ოსმალეთის იმპერიაში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ქვეყნის აღწერას. იგი უმთავრესად დაკავშირებული იყო დაპყრობით ომებთან და დაპყრობილი ტერიტორიების მოსახლეობის გადასახადებით დაბეგვრასთან. დაპყრობილი ქვეყნების მოსახლეობისა და მათი რესურსების ექსპლუატაცია კი ოსმალეთის სახელმწიფოს შემოსავლის ერთ-ერთ ძირითად წყაროს წარმოადგენდა. ეს იყო მიზეზი იმისა, რომ ოსმალეთის იმპერიაში სამხედრო და საფინანსო უწყებებს განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა. ამ მიზნით ოსმალეთში ადგენდნენ დავთრებს, რომლებშიც აღწერილი იყო ესა თუ ის ტერიტორია, მასში შემავალი ყველა სოფელი თუ დასახლებული პუნქტი, მისი მოსახლეობა, დასამუშავებლად ვარგისი მიწები თუ საძოვრები. განსაზღვრული იყო მიწისმფლობელობის პირობები (თიმარი, ზეამეთი, ხასი...), მოსახლეობაზე გაწერილი გადასახადები და სხვა.
დავთრების შედგენის საჭიროებას იწვევდა აგრეთვე ოსმალეთის იმპერიის ადმინისტრაციული ორგანიზაცია. ოსმალო მოხელეთა დიდი ნაწილი, როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედრო, ხელფასს არ ღებულობდა ცენტრალური ბიუჯეტიდან. ასეთ კატეგორიას ნება ეძლეოდა აენაზღაურებინა სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულება ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ გაღებული გადასახადებიდან (,,ჩილდირის ვიალეთის ჯაბა დავთარი” 1979:29) ოსმალური აღწერის დავთრები მდიდარ და მრავალმხრივ საინტერესო ინფორმაციას შეიცავენ ზოგადად ოსმალეთისა და იმპერიაში შემავალი ამა თუ იმ პროვინციის სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური, კულტურული ურთიერთობისა და მრავალი სხვა საკითხის შესასწავლად. მათში დაცული ცნობები სანდოა, რადგან დავთრები შედგენილია ადგილზე მომუშავე კომისიის მიერ თითოეული მონაცემის ზუსტად შემოწმებისა და შეჯერების შედეგად.დავთრების შედგენისას აუცილებლად უნდა გათვალისწინებულიყო ადგილობრივი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა, რის შემდეგაც ამ ტერიტორიის გარკვეულ სისტემაში
მოყვანის მიზნით ხდებოდა მათი აღწერა. დავთრები ვრცელ ინფორმაციას შეიცავენ მათი შედგენის დროს არსებული ფასების შესახებ. მასში მოცემული გადასახადების და სოფლის, თუ დასახლებული პუნქტის შემოსავლის რაოდენობა დაანგარიშებული იყო იმდროინდელი ფასებით (Öztürk Mustafa, 1991:92).
ახლად დაპყრობილ ტერიტორიაზე არსებული მდგომარეობის შესწავლის შემდეგ მაშინვე წესდებოდა გადასახადები და საგადასახადო სისტემა, რომელიც ამ პროვინციას შეეფერებოდა.
საგადასახადო კანონების მიხედვით, ამა თუ იმ ტერიტორიაზე კონტროლის საკითხი, დაყოფა და გადამოწმება ყოველ სამ წელიწადში ერთხელ ტარდებოდა (Sinası Altundağ, 1947:191). თურქი ისტორიკოსი ი.ჰ.უზუნჩარშილი აღნიშნავს, რომ ფინანსური, ანუ ეკონომიკური თვალსაზრისით შედგენილი დავთრები ოსმალეთის იმპერიაში ყველაზე მოწესრიგებულ, სწორ და ზუსტ საკონტროლო საბუთებს წარმოადგენენ (Uzunçarsılı Đ. H. 1978:6).
ამჯერად ჩვენი მიზანია განვიხილოთ აღნიშნული ტიპის დოკუმენტი და წარმოვადგინოთ მისი ზოგადი დახასიათება.
ყველა აღწერის დავთრის შედგენის პრინციპი აბსოლუტურად იდენტურია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იგი წარმოადგენდა ოფიციალურ დოკუმენტს, რომელსაც საიმპერიო მთავრობის განკარგულების თანახმად ადგენდა ადგილზე მოვლენილი ოსმალო მოხელე.
