დმანელი ამირას უცნობი წარწერა ფინეზაურის ხეობიდან

1962 წელს ივ. ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის ინსტიტუტის წლიური გეგმით გათვალისწინებული ისტორიულ-გეოგრაფიული დაზვერვების დროს ფინეზაურის ხეობაში მოგვიხდა ყოფნა, დმანისის მიდამოებში.
სოფელ პატარა დმანისი ფინეზაურის მარჯვენა ნაპირზეა შეფენილი, ნაქალაქარის პირდაპირ. სოფლის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მიდის საურმე გზა. ეს გზა გადადის „საყდრიქედზე“ და მერე ეშვება უკანგორის ხეობაში. „საყდრიქედი“ სოფლიდან 2 კილომეტრითაა დაშორებული. აქაა დაქცეული საყდარი, რომლის ირგვლივ სხვადასხვა ნაგებობათა ბუდეებია შერჩენილი.
ეკლესია (მისი სახელი არავინ იცის) მოზრდილი დაუმუშავებელი ლოდებით კირზეა ნაგები; შერჩენილია აფსიდა და ჩრდილო კედლის ნაწილი. ნაგებობას მინაშენი ჰქონია სამხრეთიდან. აღმოსავლეთ კედელზე გარედან, კედლის ზედა ნაწილში, ერთიანი მოწითალო ქვის პატარა ჯვარია ჩასმული; ჩრდილოეთის კედლის ზედა ნაწილში ნახევარსვეტი შემორჩენილა. აფსიდის თაღი დამუშავებული ქვისაა და პროფილირებულ კაპიტელებს ეყრდნობა. საყდარშია ჩამოქცეული მთელი სახურავი და დანარჩენი კედლები. ეკლესია შიგნიდან შელესილი ყოფილა და მოხატულიც (თუმცა მოხატულობიდან თითქმის აღარაფერია დარჩენილი).
აფსიდაში ეყარა ქვის კანკელის ნაწილები, რომლის ორნამენტი ძლიერ წააგავს დმანისის სიონის კარიბჭისას. ჩრდილოეთის კედელთან, აფსიდის წინ ჩამოქცეულ ნაყარში მოჩანდა ჯვრის ჩასასმელად ამოჭრილი მრგვალი ქვა. მის ირგვლივ ამოთხრის შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ეს იყო ოთკუთხა გრანიტის სვეტის დაბოლოება, რომელშიც ჯვარი იქნებოდა ჩასმული. სვეტის სიმაღლე 1,45 მეტრია, სიგანე 0,25 მეტრი. ოთხივე წახნაგი მომრგვალებულია და ორი მხრიდან ჩაღარული, რის გამოც ყველა გვერდზე თაღედი ჩარჩო იქმნება. ერთი გვერდი თავიდან ბოლომდე ასომთავრულ წარწერას უჭირავს სიმაღლეზე 1,15 მეტრი, სიგანეზე - 0,19 მეტრი. იგი კარგად იკითხება და არსად დაზიანებული არაა (ქვა მაგარი ჯიშისაა და წარწერაც დიდხანს ყოფილა დამარხული), გარდა უკანასკნელი სტრიქონისა, რომელიც სვეტის ბაზაში ჩასასმელად ჩაუჭრიათ. შესაძლოა ბოლო სიტყვები (ბევრი არ უნდა ყოფილიყო) ბაზაზედაც კი იყო ამოჭრილი (ახლა ეს ქვაც და კანკელის ნაწილებიც საქართეელოს სახელმწიფო მუზეუმშია ჩამოტანილი).

warwera

წარწერა ასე იკითხება: „ქ(რისტე) სახელითა ღვთისაჲთა და შეწევნითა ყოვლად წმიდისა ღმრთისმშობლისაჲთა, ადიდენ დაამყარენ ღმერთმან ძლიერი და უძლეველი მეფეთ მეფობაჲ გიორგისი; მე მიწამან მეფობისა მათისამან იობ მიხრიკის ძემან დმანის ჩემსა ამირობა(ს)ა შინა აღვჰმართე ჯუარი ესე სახელსა ზედა წმიდისა მოწამისა დიმიტრისა, სალოცველად მეფობისა მათისა, საჴსენებლად სულისა ჩემისა. ვინცა მომავალთა ჟამთა დაწერილი ესე აღმოიკითხოთ ჩემთვის“... აქ დამამთავრებელი სიტყვები ალბათ იმ აზრსღა გამოხატავდა - ჩვმთვისაც ილოცეთო...
