მთის წმ.გიორგის მონასტრისადმი გაცემული XVს–ის
გუჯარში მოხსენიებული `მებართლომე~- ვინაობის შესახებ

XV საუკუნეში ქართლ-იმერეთის მეფე ბაგრატ VI-ის (1466-1478 წწ.) მიერ მთის წმ. გიორგის მონასტრისადმი გაცემულია ფრიად საინტერესო გუჯარი. საბუთის დედანი დაკარგულია და შემონახულია მხოლოდ გუჯრის სხვადასხვა პერიოდში გადაწერილი პირები.
მთის წმ. გიორგის გუჯრის ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა 1897 წელს, თედო ჟორდანიას მიერ, შემოკლებული სახით. აღნიშნული პუბლიკაცია ემყარებოდა ამ გუჯრის ორ დაზიანებულ პირს, რომლებიც იმერეთიდან იყო ჩამოტანილი. დოკუმენტის დედნისათვის თედო ჟორდანიას ვერ მიუკვლევია. მთის წმ. გიორგის გუჯრის ტექსტი მეორედ გამოქვეყნდა 1913 წელს, სარგის კაკაბაძის მიერ. პუბლიკაცია დამყარებული იყო დოკუმენტის ორ პირზე. აქედან, ერთი პირი გადაწერილი იყო 1806 წელს, გელათის არქიმანდრიტის ზაქარიას მიერ. ეს პირი მოგვიანებით, 1922 წელს, გიორგიევსკში დაიკარგა. რაც შეეხება მეორე პირს, ის პეტერბურგის აზიური მუზეუმის საკუთრებას წარმოადგენდა. დასასრულ, შევნიშნავთ, იმასაც, რომ სარგის კაკაბაძის მიერ გამოქვეყნებული გუჯრის ძირითადი ტექსტი დამყარებული იყო 1806 წლის პირზე, ხოლო მისი `ბოლო მინაწერები~ _ პეტერბურგის აზიურ მუზეუმში დაცულ პირზე.
მთის წმ. გიორგის გუჯრის ტექსტი მესამედ გამოქვეყნდა 1924 წელს, კვლავ სარგის კაკაბაძის მიერ. აღნიშნული პუბლიკაცია ემყარებოდა მის ხელთ არსებულ ახლად აღმოჩენილ ტყავზე დაწერილ გუჯრის ძველ პირს ქუთაისის მუზეუმიდან, რომლის შექმნის პერიოდი პალეოგრაფიული თვისებების მიხედვით მკვლევარმა მე-16 საუკუნის ნახევრით ან მეორე ნახევრით დაათარიღა. სარგის კაკაბაძის აზრით ზაქარია არქიმანდრიტის მიერ გადაწერილი პირი ამ ახლად მოპოვებულ პირთან შედარებით დამოუკიდებლად ყოფილა შესრულებული. (აქვე გვინდა ავღნიშნოთ, რომ 1924 წლის პუბლიკაციაში სარგის კაკაბაძე ზაქარია არქიმანდრიტის გადაწერილ პირს 1806 წლით ათარიღებს, როდესაც საუბრობს მის მიერ ამ საბუთის პირველ პუბლიკაციაზე 1913 წელს. ხოლო იგივე 1924 წლის პუბლიკაციაში, ზაქარია არქიმანდრიტისა და ქუთაისის მუზეუმში დაცულ პირების შედარებისას, ავტორი ზაქარია არქიმანდრიტის პირს ათარიღებს 1809 წლით. ჩვენი აზრით ეს შეუსაბამობა 1924 წლის პუბლიკაციის ბეჭვდისას გაპარული ბეჭვდითი შეცდომაა)
ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის შდ ფონდში ინახება ამ საბუთის 2 პირი ნომრებით შდ-2898 და შდ-2899. ამგვარად, მთის წმ. გიორგის გუჯრის არსებული სხვადასხვა მეცნიერის პუბლიკაციები ეყრდნობა საბუთის 7 პირს. ესენია:
1-2. თედო ჟორდანიას ხელთ არსებული 2 პირი.
3. სარგის კაკაბაძის ხელთ არსებული ზაქარია არქიმანდრიტის მიერ გადაწერილი 1 პირი.
