოფს ერთგვაროვანი ეთნიკური და ენობრივი შემადგენლობის შენარჩუნებას.
დავუბრუნდეთ ისევ დაღესტანს. დაღესტნის წვრილ-წვრილი ეთნოსები ენდოგამიურნი იყვნენ. ამასთანავე, დაღესტანში, კავკასიის სხვა ხალხებისაგან განსხვავებით, არ გვქონდა გვარი და შესაბამისად არც გვარის (სანათესაო წრის) ეგზოგამიურობა არსებობდა. კავკასიის ყველა ხალხში არსებობდა ისეთი სოციალური ერთეული, როგორიცაა გვარი. გვარი ჩვეულებრივ აქ გაიაზრებოდა, როგორც ერთი პიროვნების (წინაპრის) შთამომავალთა ერთობლიობა. გვარის წევრების ერთმანეთზე დაქორწინება გამოირიცხებოდა. არამარტო გვარი, არამედ სოფელიც კავკასიაში ეგზოგამიური იყო. ტრადიციის დამრღვევი, სისხლის შემრყვნელი კავკასიის სხვადასხვა ხალხებში სასტიკად ისჯებოდა. ყაბარდოში გვარი ("ლეპკ") მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა, რომლის წევრებიც ერთმანეთთან დაკავშირებული იყვნენ არამარტო საერთო წარმომავლობით, არამედ სამეურნეო, საზოგადოებრივი და იდეოლოგიური კავშირებით (პერშიცი, 1951, გვ. 177). "ლეპკის" წევრების ერთობის დამახასიათებელი ნიშანი იყო საგვარეულო ეგზოგამია, რომელიც ძველი გვაროვნული ეგზოგამიიდან მიღებულ ტრადიციულ წესს წარმოდგენდა. არავის არ ჰქონდა უფლება დაქორწინებულიყო თავის მოგვარეზე. ეთნოგრაფიული მონაცემებით ყაბარდოში არ დასტურდება საგვარო ეგზოგამიის დარღვევის არც ერთი შემთხვევა. ამ ჩვეულების დარღვევის შემთხვევაში გარდაუვალი იყო ქვეყნიდან გაძევება და სიკვდილიც კი (პერშიცი, 1951, გვ. 178; კავკასიის..., 1960, გვ. 178). მიუხედავად იმისა, რომ ყაბარდოში და ჩერქეზეთში ისლამი ნებას რთავდა სხვა რიგის საქორწინო ურთიერთობებს (მრავალცოლიანობა, ნათესავების ერთმანეთზე დაქორწინება და სხვ.), ბოლო დრომდე ტრადიციულს ენიჭებოდა უპირატესობა. ისლამმა ვერ მოსპო აქ გვარი და საგვარო ეგზოგამია. ყაბარდოში (ჩერქეზეთში) გვარის მნიშვნელობას ხაზს უსვამს ისიც, რომ აქ ყველა გვარს სოფლის სასაფლაოზე თავისი უბანი ჰქონდა. ყაბარდოში გამოყოფენ მეორე რიგის გვარებსაც, როდესაც ერთი ძირი-გვარიდან რამდენიმე ახალი გვარია წარმოქმნილი. ამ შემთხვევაშიც დაცული იყო მკაცრი ეგზოგამია ადრინდელი გვარის წარმომადგენლებთან.
გვქონდა გვარი ("მიგაგ") ოსეთშიც, რომლის წევრებიც აგრეთვე ერთი წინაპრისაგან მომდინარედ თვლიდნენ თავს. ოსებში მკაცრად იცავდნენ ეგზოგამიას. ქორწინება მოგვარეზე, თუნდაც ნათესაობა ძალიან დაშორებული ყოფილიყო, გამოირიცხებოდა (კავკასიის..., 1960, გვ. 329; გაგლოითი, 1974, გვ. 18-19, 90).
