საქართველოს ტერიტორიაზე წარმოებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად გამოვლენილი მასალების საფუძველზე უკვე გასული საუკუნის ნახევარში გამოითქვა მეცნიერთა მხრიდან აზრი იმის თაობაზე, რომ აქ უხსოვარი დროიდან უნდა ჰქონოდა მოსახლეობას დამწერლობა. ასე, მაგალითად, შ. ამირანაშვილი ამირანის გორაზე აღმოჩენილ, ძვ. წ. III ათასწლეულით დათარიღებულ თიხის ჭურჭელზე ნაკაწრ ათ განსხვავებულ ნიშანს პიქტოგრაფიული დამწერლობის ნიმუშად მიიჩნევდა. უძველესი პერიოდის საქართველოში პიქტოგრაფიული დამწერლობის არსებობის ფაქტს ასევე აღნიშნავდნენ ბ. კუფტინი, გ. გობეჯიშვილი და სხვა მეცნიერებიც. შ. ამირანაშვილი და ბ. კუფტინი უძველესი დროის საქართველოში ანბანური დამწერლობის არსებობასაც ვარაუდობდნენ. კერძოდ, დაბლაგომის ქვევრ-სამარხებში აღმოჩენილ ნიშნები მათ სწორედ ასეთად ესახებოდათ. ბერძნული წერილობითი წყაროების მიხედვით დამწერლობა ჰქონიათ ძველი კოლხეთის სამეფოს მკვიდრთაც. ასე, მაგალითად, აპოლონიოს როდოსელის `არგონავტიკის~ IV წიგნში ერთ ადგილას ნათქვამია, რომ იმდროინდელი კოლხები ინახავდნენ მამაპაპათაგან ნაწერ `კირბებს~.
უკანასკნელ პერიოდში პროფ. ვ. ლიჩელმაც გამოთქვა ვარაუდი იმის თაობაზე, რომ ახ. წ. IV საუკუნემდე კოლხეთსა და იბერიაში ხმარებაში უნდა ყოფილიყო დამწერლობის ადგილობრივი, ორიგინალური სახეობა, ე.წ. პროტოქართული (თუ კოლხური) ანბანი, რომლის ნიშნებსაც მეცნიერი ხედავს დაბლაგომსა და სხვა ადგილებში მოპოვებულ არქეოლოგიურ მასალებზე. მაგრამ იქამდე, სანამ მეცნიერებს ჯერ-ჯერობით ხელთ არ უპყრიათ რაიმე საბუთი იმის სარწმუნებლად, რომ აღნიშნული ნიშნები ნამდვილად წარმოადგენენ ანბანის გრაფემებს, რომლებიც შესაძლოა გადმოსცემდნენ ამა თუ იმ ქართველური ენის ბგერებს, უძველეს და სრულფასოვან ეროვნულ დმწერლობად კვლავ ასომთავრული (მრგლოვანი) ანბანი უნდა ვცნოთ.
სამეცნიერო ლიტერატურაში სადღეისოდ მყარად დამკვიდრებული აზრის თანახმად, ჩვენთვის ცნობილმა ქართულმა დამწერლობამ შექმნის დღიდან საუკუნეების მანძილზე განვითარების სამი საფეხური განვლო: I. ასომთავრული ანუ მრგლოვანი (დოკუმენტურად დადასტურებულია V საუკუნიდან), II. ნუსხური (დოკუმენტურად დადასტურებულია IX საუკუნიდან), III. მხედრული (დოკუმენტურად დადასტურებულია X-XI საუკუნეებიდან).
ცნობილია ისიც, რომ ქართული ეროვნული დამწერლობის უძველესი სახეობით – ასომთავრული (იგივე მრგლოვანი) ანბანით შესრულებული ყველაზე ადრინდელი წერილობითი ძეგლები (ლაპიდარული წარწერები და ხელნაწერები) უკლებლივ ყველა ქრისტიანობის ხანისაა და როგორც უკვე ზემოთ ითქვა ამის შესახებ, ისინი არაუადრეს V საუკუნით თარიღდებიან. კერძოდ, სპეციალისტები მათ რიგს მიაკუთვნებენ `წმინდა მიწის~ (ბირ ელ-კატი; ნაზარეთი?), ურბნისისა და ბოლნისის წარწერებს, აგრეთვე, ე.წ. ხანმეტ ტექსტთა ერთ ნაწილსაც. ჩვენამდე მოღწეული ორიგინალური წერილობითი ძეგლებიდან უძველესად ჯერ-ჯერობით V საუკუნის II ნახევარში იაკობ ხუცესის მიერ დაწერილი აგიოგრაფიული თხზულება - `შუშანიკის წამებაა~ მიჩნეული, თუმცა მისი შემცველი ყველაზე ადრინდელი ხელნაწერი მხოლოდ X საუკუნისა გახლავთ.