4. პეტერბურგის აზიურ მუზეუმში დაცული 1 კოპიო.
5. სარგის კაკაბაძის ხელთ არსებული ქუთაისის მუზეუმში დაცული 1 პირი.
6-7. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის შდ ფონდში არსებული 2 პირის სახით.
სანამ ამ საბუთის განხილვაზე გადავიდოდეთ, საჭიროდ მიგვაჩნია ორიოდე სიტყვით შევეხოთ მთის წმ. გიორგის მონასტერს.
სად მდებარეობდა ტერიტორიულად მთის წმ. გიორგის მონასტერი? ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით: `სამÃრით წონიდამ წამოსული მთა დასავლეთად აღმოსავლეთიდამ, ვიდრე არპანისა და დღნორამდე, გაჭრილი რიონისაგან მუნ. და მთასა ამას საერთოდ უწოდებენ რაჭის მთას, ხოლო განყოფით ზეით წმიდის გიორგისას,
მერმე გაჭრილს ნაქერალას, ველევს...~ მთის წმ. გიორგის მონასტერი, რომელიც დღეს ლეკნარის სახელწოდებითაა ცნობილი სამეცნიერო ლიტერატურაში, ქვემო რაჭაში, რაჭის ქედის უკიდურეს სამხრეთ კალთაზე, მაღალ კლდეზეა აღმართული და თარიღდება დაახლოებით IX საუკუნის II ნახევრიდან X საუკუნის I ნახევრით, მთავარი ნავის ჩრდილოეთ მინაშენი X საუკუნის დასასრულით ან XI საუკუნის პირველი მესამედით, დასავლეთ მინაშენი კი უფრო მოგვიანო პერიოდით. მონასტრის ჩრდილო-დასავლეთით ხვამლის მთაა აღმართული. სამხრეთ-აღმოსავლეთით კი ნაქერალას მთაა, რომლის გაგრძელებასაც წარმოადგენს ლეკნარი.
საბუთის განხილვისას ჩვენ გვსურდა გვეხელმძღვანელა ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის შდ ფონდში დაცული შდ-2898 და შდ-2899 პირების მიხედვით, თუმცა ეს პირები ძალზედ დაზიანებული აღმოჩნდა და სარესტავრაციო სამუშაოების გამო მათი საცავიდან
გამოტანა აკრძალულია. ამის გამო ჩვენ მოვიძიეთ ქუთაისის ისტორიულ მუზეუმში დაცული საბუთი ნომრით K-608, ის საბუთი, რომლითაც ისარგებლა სარგის კაკაბაძემ 1924 წლის პუბლიკაციაში.
ამგვარად, გუჯრის ტექსტის განხილვისას ჩვენ ვსარგებლობთ ზემოხსენებული ქუთაისის მუზეუმში დაცული K-608 საბუთის ტექსტით, ხოლო საკონტროლოდ ვიყენებთ სხვა პირების გამოცემებს.
გუჯარი დიდად მნიშვნელოვანია მონასტრისადმი შეწირულობის გამღები, საბუთის განმაახლებელი და ახლად დამამტკიცებელი პირების მიერ შესრულებული მინაწერებით. ამ ნაშრომში გვსურს ყურადღება გავამახვილოთ ერთ საინტერესო მომენტზე, საბუთში მოხსენიებული ვინმე `მებართლომე~-ს ვინაობის შესახებ. საბუთის ტექსტში, ვრცელი შესავლის შემდეგ, ჩამოთვლილია მეფე ბაგრატ VI-ის მიერ მონასტრისადმი შეწირული სოფლები და გლეხები. მოგვაქვს ტექსტის შემოკლებული, ჩვენთვის საინტერესო 3
მონაკვეთი.
1. პირველი მონაკვეთი:
...აწ ახლად შემოგწირედ და დაგიმკუიდრეთ: დავალთ სამარხსა და შერაულ შუა წყალსა გამოღმა და გაღმა და საწალიკეს აქათი, ასრე რომე თუ არა მეფემან და მებართლომემან ვერავინ იკადროს ნადირობად მჭალათა და ვერცა სათიბთა თიბუა და ვერცა წყლისა და
თევზთა ნადირობა...