განკვეთილობის ნიშნები ნახმარი არაა. წარწერა იწყება დიდი ასოებით, რომლებიც თანდათან მცირდება. ადგილის უკმარისობის გამო რამდენსამე შემთხვეეაში ასოები ჩარჩოს გარეთაც გამოდის. ქარაგმის ნიშანი მოკლე, სწორია ხაზია. წარწერას ახასიათებს ხშირად ნახმარი ლიგატურა. „დ“-ის მუცელშია ჩაწერილი „ა“, „ი“; „ო“-ში ჩასმულია „გ“; „ა“-ის ზედა ხაზი მოცილებულია მუცელს, იგი ხან სწორია ხან არა. „დ“ მაღალყელიანია, მისი თავი ზოგჯერ სწორი - რამდენსამე შემთხვევაში კიდურწერტილოვანია; „ო“-ის ფეხი ოდნავ ქვევითაა დაწეული. უქარაგმოდ დატოვებულია ორი სიტყვა: „დაამყარენ“ და „აღჰვმართე“. თითქოს ერთგან უნდა აკლდეს „ს“ სიტყვაში „ამირბა“, სხვა მხრივ წარწერა უნაკლოა. შეიმჩნევა „ჰაემეტობაც“ – „აღვჰმართე“. „აღჰოჳმართე“ იკითხება წყისის წარწერაში 616-619 წელი. ხოლო ამ სიტყვის ხანმეტი ფორმა გვხვდება აქვე, უკანგორის წარწერაში VI საუკუნეში: „აღხოჳმართე“. მაგრამ ჯერ ერთი, ორივე გაცილებით ძველია ჩვენს წარწერაზე, მეორეც - უკანგორსა და წყისში „ხ“, ან „ჰ“-მეტი ზის, შემდეგ - „ოჳ“. აქ კი წინაუკმო - ჯერ „ვ“ და მერე „ჰ“, ე.ი. ეს ზედმეტი „ჰ“ უადგილოდაც ჩანს, ამიტომ ტერმინს „ჰაემეტი“ პირობითად ვხმარობ.

პალეოგრაფიულად წარწერა ისეთი ხასიათისაა, რომ ადვილად შესაძლებელია შესრულებულიყო XIII საუკუნეშიც, და XIV-შიც ე.ი. აქ მოხსენიებული გიორგი მეფე ლაშადაც შესაძლოა მიგვეღო და გიორგი ბრწყინვალედაც... დმანისის ხეობაშივე მყოფი, სათხის ეკლესიის კანკელზე არსებული წარწერის გარჩევისას, ექვთიმე თაყაიშვილი შენიშნავდა“ „რომელი მეფეთა-მეფე გიორგი იგულისხმება ჩვენს წარწერაში? ჩვენთვის უდავოა, რომ ეს იგივე გიორგი მეფეა, რომელიც იხსენიება ამ მხარის ცნობილ ტაძართა წარწერებში (დმანისის ბაზილიკის დასავლეთი ეკვდრისა, წუღრუღაშენის გადაკეთებული ეკლესიისა და ფიტარეთის მონასტრისა). ბროსე ყველა ამ ტაძართა წარწერებს გიორგი ბრწყინვალის ხანას აკუთვნებდა, მაგრამ დმანისის ბაზილიკის გარეშემოთხრა-შესწავლის შემდეგ ივ. ჯავასიშვილი, ლ. მუსხელიშვილიცა და სხვებიც (მათ შორის ხუროთმოძღვრების ისტორიკოსები) მათ ლაშა გოირგის აკუთვნებენ... საფიქრებელია... რომ ასეც იყოს“. 