ჩვენს ხელთ ამჟამად არსებული სხვადასხვა მონაცემების საფუძველზე შეიძლება დარწმუნებით ითქვას, რომ ქართულ ასომთავრულ (მრგლოვან) ანბანს საფუძველი ჩაეყარა იბერიის (ქართლის) სამეფოში ქრისტიანობის ოფიციალურ რელიგიად აღიარების შემდგომ მახლობელ ხანებში, არაუადრეს IV საუკუნის II ნახევრისა.
ასეთი დასკვნა სრულებითაც არ გამორიცხავს ზოგადად მწიგნობრული ტრადიციების არსებობის ფაქტს ანტიკური ხანის საქართველოში და კერძოდ, მის იმ ნაწილში, რომელსაც ისტორიულად ქართლის სამეფო (ე.წ. `იბერია~) მოიცავდა. არქეოლოგიური კვლევა-ძიებების შედეგად მოპოვებული მასალები ცხადყოფენ იმას, რომ ანტიკურ ხანაში `იბერიის~ მთელს ტერიტორიაზე ბერძნულის გვერდით საკმაოდ ფართო გამოყენება ჰქონდა არამეული დამწერლობის ადგილობრივ სახეობას, რომელსაც ცნობილმა აღმოსავლეთმცოდნემ გ. წერეთელმა თავის დროზე პირობითად `არმაზული~ დამწერლობა უწოდა.
აქვე უნდა განვმარტოთ, რომ ბერძნულს ელინიზმის ხანიდან მოყოლებული მთელს წინა აზიაში (და არა მხოლოდ იქ!) საერთაშორისო სტატუსის მქონე, ასე ვთქვათ, `მსოფლიო~ ენისა და დამწერლობის მნიშვნელობა ჰქონდა. რაც შეეხება არამეულს, მისი განსხვავებული სახეობები ფართოდ იყო გავრცელებული ანტიკური ხანის სპარსეთსა და მისი ვრცელი იმპერიის გავლენის სფეროში მოქცეულ ქვეყნებსა თუ მხარეებში: ცენტრალურ აზიაში, ბაქტრიაში, ჩრდილო-დასავლეთ ინდოეთში, ეგვიპტეში, კაპადოკიაში, სირია-მესოპოტამიაში, პალესტინაში, სომხეთში და სხვ. ფრიად საინტერესოა ის გარემოება, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში იგივე არამეული დამწერლობა გამოიყენებოდა ადგილობრივ ენებზე (სპარსული, პართიული, სოგდიური, ხორეზმული, პრაკრიტული და სხვ.) ტექსტების ჩასაწერად. ძვ. წ. VI საუკუნის II ნახევრიდან მოყოლებული არამეული ენა წარმოადგენდა აქემენიდური სპარსეთის იმპერიის კანცელარიის ენას, არამეული ანბანი კი ოფიციალურ დამწერლობათა რიგს მიეკუთვნებოდა.
რაც შეეხება ანტიკური ხანის იბერიის (ქართლის) სამეფოში გავრცელებული არამეული დამწერლობის ე.წ. `არმაზულ~ სახეობას, მისით შესრულებული წარწერების ენის საკითხი, მართალია, დღემდე არ არის საბოლოოდ გამორკვეული, თუმცა სპეციალისტები მიუთითებენ იმ საგულისხმო ფაქტის შესახებ, რომ `არმაზულით~ შესრულებული წარწერების ენაში შეინიშნება ქართულის საგრძნობი გავლენა და კერძოდ, ე.წ. `იბერიზმები~.
