ქვემო ქართლში ფინეზაური მდინარე მაშავერის ყველაზე დიდი შენაკადია. ლოქის მთიდან ჩამოსული, იგი სამხრეთიდან შეერთვის მაშავერას დაახლოებით შუა წელზე. სწორედ ამ ხერთვისშია გაშენებული დმანისის ციხე-ქალაქი, რაც შემთხვევითი არაა. აქ იყრება ორი დიდი მნიშვნელობის მაგისტრალი: ერთი დასავლეთით, ჯავახეთ-არტაანზე, ტაო-ბიზანტიისაკენ მიმავალი, მეორე კი ფინეზაურის ხეობითა და ლოქის უღელტეხილით, ლორე-ტაშირზე გამავალი სომხეთისაკენ, დღევანდელი სამანქანო გზაც ასე მიდის:

დმანისის ნაქალაქარიდან დაახლოებით მეხუთე კმილომეტრზე ფინეზაურის აყოლებით, ამ უკანასკნელს მარცხნიდან უერთდება ყარა-სუ, ანუ ჰამამლუს წყალი. შესართავის სიახლოვეს, მდინარის მარჯვნივ მიუთითებენ ნასოფლარს ფინეზაურის სახელწოდებით, რომელსაც უნდა მიეცა სახელი მდინარისათვის. ნასოფლარში ეკლესიის ნანგრევია განვითარებული შუა საუკუნეებისა.

 XII-XIII საუკუნეებში უნდა იყოს აგებული სოფელ ჰამამლუსთან მდგარი ეკლესია, რომლის წარწერები პირველად ლ. მუსხელიშვილმა ამოიკითხა. ეკლესიის კედლებში ჩაყოლებული, ადრეფეოდალური ქვაჯვრებისა და მათი ბაზისების ფრაგმენტები, აქ ადრეული ხანის სამლოცველოს მეორედ აღშენებაზე უნდა მიგვითითებდეს. ეკლესიის პირველი წარწერა ასე იკითხება: „ადიდენ ღმერთმან მეფეთა მეფე თამარ, ერისთავი კახაჲ”. ცოტა ქვევით, იმავე ხელით ამოჭრილია: „ქრისტე, შეიწეალენ ბეღელასძე ოქროპირი და კრავაი, ძენი მათნი, ამისნი მაშენებელნი“. წარწერა კიდურწერტილოვანია და ლამაზად გამოყვანილი. გამოდის, რომ თამარის მეფობაში, კახა ერისთავი, ალბათ თორელი, განაგებდა სამეფოდ ქცეულ დმანისხევს. შემდგომში ისევე, როგორც სხვაგან, თორელები დმანისხევის სამეფო დომენში, გარვეეულ პუნქტებს თავის სამამულო მფლობელობაში აქცევდნენ. ამის მაგალითია ქვეში, რომელიც თამარის მეფობაში გადაეცათ მათ სამემკვიდროდ „ციხითა, ბაჟითა და მისითა მიმდგომითა“. ქვეშის ციხე და ხევი მათ დიდხანს შეინარჩუნეს, რისთვისაც თორელთა ამ შტოს ქვეშელები ეწოდა.

ბეღელას ძე ოქროპირი, მეუღლე კრავაისთან და შვილებთან ერთად, ამ ეკლესიის მაშენებელი ადგილობრივი ფეოდალები უნდა იყვნენ. ბეღელაძე ახლაც გავრცელებული გვარია ზემო იმერეთში. ჯვრის მონასტრის აღაპებში XII-XIII საუკუნეების ხელით, ჩაწერილია აღაპი ანტონ შეღელაჲს ძისა, რომელსაც მონასტრისათვის 1000 დრამა შეუწირავს. ეს ანტონიც ბეღელაჲს ძე უნდა ყოფილიყო, ხოლო აღრევა გრაფიკულ ნიადაგზე მოხდებოდა. ამას ემოწმება იქვე აღაპი ბურდიაშვილისა და შურდიაშვილის, ან მესხი აზნაური ისაკ ტოლობელის ძე „მატიანე ქართლისა“-ში დამოწმებული, რომელიც ტოლოშელის ძე იყო, ჯავახეთის ტოლოშიდან (დღევანდელი ტოროშელიძე). ასე რომ 1000 დრამის ჯვრის მონასტრისათვის შემწირველი ანტონი, ოქროპირ ბეღელას ძის ნათესავიც შეიძლება ყოფილიყო.

