IV-VII საუკუნეები მნიშვნელოვანია არა მარტო ქართული ხუროთმოძღვრების, არამედ საერთოდ ქართული კულტურის განვითარებაში. V საუკუნეს მიეკუთვნება დღემდე გადარჩენილი უძველესი ნიმუშები ქართული დამწერლობისა, V საუკუნეში უკვე ნათარგმნი იყო ბიბლია, მაშინ შეიქმნა ჩვენთვის ცნობილი ქართული ლიტერატურის უადრესი ნაწარმოები – იაკობ ცურტაველის `შუშანიკის მარტვილობა~.
ქრისტიანობის მიღების შემდეგ საქართველოს არ შეუწყვეტია კავშირი წინა აზიასთან, მაგრამ უფრო მჭიდროდ დაუკავშირდა დასავლურ კულტურას. მისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა კონტაქტებს ბიზანტიურ სამყაროსთან, გაქრისტიანებულ სირიასა და პალესტინასთან, მეზობელ სომხეთთან, მცირე აზიასთან. უკვე V საუკუნეში დაარსდა ქართული მონასტრები სირიასა და პალესტინაში, უფრო გვიან კი საბერძნეთსა და სინას მთაზე. ეს მეცნიერული აზროვნების ცენტრები იყო; ქართველი ბერები ბერძნებთან და სხვა ერების წარმომადგენლებთან ერთად იქ ინტენსიურ სამწერლო და მთარგმნელობით მოღვაწეობას ეწეოდნენ, რასაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა კულტურული ურთიერთობისა და ურთიერთგავლენისათვის. ქართულმა თარგმანებმა შემოგვინახა ქრისტიანული სასულიერი მწერლობის მდიდარი საგანძური, შემოგვინახა ზოგი ისეთი ნაწარმოებიც, რომელთა დედნებს დღემდე არ მოუღწევია. ჩვენ ჯერ კიდევ ბევრი რამ არ ვიცით უცხოეთის ქართული მონასტრების შესახებ. გამოვლენილი ქართული ძეგლების არეალი უცხოეთში საკმაოდ ფართოა: ანტიოქიის მახლობლად მდებარეობს ბევრი ეკლესია და მონასტერი, რომლებიც ქართველებს ეკუთვნოდა, ეგვიპტეში გამოვლენილი იქნა ეკლესია, რომელიც მკვლევართა აზრით, ქართულ სასულიერო მოღვაწეებს უნდა აეშენებიათ V საუკუნეში, გაითხარა უძველესი ქართული მონასტერი იუდას უდაბნოში, პალესტინაში, რომლის იატაკის მოზაიკაში ჩართულია ძველი ქართული წარწერა – V საუკუნის შუა წლებისა, ეჭვი არ არის, რომ მიწის წიაღი ჯერ კიდევ ბევრ საიდუმლოს ინახავს წინა აღმოსავლეთის ძველი ქართული მომნასტრების შესახებ.
იმდროინდელი ქართული ნივთიერი კულტურის მაღალი დონის ყველაზე თვალსაჩინო მაჩვენებელი სწორედ ხოროთმოძღვრებაა – არა მარტო გადარჩენილ ნაწარმოებთა სიმრავლის, არამედ მათი განსაკუთრებული მხატვრული ღირებულების გამოც; ქართული ხუროთმოძღვრება უკვე მაშინ სახავს რთულ მხატვრულ პრობლემებს და ახერხებს მიზანდასახულად და თანმიმდევრობით მათ ამოხსნას. მჭიდროდაა დაკავშირებული არქიტექტურასთან დეკორაციული ქანდაკებაც – ტაძრების ფასადთა რელიეფები, საკულტო სტელები.