„საყდრიქედის“ სტელაზე არსებული წარწერის ხელი ძალიან წააგავს დმანისის კარიბჭის წარწერებს, ცალკეული ასოები განსაკუთრებით: „ა“, „დ“ „ო“; ერთგვარია „დ“-სა და „ო“-ის მუცელში „ა“-ისა და „ჳ"-ს შეწაღება; ზოგიერთი გამოთქმაც მსგავსია: სტელაზე გვაქვს - „ადიდენ დაამყარენ ღმერთმან ძლიერი და უძლეველი მეფეთა მეფობაჲ გიორგისი“; დმანისის წარწერაში - „...(არ იკითხება)... დაამყარენ ღმერთმან მეფეთა მეფობაჲ გიორგისი“; სტელაზეა - „მე მიწამან მეფობისა მათისამან იობ მიხრიკის ძემან“, დმანისის წარწერაში - „მე მიწაჲ მათი, ეპისკოპოსი თევდოსი მამაჲ კალნაპეტის ძე“... წარწერები სტელაზედაც და დმანისის კარიბჭეზედაც „დაწერილ“-ადაა მოხსენიებული. ხოლო ამ ორი ძეგლის ორნამენტული მოტივების მსგავსებაც მათ თანადროულობას უნდა უჭერდეს მხარს.
ჯვრის მონასტრის აღაპებში ერთი მოსახსენიებელია საინტერესო. სადაც ვკითხულობთ: „150/148. ამასვე დღესა აღაპი ელ-მიხრიკის მისაჲ და ვინცა არ გარდაიჴადოს კრულ იყოს“... ამ სტრიქონებს ელ. მეტრეველი ხელის მიხედვით XII-XIII საუკუნეებით ათარიღებს. 1190-1207 წლების  შიომღვიმის კრებულის დაწერილში იხსენიება მემღვიმე აბრაამ მიხრიკის ძე.
ზემოხსენებულ პირთა დაკავშირება იობ მიხრიკის ძესთან შეიძლება არ იყოს გამორიცხული თუ გავითვალისწინებთ მათი მოღვაწეობის თარიღებს და ამ იშვიათ სახელსაც მიხრიკ. ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ შესაძლებელია „საყდრიქედის“ სტელა დმანისის კარიბჭესავით XIII საუკუნის I მეოთხედის ძეგლად მივიღოთ. ამასთან დაკავშირებით ნ. ბერძენიშვილმა ჩვენი ყურადღება აქ მოხსენებულ „დაწერილზე“ გაამახვილა („...ვინცა მომავალთა ჟამთა დაწერილი ესე აღმოიკითხოთ...“) და შეგვნიშნა, რომ ასეთი აზრით მაგ სიტყვის ხმარება XIV საუკუნეში უფროა მოსალოდნელი.
ამ ტერმინის მნიშვნელობა-ხმარების სხვადასხვა შემთხვევები დაწვრილებით აქვს შესწავლილი ნ. ბერძენიშვილს შრომაში „მიწისმფლობელობის ფორმებისათვის ფეოდალურ საქართველოში“. აქ აღნიშნულია, რომ „XI-XIII საუკუნეთა მანძილზე ქართულ დიპლომატიკაში ყოველ იურიდიულ დოკუმენტს „დაწერილი“ ეწოდება, თუ ის მეფისაგან არ არის გაცემული“. შემდეგ: „თავდაპირველად. როგორც ჩანს, „დაგიწერე“ სრულიად საკმაო იყო იმის გამოსახატავად, რომ ესა თუ ის ქონება, ან უფლება ამ ქონებაზე ამა თუ იმ პირმა გადასცა მეორე პირს. ეს კი გვაფიქრებინებს, რომ „დაწერა“ თავდაპირველად ისეთი მოქმედება იყო (დაწერა იმ დროს ისეთი სახით წარმოებდა), რომელიც უფლების გადაცემასთან ერთად ნივთის მატერიალურ გადაცემასაც გულისხმობდა... მხოლოდ გვიან და თანდათან, აქტის გართულებისდა შესაბამისად, შემუშავდება ამ ორი მომენტის - დაწერისა და გადაცემის ურთიერთისაგან გათიშვა“. თუ ამ თვალსაზრისით განვიხილავთ ჩვენი სტელის მონაცემს, ვნახავთ, რომ აქ „დაწერილი“ სწორედ „წარწერის“ მნიშვნელობით, გვიანი შინაარსითაა ნახმარი და გადაცემის მომენტს არ შეიცავს. ასეთივე აზრით უნდა იყოს ეს სიტყვა გამოყენებული დმანისის წარწერაშიც: „ვინცა ესე დაწერილი აღმოჴოცოს“... აქაც გიორგი მეფეთა მეფეა ნახსენები.