ასეთივე საქორწინო ურთიერთობა არსებობდა ჩეჩნეთში და ინგუშეთში. აქაც მოგვარეების დაქორწინება გამოირიცხებოდა. აქ იკრძალებოდა ქორწინება არა მარტო სისხლიერ ნათესავებს შორის, არამედ არასისხლიერ ნათესავებს შორისაც (კავკასიის..., 1960, გვ. 360, 384, 385). ამასთანავე, კავკასიის ყველა ხალხში ეგზოგამიური იყო არა მარტო გვარი, არამედ სოფელი. სოფელში მცხოვრებ სხვადასხვა გვარის წარმომადგენლებს არ ჰქონდათ ერთმანეთზე დაქორწინების უფლება. პიროვნებას საქორწინო პარტნიორი სხვა გვარში, სხვა სოფელში (ტერიტორიულ ერთეულში) უნდა მოეძებნა. ყოველივე ამან კი გამოიწვია თავის დროზე აქ არსებული ეთნიკური და ენობრივი მოზაიკურობის გაქრობა. გარკვეული სოფელი თუ ხეობა არ ჩაიკეტა, პირიქით, მისმა გახსნილობამ, სხვა სოციუმის, სხვა ტერიტორიული ერთეულის წევრობამ საქორწინო ურთიერთობაში მოხსნა ენობრივი და ეთნიკური ბარიერები და მსხვილი ეთნიკური და ენობრივი ჯგუფების წარმოქმნამდე მიგვიყვანა, მიუხედავად ბუნებრივ-გეოგრაფიული თვალსაზრისით არახელსაყრელი პირობების არსებობისა. აქ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ რამდენადაც ენა წარმოადგენს ურთიერთობის საშუალებას, უდამწერლობო ეთნოსები მას ადვილად და ხშირად იცვლიან (გუმილიოვი, 1989, გვ. 76). საერთო კავკასიური წეს-ჩვეულებებისაგან ერთგვარად ცალკე დგას დაღესტნური საქორწინო ურთიერთობანი. დაღესტანში გვარი საერთოდ არ გვქონდა და შესაბამისად არც ეგზოგამიურ ქორწინებას იცნობდნენ. ქორწინება გარკვეულ ტერიტორიულ ერთეულში (სოფელში) იყო ენდოგამიური. ის ხორციელდებოდა სანათესაო ჯგუფის (თოხუმის) შიგნით. დაღესტნის თითქმის ყველა ხალხში ქორწინება ახლო ნათესავებს შორის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. დაღესტნის ყველა ეთნოლინგვისტურ ერთეულში ქორწინება მხოლოდ ღვიძლ და-ძმას შორის იკრძალებოდა. დაღესტნის ყველა ეთნოსში ქორწინების ენდოგამიურობის შესახებ მითითებულია სათანადო ლიტერატურაში (კავკასიის..., 1960, გვ. 451, 514, 533). აღნიშნულია, რომ აღულებში თოხუმურმა ენდოგამიამ უარყოფითად იმოქმედა მათი ცხოვრების ყველა წესზე, რამაც გამოიწვია თოხუმების იზოლაცია, არ ხდებოდა მათი შემჭიდროება, დაკონსერვებული იყო აღულური ენის ცალკეული დიალექტები და კილოკავები.
