საქართველოს პოლიტიკური ძლიერების ზრდას ვახტანგ გორგასლის დროს რიგში უნდა დაეყენებინა ახალი მიდგომა, ახალი მოთხოვნები დიდი, მნიშვნელოვანი ამოცანების გადასაწყვეტად; ასეთ მოვლენას ქონდა კიდევაც ადგილი, რასაც მოწმობს ის ძეგლები, რომლებიც თუმცა ძლიერ დამახინჯებულნი და დანგრეულნი არიან, მაგრამ მაინც გადარჩენილან ვახტანგის უშუალოდ მომდევნო მეფეების დროიდან. ამ დროის დიდი ზომის შენობები ყველა აგებულია არაგუმბათიან, ბაზილიკური ეკლესიების ტიპზე და მეტად უახლოვდება დანარჩენი ქრისტიანული მსოფლიოს მიერ გამომუშავებულ ნამვდილ ბაზილიკურ ტიპებს. ასეთი შენობებია: უპირველეს ყოვლისა დიდებული ბოლნისის სიონი, შემდეგ ჯავახეთის წყაროსთავი და ანჩისხატის ტაძარი თბილისში თავისი პირვანდელი სახით, ურბნისის ბაზილიკა (XVII საუკუნის ნახევარში გაკეთებულ რესტავრაციამდე), კაწარეთი (ხაშმის სამება) და ხირსის ამჟამად გუმბათიანი ეკლესია მათ პირვანდელ ფორმებში, და ურიათუბნის ბაზილიკა და ბაზილიკად გადაკეთებული ბოდბის ერთნავიანი ეკლესია.
განვიხილოთ ზემოთ აღნიშნული  ბაზილიკები; განხილვის სათავეში დავაყენებთ ბოლნისის სიონის ბაზილიკას, როგორც ყველაზე დიდსა და მნიშვნელოვანს, თუმცა აგების დროის მიხედვით იგი მთელს ჯგუფში შეიძლება ყველაზე გვიანი იყოს. ამას გარდა განხილვის ასეთი წესი უფრო მკაფიოდ, უფრო კონკრეტულად გამოაჩენს განსხვავებას უძველეს ძეგლებსა და ნამდვილად დიდ ხელოვნებას შორის.
ბოლნისის სიონი წარმოადგენს მეტად დიდი ზომის შენობას ზემოთხსენებულ შენობებთან შედარებით. გეგმით ეს არის სამნავიანი ბაზილიკა, გაყოფილი შიგნით ხუთი წყვილი სვეტით, განსაკუთრებული სტოებით გვერდებზე. ბოლნისის ბაზილიკის სამივე ნავი დახურული იყო ერთი საერთო ორგვერდიანი სახურავით; შუა ნავს ქონდა ცილინდრული თაღები, ხოლო გვერდითა ნავებს–ნახევრად ცილინდრული. ტაძრის კამარებს ყველა მიმართულებით ქონდა ნალისებური ფორმა სუფთად, მკაფიოდ გამოყვანილი თლილი ქვის კარგად დაწყობილი დიდი კვადრებისაგან. ნალისებური ფორმა ქონდათ აგრეთვე ტაძრის სტოების კამარებსაც. ტაძრის ოთხივე შესასვლელს ბრტყელი ქვის კოჭის ზემოთ ქონდათ მაღალი ღია ლუნეტი (არქა) ნალის სახით. მთელი შენობის განაწილებაში უთუოდ უნდა ავღნიშნოთ, რომ არსებობდა მხოლოდ საკურთხევლის აფსიდი, რომელსაც არ ქონდა ცალკე ოთახები სადიაკონოსა და სამსხვერპლოსთვის, თვითონ აფსიდი გარეთ ნახევარ წრედ გამოდის. სამხრეთ სტოიდან გამოყოფილია აღმოსავლეთის ნაწილი, რომელიც შეადგენს შემოზღუდულ სამყოფელს ორი აფსიდით (აღმოსავლეთით და დასავლეთით) შესავლით მხოლოდ თვითონ ეკლესიის შიგნიდან. ამ სამყოფელის ფორმები მოწმობს, რომ აქ უნდა ყოფილიყო ძველი სანათლავი, შეერთებული ეპისკოპოსის ტაძართან, რადგან ქრისტიანობის ძველ ხანაში ნათლობას უშუალოდ თვით ეპისკოპოსები თვალყურს ადევნებდნენ.

xaSmis sameba. gegma	xaSmis sameba. ganakveTi sigrZeze

რაც შეეხება ამ ჯგუფის დანარჩენ ძეგლებს, უნდა ითქვას, რომ ჯავახეთის წყაროსთავის ბაზილიკა არ შემონახულა პირვანდელი ფორმით: პირვანდელი აფსიდის ადგილას, საფიქრებელია, რომ გამოყვანილია შენობის დამატებითი ნაწილი გუმბათის ცენტრით, რომელიც თავისი ფორმებით შუა საუკუნეებს მიეკუთვნება. დანარჩენი ნაწილებიც აგრეთვე დაინგრა, ან შესაძლებელია გადააკეთეს.