სახელწოდება ჰამამლუ წყაროებში არ იხსენიება, იგი ახალია. ლ. მუსხელიშვილი შენიშნავდა, რომ იმ ადგილას, სადაც ახლა ჰამამლუ მდებარეობს, ვახუშტი უჩვენებს თაგუთსო. ამ სოფლის იდენტიფიკაციისათვის გადამწყვეტი აღმოჩნდა ზემოხსენებული ეკლესიის კიდევ ერთი წარწერა. იგი რელიეფური ჯვრის ორ მხარესაა ამოჭრილი ოთხ სტრიქონად, უფრო წერილი ასომთავრულით, ვიდრე წარწერები თამარის, კახასი და ოქროპირის მოხსენიებით. ლ. მუსხელიშვილი ამ ბოლო წარწერის გამო აღნიშნავდა, რომ თუმცა თითქმის ყველა ასო კარგად ჩანს და წანაკითხი ეჭვს არ იწეევს, მაინც წარწერის აზრის გაგება ძნელიაო. „პირველი ორი სტრიქონი ადვილად გაიხსნება: „წმინდაჲ გრიგოლ ზღჳსა მცველი“, დანარჩენი კი გაუგებარია“. 1964 წელს ადგილობრივმა ბოროტმოქმედებმა წარწერიანი ქვები ეკლესიის კედლიდან ჩამოყარეს. ამის შემდეგ, სიმონ ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ, ისინი თბილისში ჩამოიტანა. 

ახლა, როდესაც ეს წარწერიანი ლოდები მუზეუმშია დაცული მათი წაკითხვა იოლია. ბოლო წარწერაში ფაქტობრივი ვითარება ოდნავ სხვაობს ლ. მუსხელიშვილის წანაკითხისაგან: მესამე სიტყვის ბოლო ასო „ა“-ის მაგივრად „ი“-ა, მეხუთე და მეექვსე სიტყვებში კი „ჩ“-ის ნაცვლად იკითხება „ს“-ები. საბოლოოდ ეს წარწერა ასეთი სახისა იქნება: „წმიდაჲ გრიგოლ ბღუდისაჲ, მცველი ვარძაგარისა მზღვრისა“. წინადადების პირველი სამი სიტყვა აღნიშნავს წმინდა გრიგოლის ეკლესიის ადგილმდებარეობას ისევე, როგორც დავუშეათ „წმიდაჲ გიორგი სადგერისა“, ან „წმიდაჲ ღმრთისმშობელი დმანისისა“. ამავე ქვის ქვემო, მარცხენა კუთხეში ხელოსნის წარწერა უნდა იყოს: „ქრისტე,  შეიწყალე იოანე“.

warwera

ლ. მუსხელიშვილი ზემოხსენებული ეკლესიის შესახებ წერდა: „ჰამამლუდან დაახლოებით ერთი კილომეტრის მანძილზე აღმოსავლეთისაკენ, ყარა-სუს მარცხნით, მცირე სამოსახლოს ნაშთებია, რომელსაც რამდენიმე ნაბიჯითაა დასავლეთისაკენ დაშორებული გალავნით შემორტყმული მცირე ეკლესია და სასაფლაო.

სამოსახლოში შემონახულია რამდენიმე სახლის ქვის საძირკველი. კედლები უდუღაბოდ ყოფილა ნაგები. საინტერესოა ერთი მოზრდილი სწორკუთხოვანი ნაგებობა, რომელიც ბაკსა ჰგავს. [კრომლეხსაც შეიძლება მივამსგავსოთ, თუმცა მრგვალი არაა].

უშველებელი ბრტყელი ლოდები ჩასმულია ღრმად მიწაში ფარღალალა მწკრივად. სამხრეთიდან ამ ნაგებობას თითქოს კარი ჰქონია. აქ ორი განსაკუთრებით დიდი სწორკუთხოვანი ქვა დაახლოებით ორი მეტრითაა ერთიმეორეს დაშორებული... ეკლესიის გალავანიც ამ „ბაკის“ მსგავსადაა ნაგები, თუმცა უფრო მცირე ზომის კლდეებით, ისე რომ სამოსახლო წარმოშობით, ნაწილობრივ მაინც, უთუოდ ეკლესიასთან არის დაკავშირებული“.