გვინდა მოვიყვანოთ ერთი მაგალითი, რომელიც ლინგვისტმა ალ. მაგომეტოვმა ჩაგვაწერინა, რომელიც დაღესტნის სოფელ კუბაჩიდანაა. კუბაჩელები მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელ კუბაჩურ ენაზე მეტყველებდნენ. მისი ბავშვობის დროს, XX საუკუნის 20-იან წლებში კუბაჩში ერთი ასეთი შემთხვევა მომხდარა. ახალგაზრდა კუბაჩელი ქალი, რომელიც თავის თანასოფლელზე და ნათესავზე იყო გათხოვილი, დაქვრივებულა. ქვრივს რომანი გაუბამს მეზობელი სოფლის, ამუზგის (დარგუუელების სოფელი) მკვიდრ ახალგაზრდა კაცთან, რომელმაც მალე იგი ცოლად შეირთო, რამაც კუბაჩში დიდი მღელვარება გამოიწვია. ფეხზე დამდგარა ყველა კუბაჩელი მამაკაცი, რომლებიც შეიარაღებულნი და ცხენებზე ამხედრებულნი მეზობელი სოფლისაკენ გაემართნენ საბრძოლველად, რადგან არ ყოფილა კუბაჩში და მეზობელ სოფელშიც ოდესმე შემთხვევა ერთმანეთზე დაქორწინებისა; არასდროს კუბაჩიდან ქალი სხვაგან არსად არ გათხოვილა. ტრადიციის დამრღვევნი მკაცრად უნდა დაესაჯათ. შეჯახებისაგან ეს ორი სოფელი უხუცესებმა იხსნეს, რომლებმაც ქალი ქმარს წაგვარეს და თავის სოფელს დაუბრუნეს. სხვათა შორის, დარგუელებში ერთმანეთისაგან განასხვავებენ დიდ და მცირე სანათესაო წრეებს _ "თოხუმსა" და "ჟინსს". "ჟინსის" წევრებს შორის ქორწინებას უპირატესობა ენიჭებოდა, "თოხუმის" წევრებს შორის ქორწინებასთან. აქ როგორც "ჟინსი", ისე "თოხუმი" ენდოგამიური იყო. საპატარძლოსადმი მთავარი მოთხოვნა "სისხლის სისუფთავე" იყო. "სისხლის სისუფთავეში" კი იგულისხმებოდა წყვილის ერთსა და იმავე სანათესაო ჯგუფისადმი მიკუთვნებულობა, ანუ საპატარძლო და საქმრო აუცილებლად ერთი "ჟინსისა" ან ერთი "თოხუმის" წევრები უნდა ყოფილიყვნენ. ამიტომ, დაუშვებელი იყო ქორწინება სხვა სოფლის მკვიდრებთან (ნიკოლსკაია, 1952, გვ. 25-26).
დაღესტნის ეთნოგრაფიულ ყოფაში ქორწინების ენდოგამიურობა ტაბასარანელებში ყოფილა დარღვეული. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, ტაბასარანელები სამონათესაო ჯგუფში ქორწინებას არ იწონებდნენ და უპირატესობას ანიჭებდნენ ქორწინებას მეზობელი სოფლის გოგონებთან (თუმცა მაინც იყო ქორწინება ბიძაშვილებს შორის). ამდენად, ტაბასარანელების ლეზგინებთან მრავალრიცხოვანმა ქორწინებებმა მნიშვნელოვნად იმოქმედა მათ ენობრივ სიტუაციაზე. მხედველობაში გვაქვს ტაბასარანელებში ლეზგიური ენის გავრცელება და ორენოვანება.
შეიძლება ვინმემ ბუნებრივი კითხვა დასვას: ხომ არ იყო დაღესტნის ხალხებში ეგზოგამიურობის არარსებობა და ენდოგამიური ქორწინება ისლამის მიერ დანერგილი? ამ კითხვას უარყოფითად უნდა ვუპასუხოთ. ჯერ ერთი, ქორწინების ტრადიციული ფორმა ეგზოგამიური ქორწინება ისლამმა ვერ მოსპო კავკასიის მთიანეთის სხვა ხალხებში. მეორე, სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს კალანკატუაცის (X ს.) ცნობით, ენდოგამია დამახასიათებელი მოვლენა იყო ალბანელებისა და დაღესტნელებისათვის. ეს ავტორი მოგვითხრობს ქრისტიანული ეკლესიის ბრძოლის შესახებ VIII საუკუნის I ნახევარში აღნიშნულ ქვეყნებში ნათესავებს შორის ქორწინების წინააღმდეგ (კალანკატუაცი, 1861, გვ. 255, 256, 281, 282; დავლიანიძე, 1985, გვ. 150, 168, 169). დაღესტნელებში, კერძოდ დიდოელებში სანათესაო წრის, ე.ი. გვარის არარსებობა შენიშნული აქვს ვახუშტი ბაგრატიონსაც. ის წერდა: "... არა უწყიან სრულიად ღმერთი, არცა ნათესავი და ნათესაობა" (ვახუშტი, 1973, გვ. 553).