xaSmis sameba

 მისი ბაზილიკის ნაწილი ძალიან უახლოვდება ბოლნისის სიონს. აქაც შემონახულია ღია სტოა (ნარჩენებში) და ისიც ნალისებური თაღებით, სამი წყვილი შიგნითა ბოძები და განცალკევებული შენობა, მსგავსად ბოლნისის სიონის სანათლავის და დასავლეთის აფსიდური ნახევარი წრე; სანათლავს შესავალი აქვს ბაზილიკური ჩრდილო ნავიდან. კაწარეთის ბაზილიკა მეტად ამაღლებულია, პირშეცვლილია და საერთოდ გადაკეთებულია შუა საუკუნეებში. აქაც შიგნით შემონახულია ნალის მსგავსი თაღები. რადიკალურად შეცვლილია ხირსის ეკლესია გუმბათოვან ეკლესიად და მხოლოდ პირობით რესტავრაციას ვიძლევით, როგორც დიდი ბაზილიკური შენობის სამი წყვილი სვეტით. ასევე არა ნაკლებ რადიკალურად არის აღდგენილი XVII საუკუნის თბილისის ანჩისხატის ბაზილიკა. არსებითად უფრო მცირედიდ არის გადაკეთებული აღდგენის დროს ურბნისის ბაზილიკა. მხოლოდ პატარა შესწორებებით შემონახულა ურიათუბნის დიდი ბაზილიკა, რომელსაც სამი მხრიდან აქვს (წინამდებარე ოთხ ბაზილიკებთან განსხვავებით) გარეგანი გარშემოსავლები.

uriaTubani. gegma

ასეთია ბოლნისის სიონის და მთელი ამ ჯგუფის ხუროთმოძღვრების განსხვავებული და დამახასიათებელი თვისებანი. შენობა გამოირჩევა საერთოდ დიდი ზომით; ცხადია, იმ გარდამავალი მაგალითების შემდეგ, როგორც შუამთა, მატნის ცხრაკართან ნოქალაქევი, ბოლნისის სიონი ან ურბნისის ბაზილიკა ხუთი წყვილი სვეტით, ან ჯავახეთის წყაროსთავი 3 წყვილი სვეტით, აგრეთვე კაწარეთი, ურიათუბანი და თვით ბოდბე და სხვა, დიდი მხატვრულ–შემოქმედებითი სიმაღლის მომასწავებელია. ფორმების მერყეობა შეიცვალა იმ ნორმების შესრულებით, რომლებიც გადმოღებული იყო სხვა ქრისტიანული ქვეყნებიდან, უპირველეს ყოვლისა პალესტინიდან და მცირე აზიიდან, რის დამტკიცებაც ძეგლების შედარებით შეგვიძლია. რიტუალის შესასრულებლად ამ ბაზილიკების მთელ რიგში, როგორც ბოლნისი, წყაროსთავი, ხაშმი, ხირსა, – საკურთხევლის აფსიდის გარდა არ არის განსაკუთრებული სამყოფელი სამსხვერპლოსა და სალაროსათვის, მაგრამ ზოგში, როგორც მაგ., თბილისის ანჩისხატის ეკლესიაში, ურბნისის ბაზილიკაში, ურიათუბანსა და ბოდბეში ჩანს, რომ საკურთხევლის გვერდით გამართულია ასეთი საგანგებო ოთახები; ამ დროს ტაძრის ეს უფრო განვითარებული ფორმა უკვე ხმარებაშია, იგი უკვე კარგად არის ცნობილი საქართველოში. საინტერესო არქაულ მოტივს წარმოადგენს სანათლავი ტაძართან, მოქცეული თვით შენობაში, როგორც ამას ვხედავთ სხვადასხვა მხარეს ბოლნისის სიონში, წყაროსთავში და ურიათუბნის ბაზილიკაში. მეორე არანაკლებ არქაულ მოტივს წარმოადგენს ამავე სამს ბაზილიკაში არსებული ნაწილობრივ ღია სტოა–გარშემოსავლელი. ეს მოტივი მეტად თავისებურია და თავისი ისეთი მოხმარებით როგორც აქ, ახასიათებს აგრეთვე სომხეთის ზოგიერთ უძველეს ბაზილიკას, როგორც ერერუიქს და თეკორს (V-VI საუკუნეები). კიდევ ერთ არქაულ მომენტს ზოგიერთ ჩვენს ბაზილიკაში წარმოადგენს ყველა სამივე ნავის ერთი ორგვერდიანი სახურავით დახურვა; ასეთებია: ბოლნისი, ურბნისი, ხაშმი. ეს მოტივი ახასიათებდა კონსტანტინეს ბაზილიკის შენობას ქრისტეს საფლავზე იერუსალიმში; იგი გვიჩვენებს ფორმების ძიებას უძველეს დიდებულ ქრისტიანულ ტაძარში, რომელიც იზიდავდა მლოცველებს მთელი ქრისტიანული მსოფლიოდან. აქედან ქართველ და აგრეთვე სომეხ ხუროთმოძღვრებს სრულიად ბუნებრივად შეეძლოთ გადაეღოთ ეს მოტივი ისევე როგორც სხვებიც. ასეთი დიდი ღია ლუნეტების მოხმარება შესავლებს ზემოთ, როგორიც გვაქვს ბოლნისში, აგრეთვე თბილისში ანჩისხატის ბაზილიკაში, წარმოადგენს ხუროთმოძღვრულ ხერხს, რომელიც გავრცელებული იყო წინა აღმოსავლეთში, კერძოდ, სირიაში, ირანსა და საქართველოში, დაწყებული XI საუკუნიდან IV საუკუნამდე. ამ ლუნეტებს ბოლნისის სიონის ჩრდილოეთ შესავლის თავზე აქვთ მკვეთრად გამოხატული ნალის ფორმა ისე, როგორც ყველა კამერას ტაძარში. ჩვენ უკვე გვხვდება მთელ რიგ ქართულ ძეგლებში ამ ფორმის მოხმარება კამარებში და ეს ფორმა აქ ცოცხლობს შუა საუკუნეების ხანის დაწყებამდე, როდესაც ხელოვნების საზოგადო ისტორია ხედავს მის ნაირნაირად მოხმარებას ისლამის ხელოვნებაში და განსაკუთრებით ერთერთ მის შტოში, ე.წ. მავრიტანულში. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრჯერ და დიდი ხანია, რაც დაყენებულია საკითხრი ამ კამარის ფორმის განვითარებისა და ევოლუციის შესახებ, დღემდე ეს საკითხი მაინც სათანადოდ დამუშავებული და გარკვეული არ არის. ამის მიზეზს წარმოადგენს ის, რომ მეცნიერებაში არა საკმარისად იცნობენ აღმოსავლეთის ხელოვნებას სხვადასხვა რაიონის, მათ შორის ქართული ხელოვნების ფაქტიურ მასალას, ხოლო ამის წყალობით წარმოდგება ის ყალბი საერთო სურათი, რომელსაც მკვლევარი მიყავს უმართებულო დასკვნამდე, თუნდაც ამ ფორმის პირველად შემოღების დროის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ უძველესი ძეგლები, რომლებიც ხმარობენ ნალისებურ კამარას  საამშენებლო და არა მარტო დეკორატიულ კომბინაციებში,–მოიპოვება ჩრდილოეთ ირანში, საქართველოსა და სომხეთში; უფრო გვიან, IV-VII საუკუნეებში ეს ფორმა გვხვდება აგრეთვე ქრისტიანულ შენობებში მცირე აზიაში, სირიასა და მესოპოტამიაში. ასეთია მისი გავრცელების სურათი წინა აზიაში. ამის გამო ხელოვნების საერთო ისტორიის განსაკუთრებით მნიშვნელოვან საქმეს წარმოადგენს საქართველოში ნალისებური კამარის მოხმარების თვით ფაქტის დადგენა. იმ ჯგუფის ეკლესიებიდან, რომლებსაც ახლა ვიხილავთ, ამ ფორმას ვხედავთ ბოლნისის სიონში, წყაროსთავში, ანჩისხატის ეკლესიაში, ხაშმში, ურიათუბანში.