ზემოთ მოტანილ წარწერაში, გაუგებარ ასოთა ჯგუფში ვარძაგარის ამოცნობამ, ნათელი გახადა, რომ იქ იხსენიება ვახუშტის რუკაზე, ხევის მარცხნივ აღნიშნული იმავე სახელწოდების სოფელი. ის თავისი მდებარეობით კარგად შეესატყვისება დღევანდელი ჰამამლუს სოფლის ტერიტორიას. წყალგაღმა, ყარა-სუს მარჯვნივ, ლ. მუსხელიშვილის მიერ აღწერილი, ლიტონი კლდის ქვებით ნაგები სამოსახლო და გალავანი, უნდა მივიღოთ ვარძაგარის ცალკე უბნად, რომელსაც შესაძლოა ერქვა ზღუდე. მაშინ მისი ეკლესია იქნებოდა „წმინდაჲ გრიგოლ ზღუდისა, მცველი ვარძაგარისთა მზღვრისა“, ანუ სახნავ-სათესისა. სოფელ „ანდიკაჲ მისითა მზღვრითა“ იხსენიება მეზობელი ფოლადაურის ხეობის ეკლესიის 1189 წლის წარწერაში. ასევეა სომხეთში, სოფელ კოშის XIII საუკუნის ქართულ წარწერაში კვლავ იკითხება: „კოშელთა ზემო და ქვემო მზღვარი“. იქ საუბარია ამ მზღვრებში მოწეული ხორბლის ღალის გაუქმებაზე, სამაგიეროდ კოშელთა მიერ სახვნელი მიწის საკუთარი ხარით და ჭურჭლით ხვნაზე.

XVIII საუკუნის დასაწყისის ერთ საბუთში ვარძაგარის 60 დღის სამეხრეო იხსენიება. ეს კი დიდ სახნავ-სათესს გულისხმობს, რომლის დამუშავება აქ ძველთაგან მომდინარე ტრადიცია ყოფილა.

qvis jvari

თვით სოფელში, ყარა-სუს მარცხნივ ძველი სასაფლაოა, სადაც ადრე ლ. მუსხელიშვილს ეკლესიის ერთი კედელი უნახავს, ჩუქურთმიანი ქვების ოთხი ნატეხით. 1963 წელს ეკლესიიდან აღარაფერი დამხვდა. საფლავის ქვებად იყო ყოჩისა და ცხენის ქანდაკებანი. ბრტყელი ლოდები საყოფაცხოვრებო სცენებით. აქვე იყო ქვის ჯვარი, რომელიც ლ. მუსხელიშვილს არ უნახავს: გამყოლს დავიწყებია ეჩვენებინა მისთვის. ორსაფეხურიანი კვარცხლბეკი მიწაში იჯდა. მასში ჩასმული ჯვრის სიმაღლე 2 მეტრი იყო, მკლავების სიგრძე კი 40 სანტიმეტრი. მათ გადაკვეთაზე ორი რელიეფური, კონცენტრირებული წრე იყო, ქვედა ვერტიკალს კი ავსებდა ორი რელიეფური, გრეხილი ზოლით შექმნილი, რვიანის მსგავსი ჩუქურთმა, წრეში ჩასმული ვარდულებით.

შესაძლოა ერთი ასეთი წრე და ვარდული ყოფოლიყო აღწერილი ორის თავზე, სადაც გადანატეხის შეკოწიწებისას დაზიანდებოდა და ხსნარით დაიფარა. მაშინ ჯვარს ასეთი სახე ჰქონდა. ჯვრის ჩუქურთმა VIII-IX საუკუნეებით დაათარიღა რ. მეფისაშვილმა.