სხვაგვარად უნდა იყოს საქმე მეზობელ, ბოლნისის ხეობის თევდორწმინდაში. სადაც ორ წარწერაში ასევე ნახსენებია „დაწერილი“. 1. „სახელითა ღმრთისაჲთა ესე დაწერილი მე იოანე ქარეფარეხელმან შევსწირე წმიდასა თევდორეს ვენაჴი და ჭურნი და გავიკუეთე გ დღე ქრისტეშობისა“... 2. სახელითა ღმრთისაჲთა... ესე დაწერილი ჩუენ თევდორწმიდელთა მღუდელთა და მწირთა მას ჟამსა ოდეს ამას ეკლესიასა ვაშენებდით მოგუცა პ დუკატი გაბრიელ ჩაბაისძემან, გაუკეთეთ დეკემბერსა თ“... აქ კი, ეს „დაწერილი“ არ უნდა იყოს გამოყოფილი გადაცემის მომენტისაგან, თუმცა „შევსწირე ვენახი“... და „მოგუცა პ დუკატი“ მას უკვე თან დართვია. ამრიგად ნ. ბერძენიშვილის მიერ მოცემული განმარტების მიხედვით, თევდორწმიდის წარწერა XIII საუკუნის, ხოლო „საყდრიქედის“ სტელა XIV საუკუნის I ნახევარს უნდა მიეკუთვნოს.
დმანელი ამირა იობ მიხრიკის ძე სხვა წყაროებით უცნობი პირია. ყურადღებას იპყრობს მისი მამის სახელი აღმოსავლური იერით, მიხრიკი ისეთივე ფუძიდან ნაწარმოები საკუთარი სახელი უნდა იყოს, როგორიცაა მიჰრი-მირი, რაც ძველ წარმართულ ღვთაება მითრას უკავშირდება. მათე ურჰაელის, ვარდან დიდისა და კირაკოზ განძაკელის თხზულებებით XII საუკუნეში ცნობილია ლორელი მოძღვარი გეორგ მეღრიკი; მაგრამ ეს სრულიად სხვა ფუძიდან („მეღრ“ - თაფლი, ტკბილი) წარმოებული ზედწოდებაა მოძღვრის სიკეთის დასახასიათებლად. როგორც არ უნდა იყოს, ირანული წარმოშობის ეს სახელი, ქართველი ამირას მამას რომ ჰრქმევია, მოულოდნელს არაფერს შეიცავს, რადგან დმანისში მუსლიმანური მოსახლეობა ადრიდანვე არსებობდა, ხოლო ამ ხანაში მათ სიხარბეზე ნათლად მეტყველებს აქაური სასაფლაო: „მუსლიმანური სასაფლაოს ტერიტორია გაცილებით უფრო ვრცელია, ვიდრე ქრისტიანულისა, და არაბული ეპიგრაფიული ძეგლებიც უფრო მეტი დაიძებნა, ვიდრე ქართული ან სომხური, რაც გვაფიქრებინებს რომ აქ XIII-XIV საუკუნეების მუსლიმანური მოსახლეობა სჭარბობდა ქრისტიანულს“.
დმანელი ამირას შესახებ, ისევე როგორც სხვა ქალაქების ამირათა შესახებ, ძლიერ ცოტა ცნობები მოგვეპოვება. ეს არაბული ტერმინი ქართლში ადრიდანვე დამკვიდრდა როგორც არაბი დიდი მოხელის აღმნიშვნელი, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოს განაგებდა. თანდათან იგი ქალაქ თბილისისა და მისი მეზობელი რაიონების (თბილისის საამირო) ფეოდალური მფლობელის სახელად იქცა. ამიერიდან იგი მტკიცედ დამკვიდრდა ქართულ ენაში. თბილისის გარდა არაბი ამირა იჯდა რუსთავშიც, დმანისშიც. მიუხედავად იმისა რომ, სათილარაბი, რომელიც ბაგრატ IV-მ დმანისიდან „თბილისად მემამულედ“ მოიყვანა, ჯაფარიდების დინასტიის დმანისის შტოის ჩამომავალი ერთ-ერთი უკანასკნელი ამირა იყო, ჩვენ მაინც არ ვიცით, რა მიმართებაში იყვნენ სხვა ამირები თბილელ ამირასთან; მაგალითად, ის არაბი დმანელი ამირა, რომელიც სარანგ ალხაზის ეხმარებოდა 1073-4 წლებში გიორგი II-ის წინააღმდეგ.