2. მეორე მონაკვეთი:
...შემომიწირავს ყოვლის კაცის უცილებლად: წყნორს მითათა შუილები და მჭლიკაძენი და აგარა, რომე სასახლედ ქონებია მებართლომესი...
3. მესამე მონაკვეთი:
...ფონას...მათით მზღურითა სამართლიანითა. ამა პირსა ზედან სურამი ვისი გინდა იყოს, მებართლომეს მეტსა კაცსა ხელი არავის შეუვიდოდეს არავის არა... (ქ.ი.მ. K-608)
როგორც საბუთის ტექსტიდან ირკვევა `მებართლომე~ მეფის რწმუნებული ადამიანია მონასტრის კუთვნილ ტერიტორიებზე და მეფე მას განსაკუთრებულ პრივილეგიებს ანიჭებს, კერძოდ, გარკვეულ ტერიტორიაზე მხოლოდ მეფეს და `მებართლომე~-ს აქვთ ნადირობის, თიბვისა და თევზაობის უფლება (`...რომე თუ არა მეფემან და მებართლომემან ვერავინ იკადროს ნადირობად მჭალათა და ვერცა სათიბთა თიბუა და ვერცა წყლისა და თევზთა ნადირობა...~), მისი რეზიდენცია სოფელ წყნორშია (`...წყნორს... და აგარა, რომე სასახლედ ქონებია მებართლომესი...~), მას აბარია მონასტრის კუთვნილი ტერიტორიები, სადაც `...მეტსა კაცსა ხელი არავის შეუვიდოდეს...~(იხ. ზემოთ ტექსტიდან მოყვანილი მონაკვეთები).
ჩნდება კითხვა: ვინ არის `მებართლომე~? ვინმე ბართლომეს (სასულიერო იერარქი?) წარმომადგენელი გუჯარში დასახელებულ ტერიტორიაზე თუ რაიმე თანამდებობა, რომელსაც არანაირი კავშირი არ აქვს ამ სახელის მქონე პიროვნებასთან?
უდავოა, რომ ტერმინი `მებართლომე~ იწარმოება საკუთარი სახელი `ბართლომე~-სგან. ამ ტერმინში ყურადღებას იქცევს პრეფიქსი ,,მე~. როგორც წესი ამ პრეფიქსის მქონე ტერმინები ძველად აღნიშნავდნენ გარკვეულ საერო თანამდებობებს, მაგალითად: მესტუმრეთუხუცესი, მეჭურჭლეთუხუცესი, მეაბჯრე და ა.შ. ასევე ამ პრეფიქსიანი ტერმინით აღინიშნებოდა საეკლესიო თანამდებობის მქონე პირები, მაგალითად მეიერუსალიმე. კვლავ ისმის კითხვა: არის `მებართლომე~ საეკლესიო თანამდებობის სასულიერო პირი თუ საერო თანამდებობის საერო პირი? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად ჩვენ გუჯრის ტექსტი დაგვეხმარება.
მოდით ვნახოთ გუჯრის ის სამი მონაკვეთი სადაც იხსენიება `მებართლომე~. პირველად `მებართლომე~ იხსენიება გუჯრის იმ მონაკვეთში, სადაც საუბარია მონასტრისადმი შეწირულ იმ ტერიტორიებზე, სადაც მხოლოდ მეფეს და `მებართლომე~-ს აქვთ ნადირობის, თიბვის და თევზაობის უფლება.(იხ. ზემოთ ტექსტის პირველი ფრაგმენტი)
ნადირობის შემთხვევაში არაა გამორიცხული, რომ ნადირობა ევალებოდათ მეფისა და `მებართლომე~-ს მსახურებს პატრონის სასარგებლოდ. თუმცა, როგორც ისტორიიდანაც ვიცით, ნადირობა ერთერთი უსაყვარლესი და განუყრელი საქმიანობაა როგორც მეფისთვის, ასევე სხვა საერო პირთათვის. ამგვარად სავსებით დასაშვებია, რომ მეფეს და `მებართლომე~-ს(იმ შემთხვევაში თუ `მებართლომე~ საერო პირია) პირადად მიეღოთ მონაწილეობა ნადირობაში. რაც შეეხება სათიბის თიბვასა და თევზაობას, ეჭვსგარეშეა, რომ აქ საუბარია მეფისა და `მებართლომე~-ს მსახურების მიერ თიბვას და თევზაობას მათი პატრონის სასარგებლოდ და მასში მეფე და `მებართლომე~ მონაწილეობას არ მიიღებდნენ.