ასეთია ამ დროის ბაზილიკების ზოგად ხუროთმოძღვრული ფორმები საქართველოში. არანაკლებ დამახასიათებელი და მნიშვნელოვანია არა თუ მხოლოდ საქართველოს ხელოვნების განვითარების შესაცნობად, არამედ ხელოვნების საერთო ისტორიისათვისაც, ის დეკორატიული მოტივები, რომელნიც ასეთი იშვიათი სიუხვით შენახულია ბოლნისის სიონში და აგრეთვე ზოგიერთი სხვა ტაძრის ცალკე ფრაგმენტებში.
ბოლნისის სიონის ორნამენტალური მოტივების მთელი შემადგენლობა ნათლად გვითითებს ირანულ მხატვრულ წრეზე. სასანიდთა და ქრისტიანულ–სირიულ ხელოვნებაზე. ტაძრის დასამშვენებელ ორნამენტალურ მოტივებად მოხმარებულია არა მარტო გეომეტრიული სურათები და მცენარეები, არამედ ცხოველებიც; ქრისტიანული სიმბოლო–ჯვარიც–არის ზოგან შეტანილი ორნამენტალურ მორთულობაში. თავისი მრავალნაირი თემის შემადგენლობით ტაძრის მთელი ეს მორთულობა მეტად ერთნაირია თავისი შესრულების სტილით.
თავდაპირველად განვიხილოთ ჯვარის გამოსახვა, რომელიც შეადგენს ტაძრის ზოგიერთ ადგილას სრულიად დამოუკიდებელ, არა მარტო დეკორატიულ, არამედ სიმბოლურ ღირებულებასაც. ბოლინისის სიონზე მსგავს შემთხვევაში გამოსახულია სწორმკლავიანი ჯვარი, რომელიც მუდამ ჩასმულია წრეში, მედალიონში, ესე იგი გამოსახულია, სტრიგოვსკის თქმის არ იყოს, როგორც იმპერატორ კონსტანტინეს აღმოსავლეთში გამარჯვების ტიპირუ ჯვარი. სამხრეთ სტოას შესავლის თავზე, საკურთხევლის ფანჯარაზე გარეთა წარწერის შუა ადგილას და ზოგიერთ სხვა ადგილასაც დახატულია ასეთი მედალიონები ამ ტიპისთვის ჩვეული ფორმის სწორმკლავიანი ჯვრებით. მედალიონები, რომლებშიც ჩასმულია ჯვრები, შედგება ან გლუვი ორმაგი წრეებისაგან, ან სამკუთხეებისაგან, რომლებიც შეადგენენ განუწყვეტელ ზიგზაგს, ხანდახან ზიგზაგების ორმაგ მწკრივსაც. თვით ჯვარის გამოსახვა იმითაც არის მორთულ–დამშვენებული, რომ იქ მოცემულია ჯვრის შემამკობელი ქვების ძვირფასი ჭედილობის ანარეკლი.