samstriqoiani asomTavruli warwera

კვარცხლბეკის ქვედა საფეხურის სიგრძე-სიგანე 1 მეტრი იყო, ზედასი - 70 სანტიმეტრი. მის დასავლეთ კედელზე დაწყებული სამსტრიქონიანი ასომთავრული წარწერა სამხრეთ კედელზე ორი სტრიქონით მთავრდებოდა. ის შეიძლება ასე წავიკითხოთ: „ქრისტე, რომლისა მიერ მოვიგე, ძელია პატიოსანი, რომელი ქვეშე ვჰმარხივარ მესხაჲ ვარ შაოსანი, არზნ ამას ვიკადრებ ღარიბი, არშვილოსანი“. სამხრეთის გვერდის პირველ სიტყვას, თუ ასოთა ჯგუფს „არზნ“ რაღაც აკლია, ან ქარაგმის ქვეშ იგულისხმება. წარწერის სამ სტრიქონს დასავლეთის მხარეს, განკვეთილობის ნიშნები თუმცა არ ახლავს, მაინც შეინიშნება სიტყვების დაშორება. სამხრეთით კი, ასონიშნები ერთმანეთთან მიჯრითაა ამოკვეთილი, ამიტომ ხელოსანს ბოლოში თავისუფალი ადგილიც კი დარჩენია. აქ პირველი შვიდი ასოა „არზნამს“, რომელსაც ორგან ქარაგმის ნიშანი აზის. ვფიქრობ, ასოთა ეს ჯგუფი უნდა წავიკითხოთ ასე: „არზანგად ამას“, ე.ი. სიტყვა არზანგი, სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, „არძანგი, არძანიგი და არზანგი სამივე საჴდომელსა პატივსა ეწოდების კაცთათვის ღირსებისაებრ მათისა“   ახალი სპარსულიდან ქართულში შემოსული ეს სიტყვა „ღირსება“, „ხარისხის“ მნიშვნელობით გვხვდება წერილობით წყაროებში. ან სიტყვის ვარაუდი აზრობრივადაც გამართლებული ჩანს: „არზანგად ამას ვიკადრებ“, ე.ი. ღირსეული პატივი იქნება ეს ჯვარი ჩემთვისო. საბოლოოდ წარწერა ასეთ სახეს მიიღებს:

„ქ. რომლისა მიერ მოვიგე ძელია პატიოსანი,
რომელი ქვეშე ვჰმარხივარ, მესხაჲ ვარ შაოსანი,
არზანგად ამას ვიკადრებ ღარიბი, არშვილოსანი“.

სტრიქონების ასე დალაგებით უკეთ წარმოჩნდება, რომ ჩვენს წინაა 16-მარცვლიანი ლექსად გამოთქმული ეპიტაფია. აღსანიშნავია, რომ ასეთი რამ მეზობელ ტაშირშიაც მოიპოვება. ქობერის მონასტრის ქართული საფლავის ქვათა წარწერებიდან. ერთ-ერთი XIII საუკუნის II ნახევარში რუსთველური შაირით შეთხზული ლექსია:

„გამოვედით სოფლისაგან ცუდ-ქმნილნი და გამომკრთალნი,
გულსა ცეცხლნი მომდებიან, ამომდიან პირით ალნი;
დიდთა ჩემთა შუებათაგან დამრჩეს ჩოჴის ნაფერთალნი,
და კურთხეულ ხარ ქრისტე ღმერთო, შენ და შენნი სამართალნი“.

ეს საფლავი მხარგრძელთა საგვარეულოს წარმომადგენლებისაა (შანშეს და ხუაშასი), იგი რამოდენიმეჯერ გამოიცა. ვარძაგარის ეპიტაფია ქობერისას ცხადია ჩამორჩება მხატვრული თვალსაზრისით, მაგრამ მნიშვნელოვანია, რომ ასეთი შემთხვევები გამონაკლისი არ ყოფილა მაშინ. ამ ტრადიციის გაგრძელება უნდა იყოს გვიან შუა საუკუნეთა საქართველოში ლექსად გამოთქმული ეპიტაფიების საყოველთაო გავრცელება.

ჩვენი წარწერის მესხაჲ გარდაცვლილის სახელი ჩანს. ასეთი სახელი გვხვდება XIII ს-ის II ნახევრის სვანეთის კრების მატიანეში: მესხაჲ, რომელიც აბდალიანის გვარისა უნდა იყოს. პირის სახელი მოდის ტომობრივი სახელწოდებისაგან მესხი ისევე,როგორც კახი-კახა,თუში-თუშა, ლაშხი-ლაშხა, თურქი-თურქა... მესხას, თუ მის ჭირისუფალს „მოუგია ძელი პატიოსანი“ (სხვა წარწერებში გვხვდება აგრეთვე „ძელი ცხოვრებისაჲ“, „ჯვარი პატიოსანი“, „ძელი ჭეშმარიტი“), ე.ი. დამკვეთს გარკვეული საფასით შეუძენია ეს ჯვარი, დაუდგამს მიცვალებულის საფლავზე, რომელიც ყოფილა „შაოსანი“, „ღარიბი“, და „არშვილოსანი“. „ვეფხისტყაოსანში“ შაოსანი დამწუხრებულის, მგლოვიარის სინონიმია:

