ისტორიული ნარკვევი
დასახლების ტიპები
ტრადიციული მეურნეობა
სოციალური ორგანიზაცია
რელიგია და რწმენა-წარმოდგენები
ფოლკლორი
თანამედროვე ვითარება
საქართველოს ასურული მოსახლეობა ძველ არამეელთა ეთნიკურ ანალოგად ითვლება. კავკასიელი ასურელები ანთროპოლოგიურად საკმაოდ ერთგვაროვანნი არიან. ისინი განეკუთვნებიან წინააზიურ ტიპს, რომელიც ხასიათდება კანის შავგვრემანი ფერით, მუქი და ტალღოვანი თმით, მაღალი შუბლით, გამოკვეთილი ყვრიმალის ძვლებით. ამ კონტინგენტის აღსანიშნავად XIX-XX საუკუნეებში გამოიყენებოდა ტერმინი აისორი, რომელიც სათავეს იღებს სომხური «ასსორის», ანუ ასურელისაგან. ასურელთა შორის გავრცელებული თვითსახელები იყო: ათურაი, სურაი, ქალდაი, სოგრახი-ასურიანნი. ქართულ ისტორიოგრაფიაში ასურელის აღმნიშვნელი ეთნონიმი გადმოიცემა ტერმინებით: ასური, ასურასტანელი, ასურელი, ხოლო მათი ქვეყანის სახელწოდებათა ვარიანტებია: ასურია, ასოასტანი, ასურეთი, სირია. ამჟამინდელ ერთადერთ საერთო ენდოეთნონიმს წარმოადგენს «სურიოი»/ «სურიაი».
ასურელები არამეული მოდგმის სემიტებს მიეკუთვნებიან, ისინი ისტორიულ სამშობლოდ მესოპოტამიას მიიჩნევენ (ბეტ-ნაკჰრეინ). არამეული ენა ერთ-ერთი ძირითადი სემიტური ენაა. საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში გავრცელებულია ახალი არამეული, კერძოდ, აღმოსავლური არამეულის დიალექტები: ურმიული, სალმასური, ვანური, ჯილუბოტანი. ენაში შენარჩუნებულია სემიტური ენის ტიპი, თუმცა შეცვლილი სტრუქტურით (ძირითადი ცვლილებები შეეხო ზმნასა და ბგერით სისტემას).
ისტორიული ნარკვევი
საქართველოში ასურელთა ცხოვრების პირველ კვალს «ქართლის ცხოვრებაში», ლეონტი მროველის თხზულებაში, ვხვდებით. ადრეულ შუა საუკუნეებში ასურელი მამების სახელთანაა დაკავშირებული საქართველოში სამონასტრო ცხოვრების დაწყება და განვითარება. ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდეგ კავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთის ქრისტიანული თემები, მათ შორის ასურელები, სამშობლოდ ქართულ სახელმწიფოს მიიჩნევდნენ. სავარაუდოდ, მუსლიმთა მიერ შევიწროებული ასურელების მცირე ტალღა იმ პერიოდში ჩასახლდა აღმოსავლეთ საქართველოში. XVIII საუკუნის II ნახევარში, ერეკლე II-ის ინიციატივით, ახლო აღმოსავლეთიდან ლტოლვილი ქურთული და ასურული ოჯახები კახეთში ჩაასახლეს. ცოტა მოგვიანებით კი ასურელთა რამდენიმე ოჯახი დას. საქართველოშიც დასახლდა. XVIII საუკუნის ბოლოს სპარსეთის ასურელ-ქალდეელებმა (ნესტორიანელებმა) მართლმადიდებლობაში გადასვლის თხოვნით მიმართეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას. საქართველოს შინა და საგაერო პოლიტიკურმა ვითარებამ ამ საკითხის გადადება გამოიწვია. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ ამ თხოვნით ასურელებმა საქართველოში რუსეთის საეგზარქოსოს მიმართეს. რუსეთ-სპარსეთის ომის შემდგომ, 1830-იან წლებში, სპარსეთიდან გამოქცეული 3000-მდე ასურელი დაიძრა კავკასიისკენ, მათი ნაწილი დასახლდა საქართველოში. მოგვიანებით ისინი მართლმადიდებელ მრევლად ჩამოყალიბდნენ.
1840-იანი წლებიდან ასურელები კავკასიაში ურმიიდან და სალმასიდან ჩამოდიოდნენ სეზონურ სამუშაოებზე. ისინი განსაკუთრებით თბილისს ეტანებოდნენ, სადაც დროთა განმავლობაში მუდმივ საცხოვრებლადაც რჩებოდნენ. 1860-იანი წლების ბოლოს ურმიელი ასურელების ჯგუფი აღმ. საქართველოში ჩასახლდა (ყარაიას ველზე, დღევანდელი გარდაბნის რაიონი) და სოფელი ვასილევკა დააარსა. ურმიიდან ჩამოსული ასურელები XIX საუკუნის ბოლოს მცხეთის რაიონის სოფელ ქანდაშიც დამკვიდრდნენ. მუხრან-ბატონების კუთვნილი სოფელი ქანდა იოანე მუხრან-ბატონმა ასურელებს მიჰყიდა. ასურელები დას. საქართველოს სხვადასხვა რაიონებში სახლდებოდნენ. 1897 წელს კავკასიაში 5286 ასურელი ცხოვრობდა, აქედან თბილისის გუბერნიაში — 1570, ქუთაისის გუბერნიაში — 127, ყველაზე მეტი (1017 სული) დედაქალაქის მკვიდრი იყო.
