ცნობილია, რომ კახეთი და ჰერეთი ძველი საქართველოს ერთ მთლიან მხარეს წარმოადგენდა. ამიტომ იყო, რომ "ზოგჯერ ჰერეთი თითქმის მთელ კახეთს ეწოდებოდა, ხშირად კახეთი ჰერეთსაც შეიცავდა" (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, წიგნი მეორე, თბილისი. 1948, გვ. 37) ეს გარემოება კულტურის სფეროშიც აისახა; განსაკუთრებით იგი შეეტყო ქრისტიანულ ხუროთმოძღვრებას, რის გამოც საინგილოს და კახეთის ქრისტიანული ძეგლები ერთმანეთისადმი აშკარა მსგავსებას იჩენენ.
საინგილოს და კახეთის ქრისტიანული მონუმენტური ძეგლების მსგავსება, უპირველეს ყოვლისა, გეგმების გადაწყვეტაში და მოცულობით აღნაგობაში შეინიშნება, ასევე მათ შორის იდენტურობა, ადგილობრივი საშენი მასალებისა და მათი შესატყვისი სამშენებლო ტექნიკის ერთგვაროვნებით აიხსნება, ავღნიშნეთ, რომ საინგილოს ტერიტორიაზე ძირითად საშენ მასალად გამოყენებულია "სიპი" ქვები. ადგილობრივი საშენი ქვის სხვა სახე აქ ძნელად იძებნება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ნაწილობრივ "შირიმის" ქვებს (მას აქ "შირიმდაშს" ეძახიან). შირიმის ქვა კარგად ითლება, მაგრამ მისგან სუფთა ზედაპირის მიღება ძალიან ძნელია და თანაც დროთა ვითარებაში იფიტება. ამ ფაქტორებმა თავისებური გავლენა იქონია ძეგლების არქიტექტურაზე. რიყის ქვებისაგან აგებული ძეგლების არქიტეტურას ჩამოსცილდა ქვის მხატვრული დამუშავების ხელოვნება, რის გამოც საინგილოს მონუმენტურ არქიტექტურაში ორნამენტებს იშვიათად ვხვდებით.
საინგილოს ძეგლებისთვის დამახასიათებელი ზემოხსენებული სპეციფიკური თვისებები კახეთის ძეგლებისთვისაც ტიპურია, რის გამოც ისინი ეროვნული არქიტექტურის ჩარჩოში ექცევიან; კახეთის ძეგლებისთვისაც ძირითად ადგილობრივ საშენ მასალას უბრალო რიყის ქვა წარმოადგენდა, ამის გამოა, რომ სამშენებლო წარწერები კახეთ–ჰერეთის თითქმის არცერთ ძეგლს არ გააჩნია. (გ.ნ. ჩუბინაშვილი. კახეთის არქიტექტურა, თბილისი. 1959. გვ.4–5)
ხალხურ მშენებელთა გამოცდილებისა და დაკვირვების ათასწლოვანი პრაქტიკის შედეგად მიღებული სამშენებლო ხერხები, სხვა ფაქტორებთან ერთად უშუალოდაა დამოკიდებული ადგილობრივ საშენ მასალაზე.
გარდა რიყის ქვისაგან აგებული ძეგლებისა, საინგილოში ადრე ფეოდალური ხანიდან მოყოლებული ვხვდებით ისეთ მონუმენტურ ძეგლებს, რომლებშიაც მხოლოდ ნაწილობრივ კარგად გამომწვარი აგურია გამოყენებული. გვიანი პერიოდის ზოგიერთი მონუმენტური ძეგლი კი ხშირად მთლიანად აგურისგანაა აგებული.
თაღოვან–გუმბათოვანი მონუმენტური არქიტექტურის გავრცელებამ საინგილოს ტერიტორიაზე იმთავითვე დააყენა საკითხი ახალი სამშენებლო მასალის გამოძებნის შესახებ. ასეთი მასალა საინგილოში შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ აგური, ვინაიდან მის დასამზადებლად საჭირო თიხებით მდიდარი იყო საინგილოს ტერიტორია. ეს იმითაც დასტურდება, რომ აქ უძველესი დროიდან იცნობდნენ კერამიკულ წარმოებას, როგორც ჰერული კულტურის ერთ–ერთ დაწინაურებულ დარგს.
დღემდე მოღწეული ძეგლების ნაშთების მიხედვით ირკვევა, რომ ძველი საინგილოს ტერიტორიაზე ძველთაგანვე გავრცელებული ყოფილა, როგორც ბაზილიკური, ისე ცენტრალურ გუმბათოვან ნაგებობათა ტიპური სახეები.
ბაზილიკური ტიპის ძეგლები თავის მხრივ ორი სახისა გვხვდება: მცირე მოცულობის ეკლესიების (საყდრებისა) და დიდი მოცულობის (ტაძრების) სახით, ცენტრალურ გუმბათოვანი მონუმენტური ტაძრებიც გვხვდება, როგორც მცირე, ისე დიდი მოცულობისა.