ამგვარად ამ მონაკვეთიდან ძნელია იმის დადგენა თუ რა თანამდებობის მქონეა `მებართლომე~, სასულიერო პირია თუ საერო, რადგან გუჯრის ამ მონაკვეთში არაა დაკონკრეტებული აქვს თუ არა მას ნადირობაში პირადად მონაწილეობის მიღების უფლება. ეს ფაქტორი დამაბრკოლებელია `მებართლომე~-ს ვინაობის გაგებისთვის, რადგან თუ იგი სასულიერო პირია, ნადირობაში პირადად მონაწილეობის უფლება მას არ ექნებოდა და ამას მისი საერო მსახურები ანუ საეკლესიო ყმები აღასრულებდნენ. იმის გამო, რომ გუჯრის ამ მონაკვეთიდან არ ჩანს თუ რა ფორმით აქვს მას ნადირობის უფლება, არაა გამოსარიცხი `მებართლომე~-ს არც საერო და არც სასულიერო თანამდებობა. ამის შემდეგ გუჯრის ტექსტში მებართლომე მეორედ გვხვდება მონასტრისამდი შეწირული ტერიტორიების ვრცელი ჩამონათვალის მეორე მონაკვეთში. (იხ. ზემოთ ტექსტის მეორე მონაკვეთი) როგორც ამ მონაკვეთიდან ირკვევა, ბაგრატ მეფეს მთის წმ. გიორგის მონასტრისათვის სხვა სოფლებთან ერთად შეუწირავს სოფელი წყნორი, რომლის ერთ-ერთ უბანში (აგარა ძველად უბანს ერქვა) `მებართლომე~-ს სასახლე, ანუ რეზიდენცია ჰქონდა. მესამედ კი `მებართლომე~ საბუთში შეწირული ტერიტორიების ვრცელი ჩამონათვალის ბოლო მონაკვეთში იხსენიება. (იხ. ზემოთ ტექსტის მესამე მონაკვეთი)
ამგვარად ამ გუჯრის ტექსტიდან და კერძოდ იმ მონაკვეთებიდან სადაც `მებართლომე~ იხსენიება ჩვენ შეგვიძლია ვიმსჯელოთ იმ უფლებებზე, რომლებსაც საბუთის გამცემი მეფე ბაგრატი აძლევს `მებართლომე~-ს. როგორც გუჯრის ტექსტიდან ირკვევა, `მებართლომე~ დიდი უფლებებით სარგებლობს მონასტრისადმი შეწირულ ტერიტორიებზე. მაგრამ კითხვა მისი საერო თუ სასულიერო პირობის შესახებ კვლავ უპასუხოდ რჩება, რადგან ზემომოყვანილი გუჯრის ტექსტის მონაკვეთებიდან ამ კითხვაზე პასუხის დადასტურებით გაცემა შეუძლებელია.
ამ მხრივ საინტერესოა საბუთის ტექსტის ის ნაწილი, სადაც მთის წმ. გიორგის მონასტრის კუთვნილ ტერიტორიებზე ჩადენილი სხვადასხვა ფორმის დანაშაული და ამ დანაშაულთა გამოსასყიდად დაწესებული სადამსჯელო ვალდებულებებია ჩამოთვლილი.
როგორც ვხედავთ, ამ ჩამონათვალში `მებართლომე~ არ იხსენიება. მონასტრის ან მისი კუთვნილების მატერიალური ზარალის მიყენებისა ან მონასტრის კუთვნილ ყმისადმი ჩადენილ დანაშაულის შემთხვევაში დანმნაშავე ვალდებული იყო გარკვეული ოდენობის ჯარიმა გადაეხადა. როგორც საბუთიდან ჩანს ჯარიმა მონასტრის სასარგებლოდ იხდებოდა. ჩნდება კითხვა: თუ საბუთში მოხსენიებული `მებართლომე~ საერო თანამდებობის პირია, რატომ არ ჩანს იგი რაიმე დაკისრებული ფუნქციით საბუთის იმ ნაწილში სადაც სხვადასხვა დანაშაულებებზეა საუბარი? ხომ არ მიგვანიშნებს ეს გარემოება იმაზე, რომ `მებართლომე~ სასულიერო თანამდებობის პირია?