XX საუკუნის დასაწყისის მოვლენებმა — ირანსა და თურქეთში ეთნიკურ უმცირესობათა მიმართ ახალი იდეოლოგიური პარადიგმის ჩამოყალიბებამ, 1912-13 წლებში ბალკანეთისა და შემდეგ I მსოფლიო ომებმა — განაპირობა ასურელთა ახალი, დიდი ტალღის შემოსვლა საქართველოში ირანიდან და თურქეთიდან. თბილისი იქცა ასურელთა პოლიტიკური და კულტურული განვითარების ცენტრად. აქ გამოდიოდა გაზეთი «მადინხა» («აღმოსავლეთი»). თბილისში მოიყარეს თავი ასურელთა გაერთიანებისთვის მებრძოლმა მოღვაწეებმა, რომელთა შორის იყვნენ ექიმი ფერეიდან ათურაი, რაბი ბენიამენ ბინ არსენი, ექიმი ბაბა ბით ფახრადი და სხვ. 1915-1918 წლებში თურქეთიდან ასურელ ლტოლვოლთა არაერთი ტალღა მოადგა საქართველოს. მათ საქართველოსა და რუსეთის გავლით ევროპისა და ამერიკისკენ ჰქონდათ გეზი აღებული, მაგრამ 1917-18 წლებში რუსეთის იმპერიაში განვითარებული მოვლენების გამო, ასურელები საქართველოში დამკვიდრნენ. 1917 წელს თბილისში ჩამოყალიბდა «ასურული სოციალისტური პარტია», იმავე წელს შეიქმნა «თავისუფალი ასურული კავშირის გაერთიანების ურმიის მანიფესტი», რომელიც ახალ რუსეთში თავისუფალი ასურული ავტონომიის შექმნის პროგრამას წარმოადგენდა.
დემოკრატიული საქართველოს ხანაში გამოიკვეთა თბილისის ასურული საზოგადოების გათიშულობა. ერთი ნაწილი რუსეთზე იყო ორიენტირებული, მეორე ნაწილი მხარს უჭერდა საქართველოს მთავრობის კურსს და ასურელთა საკითხის გადაწყვეტას დას. ევროპის სახელმწიფოთა მხარდაჭერით იმედოვნებდა. ასურელთა მცირერიცხოვანი ნაკადი საქართველოს გასაბჭოების შემდეგაც ჩამოვიდა თურქეთიდან და ახალციხის მიდამოებში დასახლდა.
საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკა ასურელების მიმართ არაერთგვაროვანი იყო. თუ 20-იან წლებში ასურელები გარკვეული შეღავათებითა და პრივილეგიებით სარგებლობდნენ, 30-იანი წლების მეორე ნახევრიდან ასურელების ნაწილიც კომუნისტური რეპრესიების მსხვერპლი შეიქნა. მათ ირანთან და თურქეთთან კავშირში დასდეს ბრალი და ციმბირში გადაასახლეს. 1947-49 წლებში ასურელთა კიდევ ერთი ჯგუფი გადაასახლეს ციმბირსა და ცენტრალურ აზიაში. მათ ირანისა და თურქეთის ქვეშევრდომთა შთამომავლობა ედებოდათ ბრალად.
განსახლების გეოგრაფია. საქართველოში ასურელები დისპერსიულად ცხოვრობდნენ. აღმოსავლეთ საქართველოში — თბილისში — კომპაქტურად ძველი და ახალი კუკიის სასაფლაოს მიმდებარე ტერიტორიაზე, მცხეთა-მთიანეთის რაიონში — კომპაქტურად სოფ. ქანდაში, გარდაბნის რაიონში — კომპაქტურად სოფ. ვასილევკაში, დას. საქართველოში — ზესტაფონში, ქუთაისში, სამტრედიაში, სენაკში, ბათუმში. XX საუკუნის აღწერებით, საქართველოში ასურელთა შემდეგი რაოდენობრივი მონაცემები იკვეთება: 1926 წელს — 2904 ასურელი (მოსახლეობის 0,01%); 1959 წელს — 5005 (0,01%); 1989 წელს — 6206 (0,01%). საქართველოში თურქეთიდან გადმოსახლებული ასურელების თემობრივი განსახლება ამგვარი იყო: თბილისში დასახლდნენ დასილვაის, შაპიტნაის, ვანაის, ბოტანაის თემთა წარმომადგენლები, ხოლო დასავლეთში, ძირითადად, ტალნაის, თხუმნაისა და ტიარაის თემთა წევრები.
უკანასკნელ ათწლეულში ქვეყანაში მიმდინარე პროცესები ასურული მოსახლეობის ბედზეც აისახა: ბევრმა ასურელმა, განსაკუთრებით ახალგაზრდებმა, საშოვარის პოვნის მიზნით დატოვა საქართველო და სხვა ქვეყნებში, ძირითადად, რუსეთში გადასახლდა, თუმცა ბოლო დროს შეიმჩნევა მათი უკან დაბრუნების ტენდენცია.
საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში ნაკლებად მიმდინარეობდა შიდა მიგრაციული პროცესები — სოფ. ქანდიდან, მაგალითად, სულ რამდენიმე ოჯახი გადასახლდა თბილისში.
უნდა აღინიშნოს, რომ როგორც ქალაქის, ისე სოფლის მოსახლეობაშიც ასურულენოვანი სკოლები XX საუკუნის 30-იანი წლების შემდგომ აღარ არსებობს და ასურელთათვის მშობლიურ ენაზე წერა-კითხვის სწავლება მხოლოდ წერა-კითხვის მცოდნე რამდენიმე ინდივიდის ენთუაზიაზმზე არის დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, ყველა ასურელის ოჯახში მშობლიურ ენად ასურული ენა რჩება.