„ქალმან დედასა შესტირნა: „ჰაი მე, რა ვქმნა დედაო!
წითელ-ყვითლითა დაგადგე, აწ შაოსანსა გხედაო“ *

(* შესაძლოა შაოსანი მონაზვნის აღმნიშვნელად მიგვეღო [ელ. მეტრეველი], მაგრამ მაშინ უფრო ნიშანდობლივი იქნებოდა დაეწერათ ფიჩოსანი, ე.ი. ძაძით მოსილი ბერი. ეს სიტყვა მარცვალთა რაოდენობითაც, დაბოლოებითაც მიესადაგებოდა რითმას. იგი ნახმარია ტაშირის სოფელ ჯუჯაქენდის ეკლესიის XIII-XIV საუკუნეების წარწერაში: „ესე, ჩუენ გორაველთა ფიჩოსანთა დავწერეთ“).

იქვე ღარიბი აღნიშნავს მამულიდან გასულს, გარეშეს, უცხოდ მყოფს: „ვარ უცხო ვინმე ღარიბი, სამყოფთა მოშორვებული“.

ყურადღებას იქცევს ბოლო სიტყვა, უშვილოს მნიშვნელობით ნახმარი „არშვილოსანი“, რომელიც რითმის საჭიროებისთვისაა მოტანილი პატიოსანი, შაოსანი, არშვილოსანი. ასე შედგენილი სიტყვა და მასთან გარითმული სტრიქონები ისევ რუსთაველთან გვხვდება: ესაა სიტყვა „არ-ბარგოსანი“ ე.ი. უბარგი, დაუტვირთავი: 

„ქვაბისა კარსა ასმათი მარტო ზის არ-ბარგოსანი,
შეჰხედნა იცნა ტარიელ, თანა ყრმა ჭარმაგოსანი“.

ეპიტაფიაში ამგვარი ეპითეტების ბურუსით მოცული მესხაჲ ჩემთვის სხვა წყაროებით უცნობი პირია. დამატებითი მასალის უქონლობის გამო, ძნელია მისი გაიგივება სვანურ მატიანეში მოხსენიებულ მესხა აბდალიანთან. მიუხედავად ამისა, ის მაინც უნდა ჩანდეს, რომ იგი აქ ძველი მკვიდრი არაა, მსხემია, სხვაგნით მოსული პირი.

წარწერის პალეოგრაფიული ნიშნებიდან ყურადღებას იპყრობს სტრიქონების მოქცევა ოთხხაზიან ბადეში: „ა“-ს ტანს მოშორებული ზედა ზიგზაგი ხაზი; თითქმის ისეთივე, მოკლე ქარაგმის ნიშანი, რომელსაც „მესხაჲ“-ს თავზე მოზრდილი ნაპრალი გაუჩენია; „ო“-ს მაღლა აზიდული კაუჭი; „დ“-ის მოგრძო ყელი. ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ვარძაგარის ეფიტაფია XIII საუკუნით შეიძლება დავათარიღოთ. ასეთ დასკვნას მხარს უბამს ხელოვნების ისტორიკოსის, დიმიტრი თუმანიშვილის აზრი (საუბარში გამოთქმული), რომ ქვაჯვარის ორნამენტი, შესაძლოა ძველის მოგვიანო მინაბამია. ამრიგად, კვარცხლბეკის წარწერა და ჯვრის ორნამენტი, თანადროული უნდა იეოს. 1964 წელს მუსლიმანმა ფანატიკოსებმა ვარძაგარის ქვაჯვარი მოანგრიეს და წარწერა მაშინ დაიღუპა.

წარწერის შემდგომი ხანის სოფლის ისტორიიდან ცნობილია რომ 1537 წელს ვარძაგარაში [საბუთში შეცდომით წერია კარშაგარა] 60 კომლი ცხოვრობდა, მაგრამ ორი მესამედი ქართველი იყო, ან გაქართველებული უცხოტომისა (ყავლიასშვილი, იოანესშვილი. ბეჟიასშვილი, მხითარაშვილი, მარქარაშვილი, პეტროზაშვილი, ფირაიზასშვილი).