ყოველივე ზემომოყვანილი ფაქტორებიდან გამომდინარე, მიუხედავად იმისა რომ, გუჯარი ძალიან მწირ ინფორმაციას გვაწვდის მასში მოხსენიებული `მებართლომე~-ს ვინაობის შესახებ, ჩვენ მაინც ვიხრებით იმ აზრისაკენ, რომ `მებართლომე~ სასულიერო თანამდებობის პირია, თუმცა აქვე შევნიშნავთ, რომ აღნიშნული ინფორმაციის სიმწირის გამო ეს მოსაზრება ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმაციიდან გამომდინარე ვარაუდია და არა მტკიცება.
ახლა კი რაც შეეხება თვითონ ტერმინს `მებართლომე~. როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ ეს ტერმინი უნდა იწარმოებოდეს საკუთარი სახელი `ბართლომე~-სგან. ეს სახელი შუა საუკუნეებში ფართოდ იყო გავრცელებული სასულიერო პირებში. `მე~ პრეფიქსის დამატებით მივიღეთ ტერმინი `მებართლომე~, რომელიც გარკვეულ თანამდებობას უნდა აღნიშნავდეს. თუმცა უცნობია თუ რას წარმოადგენდა ეს თანამდებობა. `მებართლომე~-ს ვინაობის დადგენისას ერთ უცნაურ შემთხვევასაც ვაწყდებით.
როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ ამ გუჯრის ტექსტი პირველად თედო ჟორდანიამ გამოაქვეყნა მის ხელთ არსებული იმერეთიდან ჩამოტანილი ამ გუჯრის 2 პირის მიხედვით, რომლის დედანი ვერ უპოვია. ორივე პირი ძალზედ დამახინჯებული ყოფილა და შემოკლებით იქნა გამოქვეყნებული.
ქვემოთ მოყვანილია ამ გუჯრის თედო ჟორდანიასეული პუბლიკაციის შემოკლებული ვარიანტი, კერძოდ ის მონაკვეთები, რომლებიც ქუთაისი ისტორიულ მუზეუმში დაცული K-608 საბუთიდან მოვიყვანეთ:
1. პირველი მონაკვეთი:
...ახლად შემოგწირე და დაგიმკვიდრეთ და კავით(?)(მეორე ვარიანტით ,,ვაკელთ”) სამარხისა და შესავლისა(?) შუა წყალსა გამოღმა და გაღმა და საეწალესა აქით, ასრე რომე, თუ არა მეფემან და მეპატრონემან, ვერავინ იკადროს ნადირობად ჭალათა და ვერცა სათიბთა... და ვერცა წყლის და თევზთა ნადირობა.
2. მეორე მონაკვეთი:
...შემომიწირავს ყ˜ლს კაცისაგან უცილებლად, წყონარს მამათა-შვილები და ჭლივაძენი და პგარა (?) რომე სასახლ დ იქმნება, მე ბართლომე...
3. მესამე მონაკვეთი:
...ამათ პირსა ზედან სურამი ვისი გინდა იყოს მე ბართლომეს მეტს კაცს Ãელი არა აქვს...~

სამწუხაროდ თედო ჟორდანია არაფერს ამბობს მის ხელთ არსებული ამ ორი პირის გადაწერის თარიღზე. თუმცა თედო ჟორდანიას მიერ გამოქვეყნებულ ტექსტში იმდენი უზუსტობა და შეცდომაა გაპარული, ნათელია, რომ ეს ორი პირი გაცილებით გვიანაა გადაწერილი ვიდრე ქუთაისი ისტორიულ მუზეუმში დაცული K-608 საბუთი. მიუხედავად მრავალი შეცდომისა და უზუსტობისა ჩვენთვის საინტერესოა ტექსტის ის ადგილები, სადაც `მებართლომე~ უნდა იხსენიებოდეს.