დავით ადმაშენებლის შემდეგ გაერთიანებულ საქართველოს ქალაქებში უკვე ქართველთა მეფე ნიშნავდა თავის მოხელეს რომელსაც, ძველებურად ამირა ერქვა. ამრიგად ეს არაბული ტერმინი, ქალაქის მმართველი, ქართველი მოხელის აღმნიშვნელიც გახდა. მეფე ამირას ნიშნავდა იმ ქალაქებშიც, სადაც არაბები საერთოდ არ ყოფილან. 1123 წელს ქართველი ისტორიკოსის ცნობით დავით აღმაშენებელმა აიღო დმანისი; სატეფანოს ორბელიანისა და ვარდან დიდის მიხედვით, დავითის ძე დემეტრეს უპყრია იგი ამის შემდეგაც. ჩანს, ამიერიდან დმანისი სამეფო ქალაქად ქცეულა და რაღა თქმა უნდა აქაურ ამირასაც უკვე მეფე დანიშნავდა დიდებულთა თუ ადგილობრივ მოქალაქეთა წრიდან.
თამარის მეფობაში ცნობილია თბილისის ამირთამირა აბულასანი, რომელიც ქართლის ერისთავთ-ერისთავიცაა. საქართველოს მეფის მიერ დანიშნული მოხელე ამირები, იყვნენ მაგალითად ქუთაისში, ყარსში, ჟინვალში... ქალაქის მმართველის ეს არაბული ტერმინი დროთა განმავლობაში ქართულმა „მოურავმა“ შეცვალა, მხოლოდ თბილისს შემორჩა იგი XVII საუკუნემდე, სხვაგან კი XIV საუკუნის შემდეგ ამირა აღარ იხსენიება.
ქალაქის ამირთამირას ებარა ეკონომიკური ცხოვრების ზედამხედველობა და კონტროლი ქალაქში; ის ზრუნავდა მოქალაქეთა კეთილდდეობასა და ქალაქში წესიერების დაცვაზეც; ნ. ბერძენიშვილის აზრით, მისივე ფუნქცია უნდა ყოფილიყო მოქალაქეთა გასამართლებაც. რაც შეეხება ქალაქის მოხელე ამირების უფლება-მოვალეობათ, უნდა ვიფიქროთ, რომ დაახლოებით ისეთივე იქნებოდა, როგორიც ამირთამირასი. მართლაც, მას რომ ქალაქის გაშენება-დაცვაზე უნდა ეზრუნა, ეს ჩანს ყარსის ციხეზე არსებული ერთი წარწერიდან: „ქკსა ჳნზ (-1237 წ) მე ამირამან რაჲრაზამ აღვაშენე... მეფობასა... რსდნ „წელსა მეფ...”, ხოლო ჴელმწიფის კარის გარიგებაში მოცემულ ჩვენებებზე დაკვირვებით შესაძლებელი ხდება დასკვნა, რომ ქალქის ამირებს ქალაქის მეურნეობაზედაც მიუწვდებოდა ხელი.
რა ურთიერთობაში იყვნენ ქალაქის ამირთამირა და ამირა? დ. მუსხელიშვილის აზრით, „ამირთამირობის დაწესება მოდის XII საუკუნის 80-იანი წლების მიწურულზე. თვით ტერმინი ამირთამირა რეალური შინაარსისაა და ამ წოდების მატარებელ მოხელეს თავის მხრით ჰყავდა „ქვეშე დაწესებული“ მოხელეები - „ქალაქის ამირანი“. ამგვარი „ქალაქის ამირა“ დამოწმებულია ქუთაისსა და ჟინვანში (XIII ს), ხოლო მათი არსებობა სავარაუდოა დმანისსა და რუსთავში მაინც“.