ამრიგად, დაღესტანში მრავალენიანობა და ეთნიკური სიჭრელე განპირობებული იყო ქორწინების თავისებური წესით, ენდოგამიურობით, გვარის არარსებობით. საუკუნეთა განმავლობაში მოსახლეობის შეურევლობა აკონსერვებდა არსებულ ვითარებს, ხელს უწყობდა სხვადასხვა დიალექტების დამოუკიდებელ ენებად ქცევას. დაღესტნის გარეთ, კავკასიის სხვა ქვეყნებში ეგზოგამიამ გამოიწვია წვრილ ეთნიკურ ერთეულებს შორის საზღვრების წაშლა, ენდოგამიამ კი დაღესტანში წვრილი ეთნიკური ერთეულების და მათი ენების შემონახულობამდე მიგვიყვანა.
აღნიშნული პრობლემის შესახებ რამდენიმე წლის განმავლობაში ვფიქრობდი და მისი წერილობითი გაფორმება მას შემდეგ მოხდა, როდესაც სრულიად შემთხვევით გავეცანი ეთნოგრაფ ლ. ლავროვის ორგვერდიან წერილს, დაბეჭდილს 1951 წლის "სოვეტსკაია ეტნოგრაფიაში", რომელიც არსად, არცერთ ავტორთან დამოწმებული არაა, განსაკუთრებით მხედველობაში გვაქვს ი. ბრომლეის წერილი "ეთნოსი და ენდოგამია" და ამ წერილის ირგვლივ დაბეჭდილი ვრცელი დისკუსიის მასალები. ჩვენი დასკვნა ლ. ლავროვის დასკვნის ანალოგიურია. ლ. ლავროვიც დაღესტანში მრავალენიანობის მიზეზად ენდოგამიას ასახელებს, თუმცა არაფერს აღნიშნავს იმის შესახებ, რომ დაღესტნური ენდოგამია__გამოწვეული იყო აქ გვარის და შესაბამისად საგვარო ეგზოგამიის არარსებობით. ამასთანავე, როგორც ჩანს, მან ხარკი მოუხადა იმ დროს, როდესაც მოღვაწეობდა და მთავარ ფაქტორად მაინც ეკონომიკური მიიჩნია (ლავროვი, 1951, გვ. 103). ჩვენი აზრით, დაღესტანში ეთნიკური სიჭრელისა და მრავალენიანობის მიზეზი ენდოგამიასთან ერთან არის მთის გეოგრაფიულ- ბუნებრივი გარემო. ველის პირობებში, ეკონომიკური ფაქტორების ზემოქმედებით, ალბათ ტერიტორიული ერთეულის (სოფლის) ენდოგამიურობა გადამწყვეტი არ აღმოჩნდებოდა და ეთნოსთა და ენათა გამსხვილება მაინც მოხდებოდა. ამავე დროს გასათვალისწინებელია რელიგიური ფაქტორიც, როგორც ადრინდელი, ისე გვიანდელი. აქ თავის დროზე ვერ გავრცელდა ქრისტიანობა რომელიმე ერთი საღვთისმსახურო ენით. ამ რელიგიის მაკონსოლიდირებელი როლი კი საყოველთაოდ ცნობილია.
დასასრულს, გასაზიარებლად მიგვაჩნია გამოთქმული შეხედულება, რომ ენდოგამია აუცილებელი ელემენტთაგანია როგორც მცირე, ისე დიდი ეთნოსისა. ენდოგამია უზრუნველყოფს ოჯახის ეთნიკურ ერთგვაროვნებას, რადგან სწორედ ოჯახის საშუალებით გადაეცემა ეთნოსის უპირველესი ნიშანი _ ენა, ეთნიკური თვითშეგნება და ტრადიციული კულტურა. ენდოგამია ეთნოსისათვის გენეტიკური ბარიერის შემქმნელია. ამიტომ მეცნიერულია შეხედულება, როდესაც ედნოგამიას ეთნოსის ერთ-ერთ ნიშნად ასახელებენ (ბრომლეი, 1969).

სტატიის ავტორი - როლანდ თოფჩიშვილი;
მასალა აღებულია წიგნიდან -  „ეთნოისტორიული ეტიუდები“, წიგნი I, თბილისი, 2005 წ.