დასახლების ტიპები
საქართველოში ჩამოსახლებულ ასურელთა ადაპტირება, ქალაქებშიც და სოფლებშიც, სწრაფად მოხდა. ქალაქებში უბნებად დაყოფა-გადანაწილება კანონზომიერად შედგა. მაგ., თბილისში, ვაკის ტერიტორიაზე (დღევანდელი ატენისა და დარიალის
ქუჩებზე), განსახლდნენ ერთი პროფესიის (ფეხსაცმლის მკერავი და მწმენდავი) ადამიანთა ოჯახები, ვერაზე (მელიქიშვილის ქუჩის მიმდებარედ), აგურის გამოსაწვავი ქარხნის მახლობლად, მეაგურეები, კალატოზები და მათი ოჯახები ბინადრობდნენ.
კუკიაზე მდგებარე აგურისა და კრამიტის ქარხნებმა განაპირობა იმ უბანში ასურელთა კომპაქტური დასახლება. XX საუკუნის I ნახევარში კუკიის ტერიტორიაზე თურქეთიდან გადმოსული კათოლიკე ასურელთა ოჯახებიც სახლდებიან. მოგვიანებით კათოლიკე ასურელები გარდაბნის რაიონშიც ჩაასახლეს, რამაც სოფელ ალექსეევკის ორ უბნად განაწილება გამოიწვია: ზედა უბანში კათოლიკე ასურელები ბინადრობდნენ, ქვედა უბანში — მართლმადიდებელი ასურელები. ჩამოსახლების პერიოდისთვის მათი დასახლებები გაფანტულ-ბუდობრივი ფორმით ხასიათდებოდა, მოგვიანებით კი სოფელში დასახლების სერულ-ხაზოვანი ფორმა ჩამოყალიბდა და სოფელი ქანდა დაგეგმარების ჩარჩოებში მოექცა. სოფელი ორ უბნად გაიყო: ზედა უბნად («მათადტულულ») და ქვედა უბნად («მათადილთხ»). საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობანი. საქართველოში ჩამოსახლებულმა ასურელებმა სწრაფად აითვისეს ადგილობრივი კულტურის ელემენტები. ნაგებო- ბების ასაშენებლად ისინი ქართველი მშენებლების გამოცდილებასა და გემოვნებას იზიარებდნენ.
თავდაპირველად, როგორც სოფლად ასევე ქალაქად, მათი საცხოვრებელი სახლები ერთსართულიანი იყო. სოფელში საძირკველს ნახევარ მეტრზე თხრიდნენ. ხით აგებულ კედლებს თიხნარი მიწით ლესავდნენ. სახლი ერთი ოთახისაგან შედგებოდა, სადაც მთელი ოჯახი ცხოვრობდა. ოთახს მარტივი ტიპის შუაცეცხლით ანათებდნენ და ათბობდნენ. კერა მიწაზე დადებული ორი ცეცხლგამძლე ქვისაგან შედგებოდა.
სახლზე ბოსელი იყო მიდგმული, რათა საქონელი არავის მოეპარა. აგურის ოროთახიანი მიწისზედა სახლი სოფ. ქანდაში პირველად ბადალოვებმა ააშენეს. სახლი, მუხრან-ბატონის სასახლის მსგავსად, თაღოვანი იყო. ოთახებს თითო ფანჯარაც ჰქონდა. კედელში დატანებული იყო ბუხარი. ქალაქური ტიპის საცხოვრებელი ნაგებობანი ქუჩაზე ერთმანეთის მიჯრით იდგა. სახლის წინა ოთახი სავაჭროდ ან სახელოსნოდ გამოიყენებოდა. უკანა ოთახს საცხოვრებლად იყენებდნენ.
ტრადიციული მეურნეობა
ასურული მოსახლეობა საქართველოში ჩამოსახლებისას, ძირითადად, სოფლად მიწათმოქმედება-მესაქონლეობას მისდევდა. მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის სიმბიოზში ამ დარგების პროპორცია მჭიდროდ უკავშირდებოდა ვერტიკალური ზონალობის ცვლას. მთაში სახნავ-სათესი ფართობების სიმცირე განაპირობებდა მეცხოველეობის უპირატესობას მიწათმოქმედებაზე, ბარში კი პირიქით, მიწათმოქმედება იყო წამყვანი დარგი, ხოლო მესაქონლეობას დამხმარე როლი ენიჭებოდა.
ამდენად, აღმოსავლეთ საქართველოსა და განსაკუთრებით შიდა ქართლის რესურსები ხელს უწყობდა ასურელებში მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის ფართოდ განვითარებას.
ასურელთა, როგორც მიწათმოქმედთა, მაღალი კულტურაზე მეტყველებს გუთნის, კევრისა და სხვა სამეურნეო იარაღების დამზადების მათეული ტრადიცია. ტრადიციული მეთოდით ამზადებდნენ ასურელი ქალები თონესაც, რომელიც თიხითა და ღორის ჯაგრით იზილებოდა და მთლიანად იყო მიწაში ჩაფლული.
XX საუკუნის I ნახევარში საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში უკვე შეიმჩნეოდა ძლიერი სოციალური დიფერენციაცია. სამეურნეო თვალსაზრისით, განსაკუთრებით დაწინაურდნენ თბილისელი ასურელები, რომელთა შორის იყვნენ მოიჯარეები, აგურის ქარხნის მფლობელები, სახლების მეპატრონეები, ვაჭრები, ხელოსნები, მათ შორის სახელგანთქმული კედლის მხატვრებიც, რომელთაც ხელობა თბილისში არსებულ იტალიური ხატვის სკოლაში ისწავლეს. ცნობილ ასურელ ხელოსანთა — მიხეილ ბით სარქისის, სერგო ბით აივაზისა და მიხეილ მუშულოვის მიერ არის მოხატული საქართველოს უზენაესი სასამართლოს შენობა.