1701-1711 წლების აღწერით ამ სოფელში ითვლებოდა 4 მემამულე (ზაქაშვილი, სოლოღაშვილი, ჯანიაშვილი, ლორელი ტეოტერა), 47 გამომღები და 8 ბოგანო ყმა. 1707 წელს ვახუშტი ყაფლანიშვილის სააღაპოდ, დმანისხევის სოფელთა უმეტესობას თითო ძროხა დაევალა, ვარძაგარას კი შეეწირა „ძროხა-3, იქივ მოურავს ჯანიაშვილს ძროხა-1“. 1721 წლის აღწერით, იქ ითვლებოდა ერთი მებატონე (ყაფლანიშვილი), 3 მემამულე (ზაქაშვილი, ჯანიაშვილი, შერანაშვილი), 25 გამომღები, 3 ბოგანო და 6 აყრილი ყმა.

ოსმალთა მიერ შედგენილ 1727-1728 წლების თბილისის დავთრის მიხედვით, სოფ. „ვარზაგარა“ ექვემდებარება „თუმანისს“. იქ ცხოვრობენ ვართან ბაქარის ძე, ოთარ ზაალის ძე, ავთანდილ, ამის ძმა; ბაბა იოსების ძე, თამაზა, მისი ძე; ოთარ ძე ყარახანისა, ნაზარ მისი ძე, ნოდარ, მისი ძე, ლუარსაბ მისი ძე; კირაკოზ ვართანის ძე, ლევან ზაქარიას ძე, ესტატე, მისი ძმა; ელიზბარ სარუხანის ძე, მარუთი სახაკის ძე, სულ 54 კომლი. სახელების მიხედვით, მოსახლეობის უმრავლესობა ქართველია, უმცირესობა - გაქართველებული სომხები, ან თურქმანები. ყველა ამათი ქრისტიანობა ჩანს იქიდან, რომ 54-ვე კომლი იხდის ქრისტიანებზე შეწერილ გადასახადს, სახელწოდებით - ისფენჯი. წლიური გადასახადების საერთო რაოდენობა 23 570 ახჩა ყოფილა, რომელთაგან ხორბალზე მოდიოდა 8 000 ახჩა, ჭვავზე - 4 500, ფეტვზე - 1 200, ღორზე - 200. სოფელში მთელი წლის განმავლობაში მუშაობდა 4 თვალი წისქვილი. რომელთა გადასახადი 420 ახჩა ყოფილა. აქედან ჩანს. რომ ვარძაგარა ყოველთვის მნიშვნელოვანი სოფელი იყო. რომლის ეკონომიკური შესაძლებლობანი ბოლომდე მეტობდა მეზობელი სოფლებისას.

ვარძაგარის ძეგლები, თავისი დიდად საყურადღებო წარწერებით, ჩვენს ყურადღებას იმაზეც მიაქცევს, თუ რა აპირობებდა მათს აქ თავმოყრას. პაპუნა ორბელიანის სიტყვით, თრიალეთის მაოხრებელი ლეკები, ნაალაფევით წალკიდან წამოსულან. „გაიარეს დმანისის თავს მთის ძირზე. ტაშირზე ჩაიარეს და მივიდნენ ახპატის ხეობაზე“-ო. ჩანს თრიალეთიდან წამოსული ეს გზა, კეჩუთის მთის ძირობაზე გაივლიდა ბაშკიჩეთთან (დღევანდელი რაიონული ცენტრი დმანისი). ვარძაგარის გავლით შეუერთდებოდა ძირითად მაგისტრალს და გადავიდოდა ტაშირში. ამავე მიმართულებით მიდის დღევანდელი სამანქანო გზა თრიალეთიდან ლორეში. ახლანდელ ჰამამლუს სიახლოვეს. ამ მხრივ საინტერესოა სახელწოდებანი ლეზგიდერე და ბოდაზქესანი. რაც ლეკების ხევს და ჩაკეტილ ველს, გასასვლელს ნიშნავს. ეკონომიკური სიძლიერე, დმანისთან სიახლოვე და გზაზე მდებარეობა ამ სოფელს მნიშვნელოვან პუნქტად აქცევდა.