ამჟამად საქართველოს (უპირატესად აღმ. საქართველოს) სხვა და სხვა პუნქტიდან არამეული დამწერლობით შესრულებული სამ ათეულზე მეტი წარწერაა ცნობილი. ესენია: არმაზის ბილინგვა (II ს.), `გამარჯვების სტელა~, იგივე არმაზის მონოლინგვა (I ს.), ოქროს რვა საავგაროზე ფირფიტის (II ს.), ბერსუმა პიტიახშის ლანგრის (I ან III ს.), ოქროს ბეჭდისა (IV ს.) და ორი სამაჯურის (IV ს.) წარწერები არმაზისხევიდან; ორსენაკიანი ნაგებობის კედლის ორ ქვაზე (II-III სს.) და სარკოფაგის ვერცხლის ნივთებზე (III ს.) ამოკვეთილი წარწერები ბაგინეთიდან; ქვევრების პირებზე ამოკვეთილი წარწერები უფლისციხიდან (ძვ. w. I ს ან ახ. წ. II-III სს.) და ურბნისიდან (II-III სს.); ვერცხლის ოთხ ნივთზე ამოკაწრული წარწერები ზღუდერიდან; წარწერა ოქროს ფირფიტაზე (I ს.) ვანიდან; ვერცხლის თასზე ამოკვეთილი წარწერა ბორიდან (III ს.); საკურთხეველზე ამოკაწრული გრაფიტოები (II-III სს.) ძალისიდან და ძვლის სამკითხაო ფირფიტებზე დატანილი წარწერები (I ს.) დედოფლის გორიდან.
აკად. თ. გამყრელიძის აზრით, ქრისტიანობამდელ ამიერკავკასიაში არამეულ წარწერათა განსაკუთრებული გავრცელების ფაქტი უნდა აიხსნებოდეს იმით, რომ აქ წერის ერთ-ერთი ძირითადი მეთოდი ე.წ. `ალოგლოტოგრაფია~ უნდა ყოფილიყო. მისი სიტყვით, `წარმართულ იბერიასა და სომხეთში `საშინაო მოხმარებისათვის~ ტექსტები საკუთარ, ადგილობრივ ენებზე ალბათ სწორედ არამეული ალოგლოტოგრაფიის წესით იწერებოდა, რაც გასაგებს ხდის ცნობას ქართლში მეფე ფარნავაზის დროს `ქართული მწიგნობრობის~ შემოღების შესახებ. ... ტექსტს კარნახობდნენ ქართულად, იგი სინქრონულად ითარგმნებოდა და ჩაიწერებოდა სპეციალისტ-ჩამწერის მიერ არამეულად და ამოიკითხებოდა ქართულადვე. ეს უნდა ყოფილიყო ქართული ზეპირი ტექსტის ჩაწერის წესი არამეული ენისა და დამწერლობის შუამავლობით~. აღნიშნული თვალსაზრისი ბევრმა სპეციალისტმა უპირობოდ გაიზიარა და მათ შორის ისტორიკოსმა ჯ. სტეფნაძემაც, რომლის აზრით, ფარნავაზის მიერ `ქართული მწიგნობრობის~ შემოღება არამეული დამწერლობის `არმაზული~ ვარიანტის ოფიციალურ დამწერლობად აღიარებას უნდა გულისხმობდეს.
საქართველოს ტერიტორიაზე გამოვლენილი არამეული წარწერები, როგორც ითქვა, აღბეჭდილია სამკითხაო-სათამაშო ფირფიტებზე, სუფრის ჭურჭელზე, სამკაულზე, ქვევრებზე, საფლავის ქვებზე, საზეიმო-მემორიალურ სტელებზე, წარმართული სამლოცველოს საკურთხეველზე, რაც აშკარად მოწმობს იმას, რომ ეს ე.წ. `არმაზული~
დამწერლობა ანტიკური ხანის იბერიის (ქართლის) სამეფოში ადგილობრივი დამწერლობის ფუნქციას ასრულებდა და მისით ფაქტიურად სარგებლობდა იმდროინდელი (ძვ. წ. I – ახ. წ. IV სს.) როგორც საერო (სეფეწულები, პიტიახშები, ეპიტროპოსები...), ისე სასულიერო (კულტის მსახურნი, მისნები...) საზოგადოება.