ამ დამოუკიდებელი მორთულობის გარდა, ბოლნისის სიონში ჩუქურთმით მორთულია სვეტის თავებიც. ტაძრის შიგნით მარტო საკურთხევლის ახლოს ორი სვეტისთავია მორთული ჩუქურთმით, ხოლო ყველა დანარჩენი გლუვია. თავად ტაძრის სვეტისთავები მეტად მაღლაა მოქცეული და ეს გარემოება, გვიჩვენებს იმას, თუ რისთვისაა ისინი დატოვებული მოურთველად, გარდა საკურთხევლის ახლო აფსიდის პილასტრების ორი სვეტისთავისა, რომელნიც უშუალოდ მომართულია ტაძარში მლოცველთადმი და რომელნიც მორთულია მკაფიო მდიდარი ჩუქურთმებით. მარჯვენა (სამხრეთის) სვეტისთავს პირის მხარეს აქვს ნაკვთიანი სურათების ორი ჰორიზონტალური არე, გაყოფილი წვრილი ზოლით; გვერდის მხარეებზე გამოსახულია თითო ხე დაშვებული ტოტებით, რომელნიც ავსებენ მთელ არეს. სვეტისთავს ზემოთ აქვს არა ფართო ქიმი კოვზისებური ორნამენტით, ხოლო ქვემოთ ხვეული ჩალიჩი (სურ. 27). ზედა, უფრო ფართო არე გავსებულია სიმეტრიულად, ერთმანეთის პირდაპირ თავებით მჯდომი ფრთიანი ლომების გამოსახულებით, რომელთა შორის გაქცეული ცხოველია გამოსახული, ხოლო მის ზემოთ, სვეტისთავის ცენტრსა და კუთხეებში, ლომებს უკან პატარა ხეებია. იმავე ცხოველების მიერ ერთმანეთის დევნის სცენა და ძლიერ შტოიანი ხე გამოსახულია ქვედა მწკრივშიც. ცხოველების, ამასთან მოძრაობაში მყოფი ცხოველების გამოსახვა წარმოადგენს სასანიდთა ხელოვნების მეტად საყვარელ თემას; განსაკუთრებით ფრთიანი ცხოველები ძლიერ კარგადაა ცნობილი სასანიდთა ხელოვნებაში–ფრთები მეფის ღირსების ატრიბუტია. ქრისტიანულ ხელოვნებაში ჩვენ ვხედავთ მათ V საუკუნის ზოგიერთ ეკლესიაში მცირე აზიაში, სირიაში, ასევე ერერუიქს (სომხეთში) სასანიდღა ჩვეულებრივი მორთულობის თუ მეტი არა, ნაკლები მნიშვნელობის ელემენტს არ წარმოადგენენ ძლიერ მრავალტოტიანი ხეები. ხეები გვხდება ასევე კარის გვერდის ჩარჩოებზე, ერერუიქში (სომხეთი). ამ სვეტისთავის ზედა ქიმის კოვზისებურ ორნამენტს თავისი წინამორბედები ყავს: იგი ადის, როგორც უკვე აღნიშნა სტრიგოვსკიმ, იმ მოტივამდე, რომელიც ამშვენებს აქემენიდთა ძველი სასახლეების შესავლებს პერსეპოლში და კირის წასმის დროს განმეორებულია სასანიდთა სასახლეში სარვისტანს. შემდეგ იგი გვხვდება მცირე აზიის, სირიის, ეგვიპტის და აგრეთვე ძველ ეკლესიებზე სომხეთში. საქართველოში ეს მოტივი გვხვდება VI საუკუნის დასასრულამდე, ხოლო უკვე VII საუკუნიდან იგი უთმობს ადგილს სხვა მოტივებს, როგორც ამას გვიჩვენებს ატენის სიონის მორთულობის შესწავლა.
ტაძრის სანათლავში, ე.ი. დახურულ არა–მაღალ სამხრეთ კარიბჭეში შესავლით მხოლოდ ეკლესიიდან, სვეტისთავები შედარებით დაბლაა და ამიტომ ყველა მორთულია ჩუქურთმით. ამ სანათლავის რამდენიმე სვეტისთავს როგორც მის აღმოსავლეთის, ისე მის დასავლეთის აფსიდთან აქვს საერთო მოტივი გეომეტრიული ორნამენტის გადაჯვარიდინებული წრეებისაგან; ხოლო სვეტისთავის ზემო ქიმზე ამავე ორნამენტის ზოლებია, დაბლა ქიმზე კი ხვეული ჩალიჩი. იგივე მოტივი ფარავს ერთ სვეტისთავს სამხრეთ სტოას ღია ნაწილში, მაგრამ, რადგან აქ სვეტისთავის ფორმა შეგუებულია რთულ ნახევარ სვეტთან, რომელსაც იგი აგვირგვინებს, ამიტომ მისი კუბი კუთხეებში ჩამოჭრილია და ჩამოჭრილი ადგილები დაფარულია მორთულობით გაბმული ფოთლით. ასეთივე გადაჯვარედინებული წრეების მოტივი ფარავს იმ სვეტისთავების ზედა ქიმზე ზოლებსაც, რომელთაც სხვა ძირითადი მოტივებიც აქვთ, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში აღებულია მხოლოდ ნახევარი სიგანე ასეთი ზოლისა. ასეთი პრინციპის ორნამენტს ალოიზირიგლი ეძახის „unendliche Rapport”, ხოლო სტრიგოვსკი„Muster ohne Ende”; იგი გვხვდება უკვე უძველეს ქრისტიანულ შენობებში. და აგრეთვე სასანიდთა სასახლეების სვეტისთავებზე. სანათლავის სხვა სვეტისთავებიდან ერთზე გამოსახულია მცენარეთა მოტივები, რომელთაც დაახლოვებული პარალელი აქვთ სასანიდთა ვერცხლის ჭურჭელზე და სხვა., ხოლო მეორეზე გამოსახულია ხარის დიდი თავი ჯვრით რქებ შუა და ფარშევანგები–ეს საყოველთაოდ გასაგები უკვდავების და აღდგომის სიმბოლო პირვანდელ ქრისტიანობაში სამხრეთ სტოას ღია ნაწილში პირვანდელ ადგილას დარჩენილია აგრეთვე ერთი, უკვე მოხსენებული სვეტისთავი გადახლართული წრეების მოტივით. სტოას მეორე სვეტისთავი შემთხვევით ადგილასაა და აქვს კუბის ფორმა კუთხიდან, ე.ი. გამოსახვა აქვს მხოლოდ ორი მხრით. ამ სვეტისთავის ზედა ქიმი დაფარულია აგრეთვე ჯვარედინი წრეების ზოლით, ამასთან ზოგიერთი წრის ცენტრში პატარა ჯვრებია გამოსახული, ზოგიერთში–პატარა ბურთები. მის ძირზე გავლებულია ხვეული ჩალიჩი. ძირითად არეზე გარეთა მხრიდან ნაპირებზე გამოსახულია სხვადასხვანაირი ხეები და მათ შორის ჩამოგდებულია ცხოველების გამოსახულება. სვეტისთავის სხვა არეზე ხეებია, რომელნიც წვერში თავდებიან სამსამი პატარა ფოთლით; უფრო დაბლა დაშვებულია აგრეთვე ფოთლები, ხოლო მათ შორის ხის ღეროზე მობმულია ორი ზოლი, რომელნიც გაყინული სახით ზევით მიიწევენ. ეს სასანიდთა ზოლები გვხვდება ასეთივე გაყინული სახით უკვე სასანიდთა რელიეფებზეც. დამახასიათებელია, რომ მთელი ჩუქურთმა მოქცეულია თითქოს სპეციალურ პატარა ჩარჩოში ისევე, როგორც სვეტისთავზე ტაძრის შიგნით, ე.ი. მთელი ეს ჩუქურთმა სვეტისთავზე გაკეთებულია ისე, რომ მაინცდამაინც დიდი ანგარიში არ გაუწევიათ არისთვის.