სოციალური ორგანიზაცია
ოჯახი
XX საუკუნის დამდეგამდე ასურელთა სოციალურ-პოლიტიკური სტრუქტურა ძლიერი გვაროვნულ-ტომობრივი ნიშნების მქონე ფეოდალურ ორგანიზმს წარმოადგენდა. გამოკვეთილი სოციალური ერთეული იყო «თუხმა», «კაბილა», რომელსაც სათავეში ყველაზე მდიდარი და ძლიერი ოჯახის მეთაური «რიშთუხმა» და უხუცესთა საბჭო ედგა. «რიშთუხმას» სტატუსი უხუცესთა საბჭოს არჩევნებით ენიჭებოდა, მაგრამ იგი ხშირად მამიდან შვილზე ან უფროსიდან უმცროს ძმაზე გადადიოდა. კომპაქტურად დასახლებული რამდენიმე სოფელი, რომელიც «თუხმაში» ერთიანდებოდა, ერთი წინაპრის შთამომავლად თვლიდა თავს და საერთო მიწის ფონდი და საერთო სასაფლაო ჰქონდათ. ტომებს («ასირაშირეთი»), რომელებიც
გვარებისაგან შედგებოდა, მსხვილი ფეოდალი — მალიქი — მეთაურობდა. მალიქობა მემკვიდრეობით გადაეცემოდა, მაგრამ რელიგიური ლიდერის, მარშიმონის, მიერ მტკიცდებოდა. ყველა მალიქი პასუხისმგებელი იყო მარშიმონის წინაშე.
რუსეთის იმპერიაში გადმოსახლების შემდეგ ასურელთა სოციალური ორგანიზაცია შეიცვალა, ხსენებული გვაროვნულ-ტომობრივი სტრუქტურა დაიშალა და ასურელებმა სახელ-გვარები მიიღეს. პატრონიმიის აღმნიშვნელ «ბით» პრეფიქსიან ოჯახის სახელს დაერთო რუსული სუფიქსი «ოვი» ან «ევი», მაგალითად, ბითკაშა (მღვდლის ოჯახი) გახდა კაშაევი, ბითრუბან იქცა რუბანოვად და ა.შ. დასავლეთ საქართველოში ასურულ გვარსახელების წარმოება ქართული სუფიქსების «ძე» და «შვილი»-ს დართვით და ქართული ანთროპონიმიკის კანონებით წარიმართა — შეიცვალა მორფოლოგია და, ნაწილობრივ, შენარჩუნდა სემანტიკა (ბითიოა — იონანიძე, ბითაშიკშაი — აშკაშიძე და ა. შ).
XX საუკუნემდე ასურელებმა შეინარჩუნეს დიდი ოჯახები, რომელთა ორგანიზაცია მთლიანად ემთხვეოდა კავკასიაში გავრცელებულ ანალოგიურ ერთეულს. მთელი ძალაუფლება თავმოყრილი იყო ოჯახის უფროსის ხელში, რომელიც განაგებდა საოჯახო ქონებასა და ფუნქციებს ანაწილებდა ოჯახის წევრებს შორის.
მიგრაციული პროცესების გავლენით დიდი ოჯახის სტრუქტურა ნაწილობრივ დაირღვა. საქართველოს თანამედროვე ასურელთა ოჯახში ორი ან სამი თაობაა (დაქორწინებული ძმები ერთად აღარ ცხოვრობენ) და იგი საშუალოდ 5-7 წევრისგან შედგება. ხშირია სამ და მეტშვილიანი ოჯახები.
შეიცვალა საოჯახო ქონების გაყოფის წესიც. თუ წინათ დიდი ოჯახის გაყოფა ჩვეულებითი სამართლის ნორმებს ექვემდებარებოდა, ახლა უკვე სახელმწიფო სამართლის ნორმებს ექვემდებარება. მაგალითად, ქალს ადრე საოჯახო ქონებიდან მხოლოდ მზითევი ეკუთვნოდა და ქონებას ძმის უყოლობის დროსაც ვერ მიიღებდა. დღეს კი, გაყოფის დროს, როგორც წესი, ქალის ინტერესსაც ითვალისწინებენ.
ქორწინება
ტრადიციულად, ასურელები ადრეულ ასაკში ქორწინდებოდნენ — მამაკაცები 16-20-ის, ხოლო გოგონები — 12-14 წლის. დღეს ეს ტრადიცია დარღვეულია და ვაჟები 20-25, ხოლო ქალები 17 წლის ასაკიდან ქორწინდებიან. საქორწინო წყვილის შერჩევას ქალ-ვაჟის ოჯახი დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდება. მექორწინეთა სავარაუდო წრე საკმაოდ ფართოა, რადგან თეორიულად შეიძლება ყველა ქალ-ვაჟი შეუღლდეს, თუ ისინი ნათესავები არ არიან. ასურელებში საკმაოდ ლოიალური დამოკიდებულებაა ინტერეთნიკური ქორწინებისადმი — ქორწინდებიან ქართველებზე, სომხებზე, ოსებზე და ქრისტიანობის მიმდევარ სხვა ეთნოსის წარმომადგენლებზე. არის ებრაელებთან ქორწინების შემთხვევებიც, მაგრამ კატეგორიულად გაურბიან მუსლიმებთან შეუღლებას.
