ოძრხევი

ძველი წ. VIII საუკუნის ურარტულ ლურსმულ წარწერებში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტომთა შორის გვხვდება დიაოხის, ზაბახას, ქათარზას, ვიძეროხის სახელები. სავარაუდოდ ისინი აღნიშნავენ ტაოს, ჯავახეთს, კლარჯეთს და სამცხის უძველეს სახელწოდებას – ოძრახეს.
ლეონტი მროველის მიხედვით, ოძრახის დაარსება ლეგენდარულ მამამთავარს – ოძრხოსს უკავშირდება. საქართველოს პირველ მეფეს – ფარნავაზს იქ ერისთავი დაუსვამს. ქართლის მოქცევის მატიანე ოძრახეს მოიხსენიებს ძვ. წ. IV საუკუნიდან ურბნისის, კასპისა და სარკინე ქალაქის გვერდით. როგორც ამ უძველესი ცნობიდან ირკვევა, მაშინ ქალაქის დაბა შეიძლებოდა საერთო გალავანში არ ყოფილიყო მოქცეული. ასე ჩანს ეს სარკინისა და ციხედიდის მაგალითზე, მსგავსი ვითარება უნდა ვივარაუდოდ ოძრხეშიც, სადაც ციხე მოშორებულია ქალაქისა თუ დაბისათვის ხელსაყრელი ადგილისაგან.
უკვე მაშინ ოძრახე გარკვეულ ერთეულზე გაბატონებული ცენტრი იყო, შემდეგ საერისთავოს ცენტრად ქცეული. ეს ერთეული, უპირველეს ყოვლისა, ოცხისწყალსა და მის შემდინარეებს მოიცავდა, რომელთაგან უმთავრესია: ოძრხე – ზეკარი, ბარათხევი – ბაია, ორპირი – დიდმაღალი, კურცხანა – ხორო. შემდეგ კი მცირე შენაკადები ქვაბლიანის შესართავამდე და სოფლამდე სახელწოდებით – ზადენი.
უაღრესად მნიშვნელოვანია, რომ ზემოთ ჩამოთვლილ შემდინარეთა სათავეები უღელტეხილებით ბოლოვდება, რომელთაგან სამი იმერეთში გადადის. კურცხანა-ბოდოკლდით კი გოდერძზე გავლით აჭარაში შეიძლება გადასვლა. ყველა ამ გზათა შესაყარი აბასთუმანთან უმნიშვნელოვანესი პირობა იყო ოძრხის ციხე-ქალაქის აქ დაარსება-დაწინაურებისა. რკინისჯვრის უღელტეხილზე გამავალი გზა ისეთი მნიშვნელობის სავაჭრო მაგისტრალი ყოფილა, რომ იგი აღნიშნულია IV საუკუნის რომაელი გეოგრაფის მიერ შედგენილ რუკაზე. ეს გზა სომხეთის ქალაქ არტაშატიდან ჯავახეთ-სამცხეზე გამოვლით, დღევანდელ სოხუმამდე მიდიოდა. ფიქრობენ, რომ უღელტეხილამდე აღნიშნული პუნქტი ოძრხე უნდა იყოს.
ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, ოძრხის ცენტრობით ზემოთ მოხაზულ ერთეულს ერქვა `ზევი ოძრახისა~. ამასვე უნდა აღნიშნავდეს წყაროებში დადასტურებული მეორე ფორმაც - `ოძრხევი~ და `ოძღხეველნი~, რაც იგივე ოძრხის ხევი~ და `ოძრხის ხეველნი~ უნდა იყოს. სახელწოდებათა დაბოლოების შეკვეცის მსგავსი მაგალითები ბევრია სამხრეთ-დასვლეთ საქართველოში, ერთ-ერთია აბასთუმანი, რაც აბაზაძეთ უბნის სახელი უნდა ყოფილიყო.
ციხე-ქალაქ ოძრხის თავდაპირველი ქვეყანა იყო მისი ხევი, რომელიც აგრეთვე ოძრხევად იწოდებოდა. ოძრხის როლისა და მნიშვნელობის ზრდასთან ერთად, ფართოვდებოდა მისი ქვეყანაც, ოძრხე მთელი სამცხის ცენტრად იქცა, სადაც ოძრხის ერისთავი იჯდა. I საუკუნის ამბების გადმოცემისას, ლეონტი მროველი წერს, რომ სუმბატ ბივრიტიანმა `აღაშენა ციხე ქუეყანასა ოძრხევისასა, რომელსა ეწოდების სამცხე, ადგიოლსა, რომელსა ჰქვან დემოთი~. იქ მას დაუტოვებია `ლაშქარნი შემწედ წუნდელთადა მაბრძოლად ოძრჰეველთა~.  აქ კარგად ჩანს, რომ მთელი სამცხე ოძრხევის ქვეყანაა და მასში იგულისხმება დემოთი, ანუ ქვაბისხევი. იმავე ავტორის ცნობით `იყო ოძრაჰეს ქალაქსა შინა ერისთავი მეფისა არმაზელისსა, და მას შეეწეოდეს მეგრელნი~. მეგრელნი აქ ეგრისის ანუ დასავლეთ საქართველოს მცხოვრებლებს ნიშნავს და ოძრხის ერისთავისადმი მათი დახმარებაც ზემოაღნიშნული უღელტეხილებით უნდა მომხდარიყო.