ქრიასტიანულმა ეკლესიამ ხუროთმოძღვართ სრულიად გარკვეული ამოცანა დაუსახა: უნდა შექმნილიყო საგანგებო შენობა, რომელიც ბევრ მლოცველს დაიტევდა და სარწმუნოებრივი რიტუალის ჩასატარებლად გამოდგებოდა. ახალი ამოცანის ამოხსნა ერთბაშად ვერ მოხდა: როგორც წერილობითი წყაროები, ისე უძველესი გადარჩენილი უძველესი ნიმუშები მოწმობენ, რომ თავდაპირველად მლოცველები მაინც ეკლესიის გარეთ იდგნენ, ეკლესიაში მხოლოდ მღვდელი შედიოდა. ამიტომ სულ პირველი ეკლესიები ძალიან მცირე ზომისაა. სინამდვილეში ეს მხოლოდ პატარა სამლოცველოებია, რომლებიც მხოლოდ თანდათან იქცა ტევად ეკლესიებად, V საუკუნის ბოლოს კი უკვე საკმაოდ დიდი ტაძრების შენებაც დაიწყო.
ევროპასა და წინა აღმოსავლეთში ძველ ქრისტიანულ ხანაში გავრცელებული იყო საეკლესიო ნაგებობათა ორი უმთავრესი სახეობა: ა) წაგრძელებული უგუმბათო შენობა, ე.წ. ბაზილიკა; ბ) ცენტრული – მრგვალი, მრავალწახნაგა (ჩვეულებრივ რვაწახნაგა), ჯვარისებრი შენობა, რომელიც ყოველთვის გუმბათით არ იხურებოდა. გამოთქმულია მოსაზრება (ლასიუსი, გრაბარი), რომ ეს ორი სახეობა შენობათა ორ განსხავებულ ფუნქციას შეესაბამებოდა: ცენტრული შენობები მარტირიუმები, ესე იგი წმინდანის საფლავთან დაკავშირებული მემორიული სამლოცველოები იყო, ხოლო ბაზილიკები – ჩვეულებრივი ეკლესიები, რომლებშიაც ყოველდღიური წირვა-ლოცვა წარმოებდა.
საქართველოშიაც, ქრისტიანულ საკულტო არქიტექტურაში, აგრეთვე ვხედავთ ამ ორ სახეობას – წაგრძელებულ უგუმბათო შენობებსა და ცენტრულ შენობებს, მაგრამ:
ა) მათ შორის არ არსებობს ფუნქციური სხვაობა, გეგმის ცენტრულობა სრულიად არ ნიშნავს, რომ ეკლესია წამებულის კულტთან, წმინდანის ნაწილებთანაა დაკავშირებული.
ბ) საქართველოში უცნობი იყო ისეთი მრგვალი ან მრავალწახნაგა გეგმა, როგორიც დასავლეთში და წინა აღმოსავლეთის ზოგ ქვეყანაში მემკვიდრეობით მიიღეს წანაქრისტიანული რომაული არქიტექტურიდან.
გ) ქართული ცენტრული ტაძრების ბირთვი (სულ მცირე გამონაკლისით) შეადგენს კვადრატი, რომელზედაც აღმართულია გუმბათი და რომლის გარშემოც ვითარდება ჯვარისებრი გეგმა. კვადრატზე დამყარებული გუმბათის თემა, გენეტიკურად უკავშირდება, ერთი მხრივ, ანალოგიურ კომპოზიციას წინა-აღმოსავლეთის ქვეყნების ძველ ხუროთმოძღვრებაში (მაგ. სასანური სასახლეები ირანში), მეორე ხრივ – რაც ძალიან არსებითია – ქართული ხალხური არქიტექტურის ტრადიციებს, კერძოდ, გლეხური `დარბაზის~ ტიპს, რომელიც ქრისტიანობის გავრეცელებამდე ბევრად ადრე შემუშავდა. კვადრატზე დასმული გუმბათის თემა, რომელმაც გადამწყვეტი როლი შეასრულა მთელ აღმოსავლურ-ქრისტიანულ საკულტო არქიტექტურის განვითარებაში, საქართველოსათვის ღვიძლი და ტრადიციული იყო, რაც თავს იჩენს საქართველოში სარწმუნოებრივი არქიტექტურის ჩასახვისთანავე.
დ) ბაზილიკის ტიპი, ანუ ხაზგასმით გამომჟღავნებული სიგრძივი ღერძის მქონე შენობა. რომელიც აგებულია გარკვეული ელემენტების რიტმული განმეორებით, ქართველი ხუროთმოძღვრებისათვის უცხო იყო; მაგრამ ამ ტიპს ნერგავდა ეკლესია, რადგან მას დასაწყისში ესაჭიროებიდა უკვე აღიარებული, სარწმუნოების მიერ ნაკურთხი ნიმუშები.