XIX-XX საუკუეებში ოჯახის შექმნის ტრადიციული ფორმა იყო გარიგებით ქორწინება. ეს ტრადიცია დღესაც საკმაოდ მყარია, მაგრამ მას, ნაწილობრივ, ჩაენაცვლა სიყვარულით შეუღლება. გარიგებით ქორწინების შემთხვევაში ინიციატივა ვაჟის ოჯახიდან მოდის. ვაჟისთვის შესაფერის კანდიდატურას ეძებენ ოჯახის წევრი ქალები და შუამავალი-მაჭანკალი («ნაშით არალიღ»), რომელიც ოჯახის ახლობელია და მისი დავალებით მოქმედებს.
ვაჟის ოჯახის წევრი ქალები სხვადასხვა თავშეყრისას (ქორწილის, დღეობის, დაკრძალვის, რელიგიური დღესასწაულებისა და ა.შ. დროს) აკვირდებიან შესაფერის სარძლოს და მოწონების შემთხვევაში არკვევენ საპატარძლოს ოჯახის ავკარგიანობას და მის პირად ღირსებებს. მხოლოდ ამის შემდეგ აყენებენ საქმის კურსში სასიძოს, რომელიც შორიდან აკვირდება ქალს. სასიძოს თანხმობის შემთხვევაში იწყება მოლაპარაკებები, რომლებშიც წინათ სასულიერო პირებიც იყვნენ ჩართულნი. ასურელების მეხსიერებას შემორჩა ქალ-ვაჟის დაწინდვაც. დაწინდვა როგორც აკვანში, ისე მუცლად ყოფნის პერიოდშიც ხდებოდა. ამ რიტუალს «ბარ ჰიმზმანს» უწოდებდნენ — დედების ფეხმძიმობის დროს ან აკვანში დანიშნულები 12-13 წლის ასაკში ქორწინდებოდნენ. ნიშნობის ჩაშლა იმ შემთხვევაში ხდებოდა, თუ გოგოს სხვა მოიტაცებდა ან ვაჟი სხვაზე დაქორწინდებოდა. ორივე შემთხვევა დიდად შეურაცხმყოფელი იყო იმედგაცრუებული დანიშნულის ოჯახისთვის და ამას ბევრი გართულება მოსდევდა.
მექორწინეთა მშობლების შეთანხმებას მოჰყვებოდა საპატარძლოს ოჯახში ვაჟის ოჯახის წევრების სტუმრობა, ე.წ. «ბელგა». ქალის ოჯახი სადღესასწაულო სუფრას შლიდა, სტუმრებს ტკბილეული და ხილი, ხოლო სარძლოსათვის ვაჟის ოჯახს საჩუქარი — აბრეშუმის ქალაღაი, ოქროს ნივთები და სხვა — მოჰქონდათ. გაცნობის ამ რიტუალს «მცირე ნიშნობასაც» უწოდებდნენ. «ბელგის» შემდეგ, ერთ კვირაში, იმართებოდა «დიდი ნიშნობა». ნიშნობის სუფრა, რომელშიც უკვე მეჯვარეებიც («ყარივა» და «ყარივთა») მონაწილეობდნენ, ქალებისა და კაცებისთვის ცალ-ცალკე იშლებოდა. სუფრაზე აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ასურული კერძები — ბურუშა გუფთა, ტოლმა და გირსა. დიდი ნიშნობისას თანხმდებოდნენ მზითევზე («ნიგდასა») და გამოსასყიდზე («ხილი»).
საქორწინო სამზადისი პარასკევს, გვიან ღამით, იწყება — იმართება სასიძოს რიტუალური ბანაობა და მას დედა ახალ ტანისამოსს უმზადებს. ახალ ტანსაცმელს და საჩუქრებს პატარძლისთვისაც ამზადებს სადედამთილო. შაბათს, დღის პირველ ნახევარში, ვაჟის სახლში გაშლილ სუფრასთან მაყრიონი იკრიბება. სუფრის თავში მჯდარ სიძეს ლოცავს მამა (ან ბიძა — მამის ძმა). შემდეგ მეჯვარე სასიძოს საკურთხ წყალს აპკურებს. იმართება ცეკვა-თამაში და მაყრიონი საპატარძლოს სახლისკენ მიემართება. იქ ქალი მეჯვარე პატარძალს საქორწილო ტანსაცმელში გამოაწყობს. იმართება სიძე-პატარძლის დასალოცი მცირე სუფრა, რის შემდეგაც მამამთილი შინ ბრუნდება, წყვილი კი დიდ გაშლილ სუფრასთან მიჰყავთ. სუფრა პატარძლის ოჯახში გამთენიისას იშლება და ქალ-ვაჟი ახლობლებთან ერთად ჯვრის დასაწერად ეკლესიაში მიჰყავთ.
ტაძრიდან გამოსული ჯვარდაწერილები პატარძლის ოჯახში ბრუნდებიან. დედოფალი მშობლებთან ერთად სახლში შედის. კარი მჭიდროდ იკეტება, ეზოში იწყება ვაჭრობა გამოსასყიდზე ქალისა და ვაჟის ახლობლებს შორის. საქართველოს ასურელებში ეს ვაჭრობა ადრე საკმაოდ სერიოზულ ხასიათს ატარებდა და გამოსასყიდი თანხაც სოლიდური იყო. ქალის გამოსყიდვის რიტუალი დღემდეა შემორჩენილი დასავლეთ საქართველოს ასურელებში, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოში იგი სიმბოლურ ხასიათს ატარებს.