ვარძაგარა შედგენილი სახელი ჩანს ისევე, როგორც დმანისხევის მეორე სოფლის სახელწოდება სამაგარა, ან წინაგარა მეჯუდის ხეობაში. ამ სიტყვის მეორე ნახევარში მოჩანს - აგარა, ე.ი. ვისიმე კუთვნილი სოფელი, ყანა, ველი. ვარძ ფუძე თავს იჩენს ტოპონიმებში ვარძა, ვარძია და ვარძანეთი. ასევე სიტყვაში სავარძელი. ივანე ჯავახიშვილი თვლიდა, რომ ძველად ვარძ - ვერძი, მამავაცისა და მამალი ცხოველის გამომხატველი ყოფილა.

სახელწოდება ჰამამლუ, რაც თურქულად ნიშნავს „აბანოს სოფელს“, წყაროებში არ იხსენიება. ის XIX საუკუნეშია გაჩენილი. თუ იგი ახალმოშენეთა მიერ ძველი საცხოვრისიდან მოტანილი სახელი არაა, მაშინ ვარძაგარის პირველ ნაწილში შეიძლებოდა გვევარაუდა მინერალური წყლის აღმნიშვნელი ვეძა-ვერძა [შდრ.: ვეცხლი-ვერცხლი]; რაჭაში მადნის წყალს ახლაც ვერძას ეტყვიან. აქედან ვერძაგარა-ვარძაგარა [შდრ.; ველკეთილი-ვერკეთილი-ვარკეთილი]. ასეთ შემთხვევაში ახალმოსულებს მეტი საფუძველი ექნებოდათ უსახელო ნასოფლარისათვის „აბანოს სოფელი“, ანუ ჰამამლუ შეერქმიათ. ძველ ხუთვერსიან რუკაზე, სოფლის სიახლოვეს მართლაც აღნიშნულია წყარო.

ვახუშტის რუკის მიხედვით, ფინეზაურის ამ უსახელო მარცხენა შენაკადზე [დღევანდელი ყარა-სუ], 7 სოფელი ყოფილა: ლაკლაკაშენი, ანგრევანი, ვარძაგარა, მოლამსხმუტი (მოლა მასხუდი), ზემო და ქვემო თაგუთი, ფარანჯუკი. დღეს იქ 4 სოფელია: ჰამამლუ, მამიშლუ, საფარლუ და ანგრევანი. ამათგან ჰამამლუს ძველი სახელი ვარძაგარაა. მამიშლუს თაგუთი რქმევია. ანგრევანი კი თავისსავე ადგილზე სახლობს. სხვა აქაური სოფლების მსგავსად, ეს სახელიც ძველი ქართულით აიხსნება: ანგროვანი ცხვრის ფარას, შინაურ პირუტყვს ერქვა.

vaxuStis ruka

ამის შემდეგ, ვახუშტის რუკის შედარებით თანამედროვე ვითარებასთან, საფარლუს ლოკალიზაციაც ადვილდება. ეს სოფელი ფინეზაურისა და ყარაა-სუს შესაყართანაა. ვახუშტის რუკაზე სწორედ ასეთი მდებარეობა აქვს ლაკლაკაშენს, იგი განმხოლოებული სოფელია და არ შეიძლება სხვაში აგვერიოს. ლაკლაკი იგივე ყარყატია, ასე გავრცელებული ფრინველი საქართველოის სამხრეთ მთიანეთში. აქედან მოდის კაცის სახელი ლაკლაკ (ლაკლაკიძენი), მერე კი ლაკლაკეთი და ლაკლაკაშენი [შდრ.: ბეშქენაშენი, რევაშენი, ბაბილაშენი].

ვახუშტი ბაგრატიონის დროს, დმანისხევში მოსახლენი ქართველებთან ერთად ყოფილან არაქართველებიც, მაგრამ „სარწმუნოებით უმეტესნი ქართველთანი“. XVIII საუკუნეში იქაური მოსახლეობა თითქმის მთლიანად აიყარა. ერეკლე-გიორგის მეფობაში აქ ახალი ტალღა შემოვიდა ყარაბაღელი სომხებისა. დღევანდელი თურქულენოვანი მოსახლეობაც XIX საუკუნეში შემოსახლდა.

სტატიის ავტორი – დევი ბერძენიშვილი,

მასალა აღებულია წიგნიდან  – „ნარკვევები“, გამომცემლობა „სამკალი“, თბილისი, 2005წ.