bolnisis sionis svetisTavis gegma CrdiloeT stoaSi

ჩრდილოეთის სტოას სვეტისთავები თითქოს ერთ ჯგუფს შეადგენენ. ყველა ესენი იმ თავისებური ფორმისანი არიან, როგორიცაა ერთი in situ დარჩენილი სვეტისთავი სამხრეთის სტოასი, სახელდობრ ისინი შეთანხმებულია იმ პატარა ნახევარსვეტების ფორმასთან, რომელთაც ისინი აგვირგვინებენ. ერთერთ ამ სვეტისთავზე ზემოთა ქიმს ქვეშ ჯვარედინ წრეებში ჩანს ჯვარი სამკუთხედებ–ზიგზაგების ორმაგ წრეში, როგორც ტაძრის დამოუკიდებელი, ზემოთ აწერილი მორთულობა. ამ მრვალი მედალიონის კუთხეებში ჩანს ტოტები. მეორე, სვეტისთავზე ასეთივე ზემოთა ქიმს ქვეშ ძლივს ჩანს პატარა ნიშებში სამი ჯვარი. ნიშებს შორის ფოთლის ფრთებია ორნამენტალურ კანელურებსავით. ჯვრების ხაზს ქვეშ ფოთლების ზოლია. ამ სვეტისთავების კუთხეების ჩამოჭრილი ადგილები თავისებურადაა მორთული რამდენიმე სართულად. მათ ქვედა ნაპირებს შემოვლებული აქვს ხვეული ჩალიჩები. ამ სვეტისთავების ნიშნებში ჯვრების ფორმა წაგრძელებულია. პროფესორ დიმ. აინალოვის აზრით, ამგვარი სამი ჯვარის გამოსახვა ძველი ქრისტიანობის დროს წარმოადგენს იმ სამსჯვარს, რომელნიც იმპერატორ კონსტანტინეს დედამ ელენემ იპოვა იერუსალიმში და რომელნიც ყოველთვის იხატება სამივე მწკრივად მდგარ კონსტანტინეს ბაზილიკაში გოლგოთაზე. ე.ი. ეს გამოსახვა სვეტისთავზე წარმოადგენს გოლგოთაზე ჯვარცმის სცენის სიმბოლოს ან შემოკლებულ გადმოცემას.

ჩვენ მოკლედ განვიხილეთ ბოლნისის სიონის თვით შენობის უმთავრესი მორთულობა და გვერდი ავუხვიეთ, რასაკვირველია, ჩუქურთმიან ფრაგმენტებს, რომელნიც შემთხვევით მოყვნენ შეკეთების დროს მის კედლებში, ან, საზოგადოდ. უფრო გვიან გაუკეთებიათ მის ახლადმიშენებული ნაწილების მოსართავად. ამ ჩუქურთმას ახასიათებდა მორთულობის ერთიანობა, თუმცა მისი ცალკე ჯგუფები რამდენადმე განსხვავდებიან ერთიმეორისაგან. ბოლნისის ტაძრის განხილული მორთულობის სტილი ახლოს უდგება სპარსეთის სასანიდთა ხელოვნების ნაწარმოებებს–მიუხედავად ძლიერ ბრტყელი რელიეფისა და თითქმის სახალიჩო მხატვრობისა, ეს მორთულობა მოხერხებული მოდელირობის შემწეობით ახდენს დახატულის პლასტიუკური ღირებულების შთაბეჭდილებას. ზოგიერთ შემთხვევაში, რასაკვირველია, შეიძლება არ გამოეჩინათ ასეთი მხატვრულად ნაზი ოსტატობა;–მაშინ ხანდახან გამოუვიდოდათ ბარელიეფი, რომელიც უახლოვდება მომრგვალებულ ქანდაკებას; ამას ვხედავთ სასანიდთა ხელოვნებაში, აგრეთვე ბოლნისის სიონის მორთულობაში. ბოლნისის მორთულობის სტილის განსაზღვრისათვის ძალზედ საყურადღებოა სასანიდთა მონუმენტალური ხელოვნების ნაწარმოებანი, როგორც შესრულებულნი იმავე მასალისაგან, ქვისაგან. მაგრამ არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ ისიც, რომ მცირე აზიის ქრისტიანული ხუროთმოძღვრების უძველესი მაგალითები ადალიიდან და ბინბირკილისიდან განსხვავდებიან აგრეთვე იმავე დამახასიათებელი ხაზულებით.
თუმცა ბოლნისის სიონის მორთულობას, როგორც უკვე ნათქვამი იყო, საერთო ხასიათი და სტილი აქვს, მაგრამ მაინც უნდა აღინიშნოს შესრულების ზოგიერთი შინაგანი განსხავება. მაგ; სვეტისთავის მცენარეული სურათები მეტად ბრყელია, სხვა სვეტისთავთა გეომეტრიული და ნაკვთიანი მოტივები კი შესამჩნევად უფრო მაღალია. თვისებითაც ესენი ერთნაირი ოსტატობისა არ არიან–ყველა ნაკვთიანი გამოსახვა უფრო მაღლა დგას სხვებზე. შეიძლება ეს იმითაც აიხსნებოდეს, რომ, რადგან ასეთ დიდ სამუშაოებს ამხანაგობანი იღებდნენ, უფრო პასუხსაგებ საქმეს მთავარი ოსტატი ასრულებდა.