დაკრძალვის წესები მიცვალებულს პირისახით აღმოსავლეთისკენ ათავსებენ და ამის შემდეგ ატყობინებენ ახლობელ-ნათესავებს მის გარდაცვალებას. ადრე მიცვალებულის განბანვის მიზნით ღვთისმსახური — ზარების მრეკავი ან მღვდელი — მოჰყავდათ. მოგვიანებით ეს მოვალეობა რიგითმა ადამიანებმა — ძირითადად, ოჯახის ნათლიებმა — იკისრეს. რიტუალი «მამაო ჩვენოს» წაკითხვით იწყება. განწმენდა-განბანვა ნაკურთხი წყლით ხდება. სახელდახელოდ გაკეთებულ ხის ჯვარს თბილი წყლით სავსე ჭურჭელში ათავსებენ. განმბანავი ამ წყალში დასველებული ხელით მიცვალებულს ჯვარს გამოსახავს და ოჯახის წევრების დახმარებით განბანვის პროცედურას იწყებს. დარჩენილი წყალი ხის ჯვართან ერთად გადააქვთ ვარცლში და მიცვალებულს თავთან უდგამენ ანთებულ სანთლებთან ერთად.
ადრეულ ხანაში მიცვალებულთათვის კუბოს არ იყენებდნენ, სუდარაში ახვევდნენ მათ და თოკებისგან საგანგებოდ დაწნულ საკაცეზე ასვენებდნენ. აღმ. საქართველოს ასურულ მოსახლეობაში ბოლო დრომდე შემორჩა მიცვალებულის კევრზე დასვენების ტრადიცია. საუკეთესო გამრჯელ გლეხს, გუთნისდედას, კევრზე დაასვენებდნენ, იქვე განბანდნენ და შემოსავდნენ.
განსვენებულს მიცვალებიდან მესამე დღეს კრძალავენ, თან ატანენ ლოცვანსა და ხის ჯვარს. სახლიდან გამოსვენების წინ კი ამტვრევენ იმ ნივთებს, რომლებსაც მიცვალებული ყოველდღიურად ეხებოდა: სკამს, ჭიქას, თეფშსა და ა.შ. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები ასურელები დასაფლავების შემდეგ განსხვავებულ რიტუალებს ასრულებენ. სოფ. ქანდაში (მცხეთის რაიონი) დაკრძალვის დღის ბოლოს, გვიან, მამაკაცებს საფლავზე მიაქვთ ხორცი, რომელსაც იქვე წვავენ, ღვინოს აყოლებენ და მიცვალებულს მოიხსენიებენ. დას. საქართველოში ასურელები 40 დღემდე მარხულობენ და ხორცს არ მიირთმევენ.
გლოვეს შემდეგ, მე-40 დღეს, სასაფლაოდან მობრუნებულ ჭირისუფალს ოჯახის ნათლია მაკრატლით შემოაჭრის ძაძებს, რასაც ასურელები «შავის მოხსნას» უწოდებენ.
ყველა რელიგიურ დღესასწაულზე ასურელები მთელი ოჯახით გადიან სასაფლაოზე და გარდაცვლილ ნათესავებს მოიხსენიებენ.
რელიგია და რწმენა-წარმოდგენები
თანამედროვე ასურელთა აბსოლუტური უმრავლესობა ქრისტიანული აღმსარებლობისაა. მათი წინაპრები აღმოსავლეთში ერთ-ერთი პირველი ქრისტიანები იყვნენ. დაახლოებით 300 წელს ჩამოყალიბდა ასურული (აღმოსავლეთის) ეკლესია ცენტრით სელევკია-ქტესიფონში. V საუკუნიდან ასურელთა ეკლესიამ ნესტორიანებლობა მიიღო და ანტიოქიურ ქრისტოლოგიურ სწავლებას შეუერთდა. ნესტორიანელთა მოძღვრებას სათავე დაუდო ნესტორ კონსტანტინოპოლელმა, რომლის ქრისტოლოგიური დოქტრინით, იესო ქრისტე არის მხოლოდ კაცი, რომელშიც ღმერთი სულიწმიდის საშუალებით ჩასახლდა. ამიტომ ღვთისმშობელს («თეოთოკოს») უნდა ეწოდოს კაცისმშობელი («ანთროპოთოკოს») ან ქრისტესმშობელი («ქრისტოთოკოს»). 431 წელს ეფესოში, მესამე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ დაგმო და განკვეთა ნესტორი.
XIV საუკუნის ბოლოს აღმოსავლეთის ასურული ეკლესიის მრევლის დიდი ნაწილი განადგურებულ იქნა თემურ-ლენგის შემოსევების შედეგად, რამაც, ცხადია, დაამცრო ეს ეკლესია. მოგვიანებით, მის დასუსტებას ხელი შეუწყო ასურელთა ნაწილის კათოლიკობაზე გადასვლამ და ე.წ. ქალდეური კათოლიკური ეკლესიის შექმნამ (1530-იანი წლები), რომელიც რომს დაექვემდებარა.
საქართველოს ასურელთა დიდი ნაწილი მართლმადიდებელია, მცირე ნაწილი — კათოლიკე. ნესტორიანელ ასურელთა მართლმადიდებლობაზე გადასვლა 1830-იანი წლებიდან, რუსეთ-სპარსეთის ომის შემდეგ, დაიწყო. პირველად სპარსეთის ტერიტორიიდან გამოქცეული და კავკასიაში ჩასახლებული ასურელები გადავიდნენ მართლმადიდებლობაზე. 1867 წელს თბილისიდან ერევნის სახანოში დანიშნულმა დეკანოზმა დავით გურგენიძემ, 22-მდე ასურელი აზიარა მართლმადიდებლობას (მათი თხოვნის საფუძველზე). მოგვიანებით, თბილისელმა ასურელებმა ვერაზე (ყოფილი აგურის ქარხანასთან) შეისყიდეს წმ. თომას ეკლესია, სადაც წინამძღვრად ერევნის სახანოდან დაბრუნებული დეკანოზი დავით გურგენიძე აკურთხეს. დეკანოზი დავითი ასურულად ატარებდა წირვა-ლოცვას, რამაც ასურული მრევლის ძლიერ მატებას შეუწყო ხელი.
XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა უმრავლესობა მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლი იყო. I მსოფლიო ომის პერიოდში მათ თურქეთიდან და ირანიდან გამოქცეული კათოლიკური აღმსარებლობის მცირე ნაწილიც დაემატა, რომლებიც, ძირითადად, თბილისში (კუკიის სასაფლაოს მიმდებარე ტერიტორიაზე) და გარდაბანში (ვასილევკის უბანში) სახლობენ.
მართლმადიდებელი ასურელები, ჩვეულებრივ, ქართულ მართლმადიდებლურ ტაძრებში იწერენ ჯვარს, ინათლებიან, იხდიან პარაკლისებსა და პანაშვიდებს. აღ- ნიშნავენ თითქმის ყველა მართლმადიდებლურ დღესასწაულს. განსაკუთრებით გამოარჩევენ წმ. მარიამის მიძინების (28 აგვისტო) და დაბადების (21 სექტემბერი) დღეებს. ამ ღირშესანიშნავ თარიღებს ასურელი მართლმადიდებლები ღამის თევით, ნაციონალური კერძებით, სიმღერით და ცეკვით ეგებებიან წმ. მარიამის ტაძრებსა და მათ ეზოებში. ჰყავთ ქართველი მართლმადიდებელი მოძღვრები.
კათოლიკე ასურელები წირვა-ლოცვას თბილისში, ლესელიძის ქუჩაზე მდებარე კათოლიკურ ეკლესიაში, ყოველ კვირა დილას ესწრებიან. მათთვის მსახურებას ასურულად ატარებს აშშ-დან (ჩიკაგოდან) ჩამოსული ასურელი მღვდელი ბენიამინი.
აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრები ასურელებისთვის ტრადიციული ქრისტიანული დღესასწაულების გარდა დიდი დატვირთვა ენიჭება ზამთრის (18 იანვარი) და ზაფხულის (14 ივნისი) მოსავლისა და ბარაქის დღესასწაულებს, რომლებსაც «მარეზობა» ეწოდება. მარეზობა ზამთარში ხორცის დღესასწაულია. ახალ წლიდან მოკიდებული სოფელში გროვდება ფული, რომლითაც 18 იანვრისთვის საქონელს იძენენ. სამი დღის მარხვის შემდეგ, 18 იანვარს, გამთენიისას, კლავენ საქონელს, ხარშავენ და ხორცს მთელ სოფელში არიგებენ. საქონელთან ერთად საღვთო მამლებიც იკვლება. ზაფხულის მარეზობისას სოფელში გროვდება რძე, ფქვილი, ერბო, სოფლის შუაგულში, ხის ჩრდილში დუღდება «მურთუხა» (ყოველივე ამის ნაზავი) და მთელი სოფლის მოსახლეობაზე ნაწილდება.
მარეზობის სხვა განმარტება აქვთ დას. საქართველოს ასურელებს. ისინი მარეზის დღესასწაულს, სურვილის დღეს უწოდებენ. როგორც მართლმადიდებელ, ისე კათოლიკე ასურელებში გვხვდება დამატებითი რელიგიური დღესასწაულები და მათთან დაკავშირებული სამარხვო დღეები. მაგალითად, თბილისელი კათოლიკეები აღდგომამდე 70 დღით ადრე, სამ დღეს — ორშაბათს, სამშაბათსა და ოთხშაბათს — მარხულობენ, რასაც ნინევიის (ასურეთის დედაქალაქი ძვ. წ. VIII-VII სს.) გადარჩენის დღეს უკავშირებენ — «ბაუთა დნნვაი» «ნინევიის სურვილს» ნიშნავს.
საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში ჩამოყალიბდა, ე.წ. სინთეზირებული რელიგია: იგი ნესტორიანულ, მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ელემენტებს შეიცავს.
ფოლკლორი
საქართველოს ასურელთა ეროვნული ფოლკლორი ყველაზე კარგად ცეკვებშია შემონახული. ასურულ ცეკვებს, «შერხაანსა» და «კოჩაარს», ძირითადად, ქორწილებში და რელიგიურ დღესასწაულებზე ასრულებენ. მათ მოლხენის გარდა, ავი სულების განდევნის ფუნქციასაც ანიჭებენ. ასურული ზეპირსიტყვიერების ნიმუშები მრავლად არის შემორჩენილი დას. საქართველოს ასურულ მოსახლეობაში.
თანამედროვე ვითარება
1990-იან წლებში საქართველოში შექმნილი მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორების გამო თბილისში მცხოვრები ასურელები ემიგრაციაში, ძირითადად, რუსეთსა და ევროპის სახელმწიფოებში წავიდნენ. გარდაბანში კომპაქტურად დასახლებულებმა რუსეთს, განსაკუთრებით სტავროპოლისა და კრასნოდარის მხარეებს, მიაშურეს, სადაც ემიგრირებული და ადგილობრივ საზოგადოებაში ინტეგრირებული მათი ნათესავები ცხოვრობდნენ.