XVI საუკუნის მეორე ნახევრამდე აღწერის დავთრებს ცალკეული ლივებისთვის ადგენდნენ, ხოლო უფრო მოგვიანებით _ მთლიანი ვილაეთის თუ ეიალეთისათვის (Uzunçarsılı Đ. H. 1978:397).
ვრცელი დავთრების უმრავლესობას წამძღვარებული აქვს მოცემული პროვინციის კანუნ-ნამე, რომელიც არეგულირებს სოციალური ურთიერთობის, საგადასახადო, თუ სხვა წესებს. ოსმალეთის იმპერიაში, როგორც ფისკალური ხასიათის ყველა დოკუმენტი, დავთრებიც სიაკათის ურთულესი ხელით იწერებოდა. აღნიშნული ხელის ამოკითხვა დიდ სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. ეს დამწერლობა გამოიყენებოდა ოსმალურ საფინანსო უწყებებში და მას მხოლოდ სპეციალისტები კითხულობდნენ. ეს კი იმიტომ ხდებოდა, რომ საფინანსო საქმეებში გარეშე პირს ვერ ჩაეხედა. (Uzunçarsılı Đ. H. 1954 :70). დავთრის პირველ გვერდზე როგორც წესი ჩახატულია თუღრა, ოსმალო სულთნის ბეჭედი, რაც ხშირად გვეხმარება დოკუმენტის შედგენის პერიოდის დადგენაში. არის შემთხვევები, როდესაც დავთარს არ აქვს მიწერილი მისი შედგენის ზუსტი თარიღი. მომდევნო ნაწილში, ნაჰიეების (რაიონების) მიხედვით, მოცემულია გეოგრაფიული პუნქტების (სოფლების) სია, რომლებიც წარმოადგენდნენ საგადასახადო ობიექტებს. სიას თან დართული აქვს შეწერილი გამოსაღების ჯამი. შემდეგ დასახელებულია ყველა სოფელი რაიონის ცენტრის აღნიშვნით, რასაც მოჰყვება მოცემულ სოფელში დასახლებულ კომლთა უფროსების სიები. ამ მხრივ ხალხის აღწერის ვრცელი დავთრები საინტერესო წყაროს წარმოადგენენ, როგორც ამა თუ იმ რეგიონის დემოგრაფიულ-სტატისტიკური ძეგლები. მათში აღწერილია სხვადასხვა მიზეზის გამო დაცლილი სოფლებიც კი, და ისეთებიც, სადაც მხოლოდ ორი და სამი კომლია შემორჩენილი.
კომლთა უფროსების (სახელების, მამის სახელების, ზოგჯერ პროფესიის) დასახელების და გადასახადთა ცალკეული სახეების ჩამოთვლის საფუძველზე შესაძლებელი ხდება მათი ეროვნული თუ რელიგიური შემადგენლობისა და მოსაქმეობის განსაზღვრა. აკადემიკოსი სერგი ჯიქია აღნიშნავს, რომ მსგავსი ტიპის მასალებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ,,არამარტო ონომასტიკის შესწავლის თვალსაზრისით”, არამედ ამა თუ იმ მხარის ,,იმდროინდელი (იგულისხმება დოკუმენტის შედგენის პერიოდი _ ზ. შ.) მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობის თვალსაზრისითაც” (Джикия С. 1940:483-484). თუმცა, ამასთან დაკავშირებით ჩვენ საკუთარი მოსაზრება გაგვაჩნია. ვფიქრობთ, რომ აღნიშნულის გათვალისწინება ყოველთვის არ შეიძლება. მაგალითად, ოსმალეთის იმპერიის ქართული პროვინციების მაგალითზე თუ განვიხილავთ, ახალდაპყრობილ ტერიტორიებზე თავდაპირველი აღწერის დროს ეს თეორია მისაღებია. მაგრამ, რაც უფრო დრო გადის და მოსახლეობაში ისლამი იკიდებს ფეხს, იცვლება მისი ონომასტიკონიც. მოსახლეობაში მუსლიმური საკუთარი სახელების გავრცელებასთან ერთად ძნელი ხდება მისი ეროვნული შემადგენლობის განსაზღვრა. ვაზუსტებთ, რომ რელიგიური სურათის შეცვლა სულაც არ ნიშნავს ეროვნული სურათის შეცვლას. ამასთან, შეიძლება დროთა განმავლობაში ამა თუ იმ რაიონში ეროვნული სურათი მიგრაციის გზითაც შეიცვალოს. მოსახლეობის დანაწილება სქესის მიხედვით დავთრების მონაცემთა საფუძველზე შეუძლებელია. შეუძლებელია მისი ასაკობრივი შემადგენლობის განსაზღვრაც.