უთუოდ საგულისხმო უნდა ის ფაქტი, რომ სპეციალისტები არქეოლოგიურ მასალაზე დაყრდნობით `არმაზული~ დამწერლობის ყველაზე უგვიანეს ნიმუშებს IV საუკუნის I ნახევრით ათარიღებენ. ლოგიკურია ფიქრი იმის შესახებ, რომ სწორედ აღნიშნული პერიოდის დასასრულზე უნდა გადიოდეს ზღვარი ძველი, წარმართობისდროინდელი `არმაზული~ დამწერლობის ხმარებიდან გამოსვლისა და ახალი, ქრისტიანული დამწერლობის – ქართული ასომთავრული ანბანის პრაქტიკაში შემოღების მოვლენებს შორის. ზემოთ ნახსენებ `გამარჯვების სტელაზე~ (იგივე არმაზის მონოლინგვა) აღბეჭდილი წარწერის შინაარსი (იგი გვამცნობს მოსაზღვრე ქვეყნებზე იბერიელთა წარმატებული სამხედრო ლაშქრობის შესახებ და სხვ.) მყარად გვარწმუნებს იმაშიც, რომ `არმაზული~ დამწერლობით ანტიკური ხანის იბერიაში იქმნებოდა ისტორიული ქრონიკები და შესაძლებელია, ლიტერატურული ძეგლებიც კი. სამწუხაროდ, მათ, ისევე როგორც ადრექრისტიანული ხანის ორიგინალური თუ ნათარგმნი წერილობითი ძეგლების დიდმა უმრავლესობამ, დროის ქარტეხილებს ვერ გაუძლეს და ჩვენამდე ვერ მოაღწიეს. თუმცა, საგულებელია, რომ ისეთი დოკუმენტი, როგორიცაა `მოქცევაÁ ქართლისაÁ~-ს მატიანეში მოცემული იბერიის წარმართი მეფეების მწყობრი სია, თავის დროზე სწორედ_სამეფო არქივიდან აღებული ავთენტური მასალების საფუძველზე იქნა წერილობით გაფორმებული ახლადქმნილი ქართული დამწერლობის (ასომთავრული ანბანის) მეშვეობით. მანამდე, სავარაუდოა, რომ აღნიშნული სია (თუ მთლიანად არა, მისი მონაკვეთები მაინც) `არმაზული~ ან ბერძნული დამწერლობით (შეიძლება, არმაზის ბილინგვის მსგავსად ერთდროულად ორივეთიც კი) ყოფილიყო ჩაწერილი. ფრიად მრავლისმეტყველია მსოფლიო მნიშვნელობის წერილობით ძეგლად მიჩნეული – არმაზის ორენოვანი წარწერა, იგივე ბილინგვა. ადგილობრივი პიტიახშის უდროოდ გარდაცვლილი ასულის (სერაფიტი) საფლავის ქვაზე ამოკვეთილია შინაარსობრივად თითქმის იდენტური ტექსტები ბერძნულად და არამეულად (`არმაზულად~). ამ ტიპის ძეგლთა არსებობის ფაქტი ანტიკური ხანის იბერიაში რომ რაიმე უჩვეულო მოვლენას არ წარმოადგენდა, ამას მოწმობს თუნდაც ზღუდერში (მდ. ძამის ხეობაში, ქარელის რ-ნში) ნაპოვნი კოვზის ტარზე ამოკვეთილი ერთსიტყვიანი ბერძნულ-`არმაზული~ ბილინგვაც. ასევე გარკვეული დასკვნების გაკეთების საშუალებას იძლევა სვეტიცხოვლის ტაძრის სიახლოვეს ნაპოვნ სამარხში (IV ს. I ნახ.) საწერ მოწყობილობებთან ერთად აღმოჩენილ ერთ-ერთ ნივთზე დატანილი და III საუკუნის დასაწყისით დათარიღებული ბერძნული წარწერაც. თვითონ წარწერის მიხედვით იგი იბერიის სამეფო კარის იმჟამინდელი მწიგნობართუხუცესის (ვინმე `ევგენიონის~) კუთვნილებას წარმოადგენდა.
ზემოთ დასახელებული მაგალითები, ჩვენი აზრით, სხვასთან ერთად იმ ობიექტურ რეალობაზეც უნდა მიუთითებდნენ, რომ ძველი ქართული ენისათვის სპეციალურად შემუშავებული დამწერლობის ორიგინალური სისტემა - ქართული ასომთავრული ანბანი ქრისტიანული დამწერლობათა რიგს მიეკუთვნება, რომლის პრაქტიკაში შემოღების ფაქტს IV საუკუნის II ნახევარის უწინარეს ვერ ვიგულებთ.

სტატიის ავტორი – ბესიკ ხურცილავა;      
მასალა აღებულია წიგნიდან – "ქართული ასომთავრული ანბანი და მისი შემქმნელები: `ბაკურ~ და `გრი ორმიზდ~"; თბილისი, 2008წ.