ქრისტიანული ძეგლების გავრცელების არე მჭიდროდაა დაკავშირებული ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელებასთან. საინგილოს ტერიტორიაზე მრავალგზის მოგზაურობამ გვიჩვენა, რომ მთის ზონა ბართან შედარებით უფრო მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული. ამაზე მეტყველებენ, აქ ტყით დაბურულ მთის ფერდობებსა და ამაღლებულ ადგილებში უხვად მიმოფანტული მცირე მოცულობის ეკლესიების ნანგრევები.
მცირე მოცულობის ანალოგიური ეკლესიების ნაშთები მიმობნეულია აგრეთვე კავკასიონის ქედის ჩრდილო და ჩრდილო–აღმოსავლეთ ფერდობებზე, რაც ამ მხარეში ქრისტიანობის გავრცელებას მოწმობს.
ისტორიული წყაროებით დასტურდება, რომ კახეთ–ჰერეთის ტერიტორიაზე ქრისტიანობის გავრცელების პერიოდიდან, ვიდრე XIII საუკუნემდე (მონღოლთა შემოსევამდე) ქართველთა და ლეკთა შორის კეთილმეზობლური ურთიერთობა ყოფილა დამკვიდრებული; "...ლეკები თვით თემურლენგის გამოჩენამდე ქრისტიანები იყვნენ და ქართულ ენას მათ შორის დიდი გასავალი ჰქონდა" (კ. კეკელიძე. ქართული კულტურის ისტორია მონღოლთა ბატონობის ხანაში, ეტიუდები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ 2, თბილისი, 1945წ. გვ. 216.)
ქართული კულტურისა და ქრისტიანული რელიგიის გავლენა XIV-XV საუკუნეების მანძილზედაც იმდენად ძლიერი ყოფილა კავკასიის ქედს გადაღმა, კერძოდ ლეკეთში, რომ ეკლესიებსა და მონასტრებში საღვთო სჯულის სწავლება ქართულ ენაზე წარმოებდა.
ლეკეთის მხარე ქართული სასწავლებლებით ყოფილა მოფენილი; დამწერლობაც,როგორც ირკვევა, ქართული ჰქონიათ, მისი კვალი დღესაც არ გამქრალა. ლეკების ქრისტიანული წრე საქართველოს პატრიარქს ექვემდებარებოდა, ამის საბუთს გვაძლევს მ.ჯანაშვილის მიერ აღმოჩენილი სახარება (ოთხთავი), რომელიც წვრილი ნუსხა–ხუცურით არის გადაწერილი 1310 წელს. აღნიშნულ ოთხთავს შუაში ჰქონია სამი წარწერა, რომლებსაც მეცნიერები ოთხთავს "ანდერძს" უწოდებენ; ეს "ანდერძი" გამოაქვეყნა მ. ჯანაშვილმა 1895 წელს. ამ ანდერძის ზოგიერთი ამონაწერი დამოწმებული გვაქვს ქვემოთ სათანადო ადგილებზე.
ისტორიული წყაროებით და მატერიალური კულტურის ნაშთებით მოწმდება, რომ ქრისტიანობა დაღესტანში, სახელდობრ, ლეკეთში, საქართველოდან გავრცელდა. ამას ადასტურებს თეიმურაზ ბაგრატიონის (ბატონიშვილის) ფრიად მნიშვნელოვანი ცნობა, სადაც ვკითხულობთ, რომ "...არიან ლეკთა შორის ძველად ნაშენები ეკლესიანი და მონასტერნი –რომელნი სრულიად თლილითა ქვითა ნაშენნი, გარნა აწ რომელნიმე დარღვეულნი და სხვანი უქმად, რომელნი მემიზგითებად (მეჩეთებად) მათდა შეცვალებულნი...თუმცაღა შემდგომად თემურ–ლენგისა მიიღეს მათ სჯული მუჰამედისა და არღარა უტევებდეს თვის შორის საღმდელოთა, გარნა მეფემან ალექსანდერე I "(1414–1442 წლებში) განდევნა მუნით მოლანი არაბთანი და კვალად მიიგნა იგინი პირველსავე წესსა" დამოწმებული ამონაწერის ბოლოში მოხსენიებულ მეფეთა–მეფე ალექსანდრეს გამეფებამ სწორედ იმ პერიოდში XV-საუკუნეში მოუწია, როდესაც საჭირო იყო თემურ ლენგის მიერ დანგრეული და აოხრებული ქვეყნის აღდგენა–განახლება, დიდი მასშტაბის "აღმშენებლობის" დაწყება.