ემიგრაციის შედეგად 1989 წელთან შედარებით ასურელების რაოდენობა 6 ათასიდან, 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემების მიხედვით, 3. 299-მდე შემცირდა. ამჟამად ასურელები, ძირითადად, ცხოვრობენ თბილისში (კომპაქტურად არიან დასახლებულნი დედაქალაქის ორ რაიონში: ვაკესა და კუკიაზე), გარდაბანში, სოფ. ძველ ქანდაში, მცირე რაოდენობით არიან ბათუმში, სენაკში, ზუგდიდსა და ქუთაისში.
საქართველოში დაფუძნებული ასურული ორგანიზაციებიდან აღსანიშნავია საქართველოს ასურელთა საერთაშორისო კონგრესი, რომელიც 1992 წლიდან მოქმედებს. იგი საქართველოში ასურულ თემს წარმოადგენს. ორგანიზაციის ძირითადი მიზანია ასურული ენის, კულტურისა და ტრადიციების შენარჩუნება და განვითარება და საზღვარგარეთ მცხოვრებ თანამემამულეებთან კავშირების დამყარება.
საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა საერთაშორისო კონგრესს მჭიდრო კავშირები აქვს მსოფლიოში მოღვაწე საერთაშორისო ასურულ ორგანიზაციებთან. ორგანიზაციის წარმომადგენელი 2005 წელს ასურელთა საერთაშორისო ალიანსის 24-ე მსოფლიო კონგრესზე აღმასრულებელ საბჭოს წევრად აირჩიეს. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის ერთ-ერთი მიზანი საქართველოში მცხოვრებ ასურელებთან კავშირების შენარჩუნებაც არის. თბილისის გარდა, ასურელთა ინტერესების დამცველი ორგანიზაცია — ასურული კულტურული ცენტრი «ბეტ ნახრაინ» — გარდაბანშიც საქმიანობს.
1990-იანი წლებიდან საქართველოში არსებობს ასურული ცეკვის ანსაბლები «ნინევია» და «დაიანა», გამოდის საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა საერთაშორისო ეროვნული კონგრესის გაზეთი «ავი-უთა», სადაც სტატიები ქართულ და რუსულ ენებზე იბეჭდება.
1995 წელს თბილისში დაარსდა ასურულ-ქალდეური კათოლიკური მისია, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა მამა ბენიამინ ბეტ-იადგარი. მისიის საქმიანობის მიზნები სამ სფეროს მოიცავს: სულიერს, ჰუმანიტარულსა და საგანმანათლებლოს. საქართველოში მცხოვრები ასურელების უმრავლესობა მართლმადიდებელია, თუმცა ისინი კათოლიკურ ეკლესიაში ასურულ-ქალდეურ ლიტურგიასაც ესწრებიან. ასურულ-ქალდეური წესით ლიტურგია თბილისის კათოლიკურ ეკლესიაში პირველად 1995 წელს ჩატარდა. ღვთისმსახურებას ბენიამინ ბეტ-იადგარი ატარებს, რომელიც სამხრეთ კავკასიაში ასურულ-ქალდეური ეკლესიის
წინამძღოლია. ეკლესიასთან ფუნქციონირებს საკვირაო სკოლა, სადაც ასწავლიან ასურულ ენას, რელიგიის ისტორიას. ყოველ კვირას ლიტურგია იმართება გარდაბანშიც.
ქართულ ენაში ასურელების აღმნიშვნელი სხვადასხვა ტერმინი გამოიყენება. ქართულში სირიელისა და ასურელის აღმნიშვნელი ეთნიკური ტერმინები დიდი ხნის შემოსულია, რაც საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებას უკავშირდება. «სირიელი» დღეს მარტო სირიის არაბული სახელმწიფოს მკვიდრს კი არ გულისხმობს, არამედ ქრისტიან არამეელსაც, და სწორედ ეს იყო მისი პირველადი და ძირითადი მნიშვნელობა. რაც შეეხება ტერმინ «ასურელს», დღეს იგი აღნიშნავს როგორც მესოპოტამიის ტერიტორიაზე ოდესღაც არსებული სახელმწიფოს — ასურეთის — მკვიდრს, ისე სირიელსაც.
თანამედროვე სირიელები თავის თავს ასურელებს უწოდებენ, რადგან თავს ძველი ასურელების შთამომავლებად თვლიან. ამასთანავე, ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში გვხდება შემთხვევები, როდესაც «ასურელი» სირიელის მნიშვნელობით იხმარება.
ტერმინი «აისორ» ქართული წერილობითი ძეგლებიდან პირველად თავს იჩენს ერეკლე II-ის წერილებში და იგი «ასურელის» იდენტურია. შემდეგ ეს იქცა იმ ასურელთა (სირიელთა) გავრცელებული სახელწოდებად, რომლებიც დღესაც ცხოვრობენ საქართველოს ტერიტორიაზე, განსაკუთრებით ქართლში, სადაც მათ კომპაქტურად დასახლებული სოფლები აქვთ.
უკანასკნელ წლებში «ასურელის» ნაცვლად ხშირად იხმარება ტერმინი «ასირიელი», რომელიც, ძირითადად, ზეპირ მეტყველებასა და ჟურნალ-გაზეთებში გვხდება. «ასი- რიელი» რუსულის გავლენითაა შემოსული ქართულ მეტყველებაში. იგი რუსულ სკოლებში აღზრდილმა ასურელებმა შემოიტანეს და, ქართული ტრადიციის უგულებელყოფით, ქართულშიც დამკვიდრდა.
სტატიის ავტორები – ნინო აბაშიძე, მამუკა კომახია;
მასალა აღებულია წიგნიდან – "ეთნოსები საქართველოში", საქართველოს სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, თბილისი, 2008წ.
|