როგორც ვხედავთ თედო ჟორდანიას გამოქვეყნებულ ტექსტში იმ ადგილას, სადაც პირველად უნდა იხსენიებოდეს `მებართლომე~ კონტექსტში ,,თუ არა მეფემან და მებართლომემან~, არის `თუ არა მეფემან და მეპატრონემან~. ასევე მომდევნო ორ ადგილას სადაც ,,მებართლომე~ უნდა იხსენიებოდეს, ნახსენებია `მე ბართლომე~ და `მე
ბართლომეს~. ამგვარად, ჩვენს წინაშეა ფაქტი, რომ გუჯრის გაცემიდან გარკვეული დროის შემდეგ გადამწერის მიერ ამ საბუთის პირის შექმნისას ერთ შემთხვევაში ტერმინი `მებართლომე~ ჩანაცვლებულია ტერმინით `მეპატრონე~, ხოლო დანარჩენ ორ ადგილას ტერმინი `მებართლომე~ დაშლილია, მას ჩამოაცილეს პრეფიქსი `მე~, რის შემდეგაც ტერმინ `მებართლომეს~ ნაცვლად მივიღეთ პირველ პირში მოხსენიებული `მე ბართლომე~. ჩნდება კითხვა: რითია გამოწვეული ეს ცვლილებები?
როგორც ჩანს დროთა განმავლობაში, გარკვეული მიზეზების გამო, ტერმინი `მებართლომე~ დავიწყებას მიეცა, ხმარებაში აღარ იყო. სავარაუდოდ თედო ჟორდანიას მიერ გამოქვეყნებული პირების გადამწერს ეუცხოვა ეს ტერმინი და ჩათვალა, რომ მათი შეცვლა იყო მიზანშეწონილი. ჩვენი აზრით მან იფიქრა, რომ `მებართლომე~-თი ვინმე ბართლომე იხსენიებდა თავს. სავარაუდოდ ამის გამოა გამოწვეული ის მოვლენა, რომ ერთ ადგილას `მებართლომე~ შეცვლილია `მეპატრონე~-თი, ხოლო დანარჩენ ორ ადგილას `მე ბართლომე~-თი. ამგვარად, ჩვენ დავრწმუნდით, რომ `მებართლომე~ XV ს-ში
გვევლინება როგორც რაიმე თანამდებობის (სავარაუდოდ საეკლესიო თანამდებობის) აღმნიშვნელ ტერმინად, რომელიც დროებითი აღმოჩნდა, რაზეც მეტყველებს თედო ჟორდანიას ხელთ არსებული ორ პირში გადამწერის მიერ ამ ტერმინის უგულებელჰყოფა და მისი შეცვლა სხვა სიტყვებით.
ამგვარად, ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევის შემდეგ, ჩვენ შევეცადეთ დაგვეფიქსირებინა ჩვენი ვარაუდი საბუთში მოხსენიებული `მებართლომე~-ს ვინაობის შესახებ. მიუხედავად ჩვენს ხელთ არსებული მწირი ინფორმაციისა და მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ არ გვაქვს რაიმე სერიოზული ხელმოსაჭიდი არგუმენტები `მებართლომე~-ს ვინაობის დასადგენად, ჩვენ მაინც ვიხრებით იმ აზრისაკენ, რომ `მებართლომე~ იყო გარკვეული საეკლესიო თანამდებობის აღმნიშვნელი ტერმინი (ყოველშემთხვევაში XV საუკუნის მეორე ნახევარში მაინც), რომელიც დროთა განმავლობაში დავიწყებას მიეცა.
დასასრულ კი ავღნიშნავთ, რომ ჩვენ გამოვთქვით მხოლოდ ჩვენი მოსაზრება და არა მტკიცება `მებართლომე~-ს სავარაუდო ვინაობის შესახებ და მიზანშეწონილად მიგვაჩნია `მებართლომე~-ს ვინაობის საკითხი დაისვას თანამედროვე ისტორიოგრაფიაში.

სტატიის ავტორი – ნიკოლოზ ჟღენტი. ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ქრისტიანობის ისტორიის მიმართულება და სტუდენტთა სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი (თბილისი).

მასალა აღებულია წიგნიდან – „ქრისტიანობის კვლევები“, III. გამომცემლობა `უნივერსალი~, თბილისი 2009წ.