ეჭვი არ არის, რომ ნაკვეთების გამოსახვა, კერძოდ ცხოველებისა, გავრცელებული იყო საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების დროს. ცნობილ უძველეს საეკლესიო შენობებზე VI-VII საუკუნეებში ჩვენ ვხედავთ სწორედ ასეთი სიუჟეტის მაგალითებს, როგორც საქართველოში, ისე სომხეთში; ამასაც ადგილი აქვს აგრეთვე ზოგიერთ სხვანაირ ძეგლზე. დროთა განმავლობაში ნაკვთიანი გამოსახულებანი უფრო იშვიათი ხდება ტაძრებზე, აშკარაა იმ მიზეზით, რომ აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესიები საზოგადოდ ეწინააღმდეგებოდნენ  ასეთ გამოსახვებს; მათ ტანდენცია ქონდათ გადასულიყვნენ განსაკუთრებით მხატვრულ გამოსახვაზე, და თუ ძველ ეკლესიებში შენახულია ქანდაკების უხვი მაგალითები, ეს არის აშკარა მაჩვენებელი იმისა, რომ ხელოვნების ეს დარგი ყვაოდა  ქრისტიანობის წინა დროსაც. ამას გვიჩვენებს ცალკე მოტივებიც, მათ შორის ფრთიანი ლომები ბოლნისში:– სასანიდთა ხელოვნების და მსოფლმხედველობის მეფური ან ღვთიური ატრიბუტის გამოსახვა მოასწავებს იმას, რომ ეს გამოსახვა დიდი ხნის შესისხლხორცებული ქონდა ქართველ მოსახლეობას, ამ ატრიბუტს თავისი სპეციალური ელფერი დაჰკარგვია და შერჩენია მხოლოდ და მხოლოდ მისი მხატვრული მხარე. რელიგიური რწმენის საგანთა პლასტიკურად გამოსახვის მოთხოვნილება რომ გავრცელებული იყო ქართველ ხალხში, ცხადია იმიტომ, რომ იგი ძველთაგანვე შეჩვეული იყო მხატვრულ სახეთა ქვისა ან ლითონისაგან გადაკეთებაში,–ეს მტკიცდება სხვათა შორის იმითაც, რომ სწორედ საქართველოში–რა თქმა უნდა გვიან ხანებში–განვითარდა და უმაღლეს განვითარების ხარისხს მიაღწია ოქრომჭედლობის ტექნიკამ.
მაშასადამე, ბოლნისის სიონის ხუროთმოძღვრული და დეკორატიული ელემენტები გვიჩვენებენ მთელ რიგ განსაკუთრებულ არქაულ თვისებებს. ერთი საკურთხეველი, რომელსაც არა აქვს დამოუკიდებელი სამსხვერპლო და სადიაკვნო, გარეთ ნახევარწრედ გამოსული აფსიდი, ტაძართან დაკავშირებული სანათლავი აფსიდებით აღმოსავლეთისა და დასავლეთისაკენ, ერთი სახურავი სამ ნავზე, ღია სტოები, ღია ლუნეტები კარებზე, ნალისებური თაღების, მონოლითური ნახევარსვეტების და სვეტისთავების თავისებური ფორმების მოხმარება, და ბოლოს როგორც სტილით, ისე სიუჟეტებით და დეტალებითაც, ერთის მხრივ შეადგენს სასანიდთა ხელოვნების ნაწარმოებებთან დაახლოებულ ჯგუფს; მეორე მხრივ იმავე მორთულობას აქვს საზოგადო ქრისტიანული, სახელდობრ, ძველი ხანის სიუჟეტებიც. ყველა ეს დანამდვილებით გვიჩვენებს, რომ ჩვენს წინ არის გარდატეხის ხანა: ერთმანეთს დაეჯახა ორი მომენტი–საქართველოს ძველი ხელოვნების წესებში გამობრძმედილი და გამოცდილი ოსტატების წინაშე წამოიჭრა ახალი ამოცანები და მოთხოვნები, რომელნიც კარდინალურად განსხვავდებოდნენ ძველი ქრისტიანულისაგან. მაგრამ ეს ანალიზი გვაიძულებს სერიოზულად, ყურადღებით მოვეკიდოთ ისტორიულ ცნობებს ტაძრის აშენების დროის შესახებ. რადგან ბოლნისის სიონი დიდი და მნიშვნელოვანი ძეგლია, მეტად მდიდარი სხვადასხვა მხრით იმათთვის, ვინც საზოგადოდ ძველ ხელოვნებას სწავლობს.
როგორც ზემოთ დავადგინეთ, ბოლნისის სიონის აშენების დრო ეკუთვნის ირანში ე.წ. სასანიდთა ხელოვნების ბატონობის ხანას, ე.ი. ხანას III საუკუნიდან VII საუკუნის დაწყებამდე. უშუალოდ დაახლოვებული პარალელები გვიჩვენებენ V და VI საუკუნეების დროს, ხოლო ქართული ხელოვნების საზოგადო მსვლელობა გვიჩვენებს ხანას არა უადრეს ვახტანგ გორგასალისა და არა უგვიანეს VI საუკუნის სასასრულისა. ამგვარად, ამ ძეგლის მხატვრულ–ხუროთმოძღვრული ანალიზი ამ 100 წლის მანძილის ფარგლებში უნდა ხდებოდეს.