კომლთა უფროსების სიებს მოჰყვება თითოეული სოფლისათვის გაწერილ გადასახადთა საერთო რაოდენობა. ყოველივე ამის შემდეგ ჩამოთვლილია გადასახადთა სახეები სათანადო თანხის აღნიშვნით. დავთრების ანალიზის საფუძველზე ნათლად იხატება ამა თუ იმ რეგიონში არსებული სამეურნეო სურათი. ირკვევა, თუ როგორ არის განვითარებული მეცხოველეობა, მეფუტკრეობა, სამიწათმოქმედო კულტურები, მათ შორის მევენახეობა, მარცვლეული კულტურები და სხვა.
ქვემოთ ასეთივე თანმიმდევრობით არის მოცემული მომდევნო დაბეგრილი სოფლის გამოსაღებები. სხვადასხვა სოფლის გადასახადებისა და მათი რაოდენობის განხილვა შესაძლებლობას გვაძლევს დავადგინოთ, თუ სოფლის მეურნეობის რა დარგები იყო განვითარებული ამა თუ იმ რაიონში.
სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებზე გაწერილი გადასახადების ოდენობა დგებოდა სამი წლის საშუალო მოსავლის საფუძველზე. ასე რომ, ვრცელი დავთრების მიხედვით ჩვენ გვეძლევა საშუალება გავარკვიოთ არა მარტო ამა თუ იმ პროდუქტზე გაწერილი გადასახადის რაოდენობა, არამედ, მისი საშუალო წლიური მოსავალიც.
დავთრებში საინტერესო ცნობებია მოცემული წისქვილებსა და მათზე გაწერილი გადასახადების შესახებ. როგორც აღვნიშნეთ, ხალხის აღწერის ვრცელ დავთრებში თანმიმდევრულად და ამომწურავად არის წარმოდგენილი გეოგრაფიული პუნქტები. როდესაც საქმე ეხება მოსახლეობის დაბეგვრას, ეჭვგარეშეა, რომ მასში დაფიქსირებულია ყველა ობიექ-ტი. არ არის გამოტოვებული უმცირესი დასახლებული ობიექტიც კი.
ძალიან ხშირად, ამა თუ იმ პატარა და ნაკლებად ცნობილი, ან კიდევ უფრო გაუკაცრიელებული სოფლის აღწერისას, მითითებულია მისი მდებარეობა უფრო მსხვილ გეოგრაფიულ პუნქტებთან, რაც უფრო აადვილებს მისი ადგილმდებარეობის დადგენას. ამ მხრივ ვრცელი დავთრები უნიკალურ ძეგლებს წარმოადგენენ ისტორიული გეოგრაფიის შესასწავლად. როდესაც საქმე გვაქვს ქართულ ტერიტორიებთან ეს საკითხი გარკვეულ- წილად უფრო რთულდება. საერთოდ, ერთი ენის ენობრივი მასალის გადმოცემა მეორე ენის გრაფიკული საშუალებებით გარკვეული რიგის დაბრკოლებებს ხვდება. ასეთ შემთხვევაში, კვლავ აკადემიკოს სერგი ჯიქიას თუ დავესესხებით: ,,სხვადასხვა ენის ფონეტიკური განსხვავებულობით შეპირობებული მეტნაკლები ოღროჩოღროობა, რა თქმა უნდა ყოველთვის იჩენს თავს.