ქვეყნის შიგნით დანგრეულ ტაძართა და საყდართა აღდგენა–აღშენებას შესდგომია ალექსანდრე მეფე. მან კარგად იცოდა, თუ რა დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა გაერთიანებული საქართველოსთვის მონღოლთა ნაოხრალი მეზობელი ადგილების განახლებასაც. როგორც ირკვევა, მან არამარტო საქართველოს ტერიტორიაზე მოჰკიდა ხელი დანგრეულ ნაგებობათა აღდგენას, არამედ ლეკეთშიც აღადგინა მონგოლთა ბატონობის პერიოდში ნანგრევებად ქცეული ეკლესიებიც. მეჩეთებად გადაკეთებულ ეკლესიებში ჩაყენებული მაჰმადიანებიც განდევნა, ადგილობრივი მოსახლეობა ისევ ქრისტეს სჯულზე მოაქცია, კვლავ აღადგინა ლეკეთშიც ქრისტიანობა და მამა–პაპათა ტრადიციულ ისტორიულ უფლებებს დაუმორჩილა ეს მხარე.
დამოწმებული ისტორიული ცნობები იმჟამინდელი საქართველოს ძლიერებაზე, აოხრებული ქვეყნის მოღონიერებაზე, ქვეყნად მშვიდობის და დაწყნარებულ ცხოვრებაზე მეტყველებს, მაგრამ საქართველოსთვის ეს ბედნიერება ხანგრძლივი არ გამოდგა.
ალექსანდრე მეფის სიცოცხლეშივე საქართველოს გაუჩნდა ახალი მტერი თავრიზის მეფის ჯეჰან–შაჰის სახით. (ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. წიგნი IV, თბილისი, 1967. გვ. 37) ამ დროიდან მოკიდებული ეს მტრობა XVII საუკუნემდე – შაჰ აბასის დრომდე გაგრძელდა. შაჰ–აბასმა მოისყიდა დაღესტნის ტომი და მისი წაქეზებით ლეკებმა პირველად აღმართეს მახვილი საქართველოს წინააღმდეგ. ამას ისიც დაემატა,რომ ოსმალეთის ჯარი ქართლში შემოიჭრა, (1723 წელს.) ამ გარემოებამ კიდევ უფრო გაათამამა ლეკები. ისინი წინ მიუძღოდნენ ოსმალეთის ჯარებს, "ოსმალომ რომ ჯარები შემოიყუანა საქართველოში, საქართველოს დასაპყრობლად, აი, აქედან დაიწყო ოსმალ–ლეკებისაგან საქართველოთა აოხრება" (ალ. ჯამბაკურ–ორბელიანი, დაღესტნიდგან ლეკების გამოსვლა და სხვა ამბები, ტფილისი, 1914 წელი, გვ. 1)
სპარსეთისა და ოსმალეთის განდევნის შემდეგაც ლეკების მტრობა საქართველოსადმი დიდხანს გაგრძელდა. ლეკების თარეში, განსაკუთრებით საინგილოს ტერიტორიაზე, მხოლოდ მაშინ შენელდა, როდესაც "ქ–კ–ს უჟა (1803 წელს) რუსებმა ჯარი და ბელაქან აიღეს აპრილის დამდეგს" (თ. ჟორდანია, ქრონიკები, ტ. III 1967, წელი. გვ. 628)
საინგილოს ქრისტიანული ძეგლები ზემოხსენებულ ქარცეცხლიან ეპოქებში შეუმუსრავთ, დროთა მსვლელობაში ქრისტიანობის აღდგენასთან ერთად ზოგიერთი მათგანი განუახლებიათ კიდეც მაგრამ მცირე მოცულობის საყდარ–ეკლესიების უმეტეს ნაწილს ქრისტიანული ქართული მოსახლეობის მოსპობის შემდეგ არ ღირსებია განახლება. ეს მცირე ეკლესია–ტაძრები საუკუნეთა სიღრმეში ისე ჩაძირულან, რომ დღეს მათი ნაშთების მიკვლევაც კი ძნელდება. იმ დროინდელ ნანგრევებად ქცეული ძეგლებიდან ზოგიერთის ნაშთები დღესაც მრავალი იძებნება–ფიფინეთის, მუხახაის, კატეხის წყლისა და გიშის წყლის ხეობათა მიდამოებში.
საინგილოს ძეგლებიდან აღსანიშნავია ქრისტიანული არქიტექტურის ისეთი ნაგებობები, როგორიცაა: ლექართის, ყუმის, ქურმუხის, გიშის, პატარა ალავერდის, კასრის, მადლის, ზაგემის ანუ ბახთალის, ძელიცხოველისა და სხვ. ტაძრები და საყდარ–ეკლესიები.

სტატიის ავტორი – ილია ადამია;
მასალა აღებულია წიგნიდან – "ქართული ხალხური ხუროთმოძღვრება" "საინგილო"; გამომცემლობა "ხელოვნება", 1979 წ.