მართლაც და, ერთის მხრით შენობის გეგმა მისი სპეციალური, კომპოზიციაში მოქცეული სანათლავით, ხოლო მეორეს მხრივ–საამშენებლო წარწერა აღმოსავლეთ ფასადზე, რომელშიც მოხსენიებულია ეპისკოპოსი დავითი თავისი სამწყოთი, გვეუბნება, რომ ეს შენობა იმ დროისაა, როდესაც ბოლნისში დაწესებული იყო საეპისკოპოსო კათედრა. ვახტანგ გორგასალის ისტორიიდან ვიგებთ, რომ დამოუკიდებელი საკათალიკოსოს დამყარების შემდეგ გადიდებული იყო საეპისკოპოსოთა რიცხვი რამდენამდე, რომელთა სიაც მოყვანილია. 11–12 ეპარქიის სია, რომელიც მოყვანილია მატეანეში, ეს მხოლოდ ახლად დაწესებულ კათედრებს შეეხება. ეს ცხადია, როგორც თვით მათი ჩამოთვლიდან, ისე იმ ფაქტიდან, რომ 506 წელს სიაში დასახელებულია 23 კათედრა, ხოლო მათი საერთო რიცხვი კი იყო 35. ამგვარად, სხვა კათედრები, დაუსახელებელნი ამ სიაში, არსებობდნენ უკვე ვახტანგ მეფის მეფობამდე. ხოლო, რადგან ახლად დამტკიცებულ საეპისკოპოსოთა სიაში მეხუთე ადგილას მოხსენებულია ბოლნისი, ამიტომ ბოლნისის საეპისკოპოსოს დაწესება აქ განისაზღვრება V საუკუნის უკანასკნელი მეოთხედით, და ჩვენი დასკვნა ტაძრის აშენების დროის შესახება აქ დასამტკიცებელ საბუთს პოვებს. მაგრამ ამ ცნობებს სხვა საბუთებიც ამტკიცებენ. ცნობილ სომხურ კრებულში „წერილთა წიგნი“ დაცულია ზოგიერთი წერილი სომეხთა კათალიკოსის აბრაამისა და ქართველთა კათალიკოსის კირიონ I-ისა, დაწერილი 607–609 წლებში. სადაც მოყვანილია ერთი მეტად ძვირფასი ცნობა სომხურისა და ქართული ეკლესიების ადგილობრივ კრებაზე, რომელიც მოწვეული ყოფილა დვინში 506 წელს. ამ კრებას დაესწრო 23 ქართველი ეპისკოპოსი და მეხუთე ადგილას ხელი უწერია დავითს, ბოლნისის ეპისკოპოსს. ამგვარად, შეიძლბა თავისუფლად ჩაითვალოს, რომ ბოლნისის სიონი აშენებულია 506 წელს.  როგორც ქრონიკა „მოქცევაი ქართლისაი, ისე ლეონტი მროველის ისტორია ბოლნისის ტაძრის აშენებას აკუთვნებენ V საუკუნის დასაწყისს. მაგრამ იქ მოხსენებულ მეფეთა შესახებ თქმულით ისინი განსხვავდებიან. პირველი ქრონიკა ამ შენობას აწერს ვარაზბაკურის მომდევნო მეფეს ბაკურ III, თრდატის ძეს, მთავარეპისკოპოს ელიას დროს, ხოლო ლეონტი მროველი აწერს ამავე ბაკურის მომდევნო მეფეს–ფარსმან IV, ვარაზბაკურის ძეს, რომლის დროსაც მთავარ ეპისკოპოსი ელია შეცვალა სიმონმა. გარდა იმისა, რომ აქ უთანხმოებაა, – ბოლნისის სიონის აშენებას სხვადახვა მეფობას აწერენ, რაც, უეჭველია, ამცირებს ამ ცნობების მნიშვნელობას, ახლა დამტკიცებულია, რომ ქრონიკის „მოქცევაი ქართლისაი“–ს ცნობებში სრულიად ზედმიწევნით დადგენილი ამბები (სხვათაშორის სწორედ Vდა VI საუკუნეების) მთელი რიგი შეცდომითაა ნაჩვენები და სულ სხვა დროს გადანაცვლებული. გიორგი ჩუბინაშვილის აზრით, ბოლნისის ტაძრის შემთხვევაშიც საქმე გვაქვს ასეთ გადანაცვლებასთან; ეს მით უმეტეს ადვილი იყო, რომ VI საუკუნის დამდეგს ერთმანეთი შეცვალეს ბაკურ IV და ფარსმან V-ემ. ხოლო, რადგან იმავე „მოქცევაი ქართლისაი ქრონიკის სიტყვით, 523 წელს „დასრულდა მეფობაი ქართლისაი“, ამიტომ ბოლნისის სიონის აშენებას, თუ ასე გამოვიყენებთ ქრონიკის ცნობას, როგორც ნათქვამი იყო,–საზღვრად აქვს 523 წელი. მეორე მხრივ, თუ ვახტანგ გორგასალის სიკვდილის დროდ მივიღებთ 502 ან 503 წელს (ბატონიშვილ ვახუშტის მიერ ნაჩვენებ 499 წლის შესასწორებლად), ჩვენ მივიღებთ მეორე საზღვარსაც ამავე მეფობისათვის. მაშასადამე, ბოლნისის სიონი, საეპისკოპოსო საყრდენი, უნდა იყოს აშენებული ეპისკოპოს დავითის მიერ დაახლოებით 506 წელს და ყოველ შემთხვევაში ოცი წლის განმავლობაში 502 წლიდან 523 წლამდე.