ამ გარემოებით არის გამოწვეული, რომ თურქულ ტრანკრიფციაში ქართული სახელები იმდენად არის შეცვლილი, მათი პირვანდელი სახის აღდგენა დიდ დაკვირვებასა და ადგილის ტოპონიმიკის ზედმიწევნით ცოდნას მოითხოვს (“გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი 1958:24). დავთრებში ხშირად გვხვდება ჩანართები, რომლებიც შეიცავენ ინფორმაციას ამა თუ იმ სოფლის, ან რაიმე კონკრეტული მოვლენის შესახებ. გარდა ისტორიულისა, ამ ტიპის ძეგლებს დიდი ფასეულობა გააჩნიათ ფილოლოგიური თვალსაზრისითაც. გარკვეული პერიოდის თურქულ ენაზე დაწერილი ძეგლი, ამ დროის თურქული ენის შესწავლისათვის მეტად მნიშვნელოვან და დამახასიათებელ ენობრივ მასალას შეიცავს. ქართული რეგიონების შემთხვევაში ძეგლს გარკვეული მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე თურქულ-ქართული ენობრივი ურთიერთობის საკითხების კვლევისათვისაც. გარდა ამისა, არაბულ-თურქული ტრანსკრიფციით გადმოცემული უამრავი ქართული საკუთარი სახელის შესწავლა საშუალებას იძლევა გამოტანილი იქნას საყურადღებო დასკვნები ზოგადი ენათმეცნიერების თვალსაზრისითაც.უნდა აღინიშნოს, რომ ოსმალეთის იმპერიაში აღწერის ჩატარების შედეგად პარალელურად დგებოდა ორი სახის დავთარი.
პირველი _ ვრცელი დავთარი, რომელზეც ზემოთ უკვე ვრცლად ვისაუბრეთ, გვიჩვენებდა გადასახადებს, მათი წყაროების დაწვრილებითი ჩვენებით; მეორე _ მცირე დავთარში აღნიშნული იყო წლიური შემოსავლის განაწილება მხარეთა შორის. მცირე დავთრებში ჩამოთვლილია ყველა სოფელი, რომელიც აღწერილია ვრცელ დავთრებში და მიწერილია მის მფლობელზე. დაანგარიშებულია ყოველი სოფლის შემოსავალი ცალკეული გადასახადების დასახელების გარეშე. მცირე დავთრები უფრო ნაკლებად ინფორმაციული ხასიათისაა, ვიდრე ვრცელი. თუმცა ცალკეული მათგანი ზოგჯერ შეიძლება ისეთ ინფორმაციას შეიცავდეს, რომელსაც ვრცელ დავთარში ვერ შევხვდებით.
მსგავსი ტიპის დოკუმენტთაგან ქართული ისტორიოგრაფიისათვის ბოლო პერიოდამდე ცნობილი იყო 1595 წლით დათარიღებული ,,გურჯისტანის ვილაეთის დიდი დავთარი”, რომელიც სამხრეთ და სამხრეთ დასავლეთ საქართველოს ოსმალური პერიოდის ისტორიის ერთ-ერთ მთავარ წყაროს წარმოადგენდა.
ქართველ თურქოლოგებს ხელთ ჰქონდათ აგრეთვე თბილისის ეიალეთის დავთარი (1728 წ.), რომელიც დღემდე სრული სახით არ გამოქვეყნებულა.
ბოლო პერიოდში, თურქეთის არქივებში მუშაობის შედეგად გამოვლენილი იქნა აღნიშნული ტიპის არაერთი დოკუმენტი, რომელიც მოიცავს ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფ ქართულ ტერიტორიებს (აჭარის სანჯაყის ბათუმის სანჯაყის, გურჯისტანის ვილაეთის 1574 წლის, არტანუჯის და სხვათა სახით). ზოგიერთი მათგანის ქსეროასლი მოპოვებულია, ზოგი გაშიფრულია, მეცნიერულადაც დამუშავებულია და მალე იხილავს დღის შუქს. ბევრი მათგანის მხოლოდ ადგილმდებარეობა და შიფრია ცნობილი. მათი მოპოვება და სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოტანა უამრავ სიახლეს შემოიტანს ქართულ ისტორიოგრაფიაში და მრავალ ისეთ საკითხსაც მოჰფენს ნათელს, რომელიც არასწორად არის დასმული ჩვენს ისტორიოგრაფიაში.

სტატიის ავტორი - ზაზა შაშიკაძე;

მასალა აღებულია კრებულიდან - სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო მეზობელ სახელმწიფოთა გეოპოლიტიკური ინტერესების კონტექსტში. აჭარის დედასამშობლოსთან დაბრუნების 130 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო-სამეცნიერო კონფერენციის მასალები; გამომცემლობა ,,შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი”,  ბათუმი, 2009 წ.