ოძრხის ხევის თავსა და ბოლოში არსებულ პუნქტებს ასახელებს ანდრია მოციქულის ამსახველი თხზულება. ანდრიას გადმოუვლია მთა, `რომელსა ეწოდების რკინისჯუარი, და თქმულ არს, ვიტარმედ ჯუარი იგი თვით ნეტარისა ანდრიას აღმართულ არს~. ესაა ცნობილი რკინისჯვრის უღელტეხილი, რომლის ჯვარიც X საუკუნეში ანდრია მოციქულის აღმართულად მიაჩნდათ. რკინისჯვრის დაკავშირება ანდრია მოციქულის სახელთან ამ გზის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მეტყველებს. თხზულების მომდევნო თხრობიდან ჩანს, რომ ანდრიამ `შთავლო ხევი ოძრახისა და … დაივანა სოფელსა, რომელსა ეწოდების `ზადენ-გორა~, აქ უნახავს ადგილობრივი კერპთაყვანისმცემლები, რომლებიც `უზორვიდეს კერპტა ყრუთა, და ილოცა მოციქულმან… და ყოველნი იგი დაემხუნეს და შეიმუსრნეს~. ეს პუნქტი ახლაც ცნობილი ნასოფლარია. XVI საუკუნეში კი, გორა და ზადენი ორი სოფელი ყოფილა ერთმანეთის მეზობლად. ქართულ წარმართულ ღვთაებათაგან ზადენი ერთი უმთავრესია. მცხეთის ზადენის გვერდით, ოძრხის ზადენი მიუთითებს იქ არსებულ წარმართულ საკულტო ცენტრზე.
V საუკუნეში ვახტანგ გორგასლის დროს, ოძრხის ერისთავად მოხსენიებულია ბივრიტიანი, რომელიც იქვე სეფეწულად იწოდება. ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში სეფეწული, უპირველეს ყოვლისა, სამეფო საგვარეულოს წარმომადგენელს ერქვა. მეფის მიერ თავისი ნათესავის ოძრხის ერისთავად დასმა, ამ საერისთავოს დიდ მნიშვნელობაზე მიუთითებს ქართლის სამეფოში. ამიტომაც იყო, რომ ვახტანგმა სიკვდილის წინ, წუნდისა და კლარჯეთის ერისთავებთან ერთად `მოუწოდა... ბივრიტიანს, ერისთავსა ოძრჰესასა და მათ მიათუალა ცოლი თვისი ელენე და შვილნი მისნი~. ამის შემდეგ მეფის ცოლ-შვილი ზაფხულს წუნდაში ატარებდა, ზამთრობით კი – ოძრხეში იმყოფებოდა.
VI საუკუნეში სპარსეთმა წართლში მეფობა გააუქმა და ამის შემდეგ დიდხანს ქვეყანას ერისთავები მართავდნენ. ამ პერიოდის ოძრხის ისტორიისათვის უმნიშვნელოვანესი წყაროა რელიეფური წარწერა, რომელიც კურცხანა-ოძრხისწყლის შესართავთან არსებული სამონასტრო კომპლექსიდან უნდა იყოს წამოღებული (დღევანდელი რუსუდანის მონასტერი). მიუხედავად იმისა, რომ ამ წარწერის სხვადასხვა წაკითხვა არსებობს, მთავარი ისაა, რომ წაკითხვის რომელი ვარიანტიც არ უნდა მივიღოთ  ოძრხესთან მდებარე მონასტერი VII-VIII საუკუნეთა მიჯნაზე იწყებს არსებობას. ხოლო წარწერაში მოხსენიებული ციხე ოძრხე უნდა იყოს. წარწერის შინაარსი უთუოდ მოწმობს, რომ ამ დროსაც ოძრხე სამცხის პოლიტიკურ ცენტრად რჩებოდა, თუმცა კი თანდათან ჰკარგავდა ამ უპირატესობას. ეს კარგად ჩანს არგვეთის მთავრების დავითისა და კონსტანტინეს `წამებიდან~, რომლითაც უსარგებლია ისტორიკოსს ჯუანშერს  VIII საუკუნის 30-იანი წლების აღწერისას. ამ წყაროების ცნობით, მურვან ყრუ `მოვიდა სამცხეს და დაიბანაკა არეთა ოძრხისათა, რამეთუ იყო მაშინ ქალაქი იგი სახელოვანი, ძველ ნაქმართა მისთათვის~. ესე იგი იმხანად ძველი დიდებაღა შერჩენოდაო… ჩანს მტერს ციხე-ქალაქი აუღია და დაუნგრევია.