urbnisi. SigniTi perspeqtiva dasavleTisaken

ამგვარად ჩვენ მივიღეთ მნიშვნელოვანი ეტაპი ქართული ხელოვნების განვითარების ისტორიაში. ეს  ეტაპი, როგორც ნათქვამი იყო, ხასიათდება ბოლნისის სიონის და მთელი რიგი სხვა ტაძრების აშენებით. ზოგიერთ მათგანში დარჩენილია პირვანდელი მორთულობის ნაშთები რომელიც ატარებს V და VI საუკუნეების გარდატეხის პერიოდის დაღს, დადგენილი სხვა ცნობების თანახმადაც. ასე, ურბნისის ბაზილიკაში დასავლეთ კედელზე ტაძარს შიგნით კამარათა ქუსლების სიმაღლეზე დარჩენილია თავისებური ჰორიზონტალური კოზმიდი; ანჩისხატის ეკლესიაში თბილისის გარეთა დასავლეთ კედელზე დარჩენილი გაფუჭებული მორთულობაც ჩაითვლება ნამდვილ დამამტკიცებელ საბუთად; ჯავახეთის წყაროსთავიც არ იყო მოკლებული საინტერესო დეკორატიულ დეტალებს. რაც შეეხება კახეთის იმ დროის ბაზილიკების ჯგუფს, ისინი, ისე, როგორც კახეთის მთელი ხუროთმოძღვრება, პრინციპულად მორთულობას არ ხმარობენ.

რადგან განხილულ ეტაპს დიდი მნიშვნელობა აქვს ქართული ხელოვნების განვითარების ისტორიაში, გიორგი ჩუბინაშვილი საჭიროდ თვლის ორიოდე სიტყვით შეეხოს ამ ჯგუფის ზოგიერთი შენობის ქრონოლოგიურ საკითხს. ურბნისის ბაზილიკის წარწერები სამწუხაროდ არ შეიცავენ ზედმიწევნით თარიღს, მაგრამ აღმშენებლად იხსენიებენ ეპისკოპოსს თევდორეს, ლუკას ძეს. ამასთანავე ნაამბობია, რომ „იყო ესე სიონი დაძველებულ უფროის ზომისა: ოთხნი კუთხენი და კონქი გაპობილ იყვნეს“, აგრეთვე სვეტებიც. მაშინ ეპისკოპოსმა თევდორემ ააშენა აქ მომეტებულ ნაწილად დღემდე შენახული ტაძარი. არაბთა სარდლის მურვან–ბენ–მაჰმადის (ქართულ წყაროებში მურვან ყრუს სახელით ცნობილის) შემოსევის დროს, რომელმაც ქართლი და მესხეთი გაიარა 729–730  (და არა უგვიანეს 743) წელს, ურბნისის გაძარცული ტაძარი კათალიკოსმა სამოელმა ჩააბარა ქრისტიანობაში ახლადმოქცეულს, მურვან–ყრუს ყოფილ სარდალს ნეოფიტეს, რომელიც ნაკურთხი იყო ეპისკოპოსად. ამასთან ნაამბობია მისი სასულიერო მოღვაწეობა, ხოლო ერთი სიტყვაც არაა ნათქვამი საამშენებლო საქმიანობაზე; მაშასადამე, ურბნისის ტაძარი გაუძარცვავთ, მაგრამ არ დაუნგრევიათ. ასე იდგა ის თემურ–ლენგისა და შემდეგ შაჰ–აბაზის შემოსევამდე, როდესაც დაზიანდა თავად შენობაც, შეკეთებული მერე 1566 და 1668 წლებში. ჯავახეთის წყაროსთავის შესახებ ჩვენ გვაქვს მატიანეს ცნობა, რომ აქ ეკლესია აშენებულია ვახტანგ გორგასალის ძის მირდატის მიერ, რომელიც მეფედ არ ყოფილა. როგორც ნათქვამი იყო, ამ ძეგლის არსებული ცნობის თანახმად გიორგი ჩუბინაშვილი თვლის რომ ამ გუმბათიან ეკლესიად გადაკეთებულ შენობაში მისი დასავლეთის სამნავიანი ნაწილი ეკუთვნის  აღნიშნულ დროს, ე.ი. მე–5 და მე–6 საუკუნეების გარდატეხის დროის ძველ ბაზილიკას. რაც შეეხება ანჩისხატის ეკლესიას თბილისში, მისი ძველი სახელწოდება დაკარგულია, ხოლო ახლანდელი წარმოდგება ანჩის (მესხეთში) საეპისკოპოზო ტაძრიდან აქ გადმოტანილი ძველი ხატისგან. მაგრამ ამ ძლიერ აღდგენილი, შეკეთებული და დამახინჯებული ძეგლის დაწვრილებითი ანალიზი გვიჩვენებს, რომ საქმე გვაქვს ჩვენს მიერ ახლა განხილული ხანის შენობასთან, ხოლო სწორედ ამ დროისათვის დაწერილია „მოქცევაი ქართლისაი“–ს ქრონიკაში, რომ ვახტანგ გორგასალის ძის და მემკვიდრის დაჩი უჯარმელის დროს „თბილისის კაცნი დასხდებოდეს და მარიამ წმიდაი ეკლესიაი აღაშენესა“. მართლაც და, ანჩისხატის ეკლესია ნაკუთხია ღვთისმშობლის დაბადების სახელობაზე. ხოლო სახელწოდება „წმიდა მარიამ“ თავისთავად მოწმობს ძველ ქრისტიანულ წეს–ჩვეულებას, რომელიც არსებობდა ღვთისმშობლის კანონიზაციამდე–431 წლამდე. რასაკვირველია, ანჩისხატის ბაზილიკის ახლანდელი სახე სრულიად ვერ გადმოგვცემს მის ძველ, შინაგან სახეს, და მხოლოდ დეტალური გამოკვლევის შედეგად  შეიძლება გამოყოფილ იქნეს დღემდე შენახული მისი პირვანდელი სახე და მაქსიმალურად დაახლოებით აღდგენილ იქნეს მისი პირვანდელი ფორმები.

სტატიის ავტორი – გიორგი ჩუბინაშვილი;