გაერთიანებული საქართველოს მეფის მიერ დანიშნულმა ქალაქის მოხელე ამირამ არა მარტო სახელი მიიღო მემკვიდრეობად თბილისის არაბი ამირასაგან, არამედ ნაწილობრივ ის შინაარსიც, მას რომ ადრე ჰქონდა - გამგებლობა ქალაქის ირგვლივ მდებარე რაიონისა, მისი „აგარაებისა“. გიორგი ბრწყინვალის მიერ თორელ ივანე ჯავახიშვილისადმი მიცემულ სიგელზე დაყრდნიბით ნ. ბერძენიშვილი დაასკვნის: „კოჟრის მიდამოებზე თბილისის ამირთამირას ადმინისტრაციულად ხელი მიუწვდებოდა. და ეს, რა თქმა უნდა, 1338 წლის შექმნილი მოვლენა კი არ იყო (ამ წელს არის ეს  საბუთი დაწერილი), არამედ ძველი დროიდანვე არსებული ვითარება. ისე გვეხატება, რომ თბილისის გარშემო სოფლები - ზოგი წარმოშობითვე, ზოგი შემდეგ დაქვემდებარებით - მისი (ქალაქის) აგარაები იყო (გვიან ხანაში ამათ „ქალაქის პირის სოფლები“ ეწოდებოდა). ასეთი „აგარაები“ დამოუკიდებლად იმისაგან, თუ რა ეწოდებოდა მათ, საგულვებელია ყოველი მეტად თუ ნაკლებად მნიშვნელოვანი პუნქტის გარშემო“.
მონგოლთა ბატონობის პერიოდში ათაბაგმა სადუნ მანკაბერდელმა ქალაქ დმანისის დაპატრონება გადაწყვიტა, მაშინ დიდი ეკონომიკური მნიშვნელობის პუნქტისა (ქალაქს საკუთარი ზარაფხანა ჰქონდა; იაკუთის (1179-1229) ცნობით, აქიდან გაჰქონდათ აბრეშუმი), ამიტომ 1271-72 წლებში სადუნმა მონგოლთაგან მოთხოვნილი დიდი ხარკის გადახდა იკისრა, თუკი მეფე მას დმანისს დაუთმობდა. „ისმინა მეფემან და უნებლიედ მისცა დმანისი და მიმდგამი მისი, და უმეტეს განდიდნა სადუნი“. აქ ნახსენები ეს „მიმდგამი“ ქვეყანა სწორედ ის მეზობელი რაიონებია, ურომლისოდაც წარმოუდგენელი იყო მაშინდელი ქალაქი. XIII სუკუნის კიდევ ერთ საბუთში მოჩანს, რომ ქალაქ ჟინვანის ამირას მეზობელი სოფლებიც ემორჩილებოდნენ.
მას შემდეგ კი, რაც ამირა ქალაქის მოურავმა შეცვალა, გვიანი ხანის საბუთებზე დაყრდნობით არ ჩანს, რომ მას ქალაქის გარდა სხვა რაიონებზედაც მიუწვდებოდა ხელი. დმანისის ამირა იობ მიხრიკის მე ქალაქიდან დაახლოებით 2-3 კილომეტრით მოცილებული „საყდრიქედის“ ეკლესიაში (თუ მის გარეთ) აღმართავს ჯვარს წმინდა მოწამის დიმიტრის სახელზე. იგი იდგა დმანისიდან უკანგორს მიმავალი  გზის უღელტეხილზე. დმანელი ამირას მიერ აქ აღმართული ჯვარი მიუთითებს ქალაქ დმანისის აგარათა გავრცელებაზე (იქნებ საზღვარზედაც) ქალაქის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. ამ ტერიტორიაზე იყო სოფელი პატარა დმანისი და ყაფარა სოფელი თავისი სახნავ-სათესით.
ამრიგად XIII სუკუნის დმანელი იობ მიხრიკის ძის ამირობა საქართველოს ქალაქის გამგებელთა ინსტიტუტის განვითარების ისტორიაში შუალედი, გარდამავალი საფეხურია: ძველ არაბ, დამოუკიდებელ ამირასა და გვიანი ხანის ქალაქის მოურავს შორის: იგი აღარ იყო ქალაქისა და მის ირგვლივ მდებარე რაიონის ფეოდალური მფლობელი, მაგრამ გაერთიანებული საქართველოს მეფის მოხელეს ადმინისტრაციულად ქალაქის გარდა მის მეზობელ სოფლებზედაც მიუწვდებოდა ხელი, რაც გვიანი შუა საუკუნეების ქალაქის მოურავს აღარ ახასიათებს.

 



სტატიის ავტორი – დევი ბერძენიშვილი;
მასალა აღებულია წიგნიდან –  „ნარკვევები“, გამომცემლობა „სამკალი“, თბილისი, 2005წ.


 


megobari saitebi

   

01.10.2014