მურვან ყრუს მერე პირველსავე ხსენებისას ოძრხე ციხედღა იწოდება, და თან ისეთად, რომლის ხელახლა აღშენება გამხდარა საჭირო. `მატიანე ქართლისას~ ცნობით 888 წელს გუარამ მამფლის შვილმა ნასრამ `შეიპყრნა სამნი ციხენი სამცხეს: ოძრჰე, ჯუარისციხე და ლომსიანთა გუარამისივე აღშენებული~. გამოდის, რომ გუარამს ლომსიანთის გარდა, სამცხეში აუშენებია ჯუარისციხეც. აკადემიკოს ივანე ჯავახიშვილის ვარაუდით გუარამის მიერ აშენებულ ციხეებში იგულისხმებოდა ოძღხეც, ცხადია შეკეთების აზრით, რაკი იგი უძველესი ციხე-ქალაქი იყო.
ჯუარისციხე, ჟამთააღმწერელის მიხედვით, იგივე ციხისჯვარია, რაც დღევანდელი ციხისძირი უნდა იყოს. ამ ციხის ნანგრევები ახლაც შემორჩენილია ოძრხის ჩრდილო-აღმოსავლეთით. ამ სახელწოდების ციხეთა იგივეობას იზიარებდა ვახუშტი ბაგრატიონიც.
ლომსიანთა დღევანდელი ლეკნარის ციხე უნდა იყოს, წინუბნისხევის აღმოსავლეთ ტოტის სათავეებთან. ნიშანდობლივია ციხისჯვრისა და ლეკნარის ციხის მსგავსება: ესენი ეგრის-აფხაზეთიდან მომავალი გზების მაკონტროლებელი, მიუვალი სიმაგრეებია. ოძრხის განახლებასთან ერთად, ამ სიმაგრეთა აგებით, გუარამ მამფალი მთლიან სისტემას ჰქმნიდა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოსთან ურთიერთობის მოსაგვარებლად.
მიუხედავად გუარამ მამფლის აღმშენებლობისა, `ახალქალაქობის ხანისათვის~ ოძრხე აღარ იყო სამცხის ძირითადი ცენტრი. აქ თანდათან სხვა პუნქტები დაწინაურდნენ – ყველი, ჯაყი, აწყური, ახალციხე, რომლებიც სამცხეში ასევე მიკროქვეყნებს შეადგენდნენ. ამათ გვერდზე იყო ოძრხის ერთეულიც, რომელიც IX-X საუკუნეებში ისევ `ხევ~-ად იწოდებოდა.
1986 წელს არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ ციხის გალავნის და შიგ მოქცეული შენობათა ნაშთები მოიხილა. ლ. მუსხელიშვილის 1931-33 წწ. დღიურებიდან ცნობილი იყო აბასთუმანთან ე.წ. `თამარის ციხის~ არსებობა, რომელსაც მეცნიერი XV ადრინდელად თვლიდა. მასვე შეემჩნია გვირაბის თაღოვანი გამოსასვლელი ოცხისწყლის მარჯვენა სანაპიროზე, რომლის ნაწილი ახლა მონგრეულია. ეს გვირაბი საკმაოდ დამრეც, ტყით დაბურულ ფერდზეა. იგი ზოგან ჩანგრეულია და ამიტომაც ზევიდანაც ადვილია მისი მიმართულების განსაზღვრა. კლდის მასივი ქვევიდან ზევით ალმაცერად ქედს მიუყვება, სწორედ ამ კლდის შვერილებს ასდევს გვირაბიც. ერთგან ჩანგრეული ნაწილი გვირაბის ზომებს ააშკარავებს – იგი აქ კაცის სიმაღლისაა, სიგანე კი ორ მეტრამდეა. გამოდის, რომ მეციხოვნეებისათვის წყლის ამოზიდვა ცხენით ან ხარითაც მოხერხდებოდა, საჭიროების შემთხვევაში კი გარნიზონიც გაივლიდა. იქვე ნაპოვნე თიხის მილის ნატეხი, შესაძლოა, მახლობლად წყაროს არსებობაზე მიუთითებს. ერთ ადგილას გვირაბი კედლითაა ამოქოლილი, რაც მოგვიანებით მის გაუქმებაზე მეტყველებს.

სტატიისავტორი – დევი ბერძენიშვილი;
მასალა აღებულია წიგნიდან – „ნარკვევები“, თბილისი, 2005წ.
მასალა ადაპტირებულია  მარინა იტრიაშვილის მიერ სპეციალურად საიტისთვის www.dzeglebi.ge