ე) საქართველოში შემუშავდა ბაზილიკის თავისებური ვარიანტი, რომელსაც `სამეკლესიიანი ბაზილიკა~ ეწოდა: გარედან თავისი პროფილით იგი არ განსხვავდება ჩვეულებრივი სამნავიანი ბაზილიკისაგან, მაგრამ შიგნით ნავები ერთმანეთისაგან ბოძებით კი არ არის გაყოფილი, არამედ კედლებითაა გათიშული, ანუ აქ ერთ შენობაში გაერთიანებულია სამი დამოუკიდებელი სამლოცველო.
ვ) სამნავიანი და სამეკლესიიანი ბაზილიკის გვერდით, საქართველოში შემუშავდა უგუმბათო ნაგებობათა კიდევ ერთი, უმარტივესი სახე: ერთნავიანი (ცალნავიანი) ეკლესია. სოფლის მცირე სამლოცველოთა უმრავლესობა ამ ტიპს მიეკუთვნება, თუმცა არსებობს საკმაოდ მოზრდილი ერთნავიანი ეკლესიაბიც.
თავის შინაარსით, მისი ხუროთმოძღვრობის საფუძვლად დადებული ძირითადი იდეით, უმთავრესი შემადგენელი ნაწილების განლაგების მხრივაც, ქართული ეკლესია მთლიანად და სავსებით ემხრობა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში მიღებულ ნორმებს; ფუნქციური თვალსაზრისით იგი ემთხვევა სხვა ქრისტიანული ქვეყნების ეკლესიას. აღმოსავლეთისკენ მიმართული, ნახევარწრიული აფსიდიანი საკურთხეველი, სადიაკვნე და სამკვეთლო მის ორსავ მხარეს (გარდა უძველესი ეკლესიებისა, სადაც ეს სადგომები ჯერ კიდევ არ არის), მლოცველთა დარბაზი – ესაა ძირითადი შემადგენელი ნაწილები ყოველი ქართული ეკლესიის. მაგრამ ქართული ეკლესიები იმთავითვე ატრიუმების გარეშე შენდებოდა, მათ არ გააჩნდათ არც ნართექსები  დასავლეთის მხარეს (გამონაკლისი იშვიათია), არც ცალკე აშენებული სანათლავები (ბაპტისტერიუმები) დასავლური ეკლესიებისა, ხოლო სამრეკლოები შედარებით გვიან გაჩნდა – დღემდე არსებულთაგან უძველესი XIII საუკუნისაა.
ზემოთქმული მხოლოდ სარწმუნოებრივ არქიტექტურას ეხებოდა. შუა საუკუნეების მანძილზე საქართველოში არსებობდა ხუროთმოძღვრობის ყველა სახეობაც – სამოქალაქო, უტილიტარული, სათავდაცვო შენობები. სამწუხაროდ ეს ძეგლები ბევრად უფრო უარესადაა დაცული. მართალია, საქართველოს მთებსა და ხეობებში ციხე-კოშკები ყოველ ნაბიჯზე გვხვდება, მაგრამ თითქმის ყველა დანგრეულია, ან დაზიანებული მაინც, არ მოიძებნება არც ერთი ციხე, თავდაპირველი სახე რომ ჰქონდეს შენარჩუნებული. სასახლეების და ციხე-დარბაზების მდგომარეობა კიდევ უფრო უარესია: თუ ევროპაში ძველი ფეოდალური ციხე-დარბაზები და ბევრი სამეფო რეზიდენცია თითქმის ხელშეუხებლად დგას, საქართველოში კვლავ მხოლოდ ნანგრევები გვაქვს. თბილისის, ქუთაისის, თელავის, სიღნაღის ძველ უბნებში ჯერ კიდევ არსებობს ქუჩების ძველი ქსელი, მაგრამ ძველი (XIX საუკუნეზე ადრინდელი) საცხოვრებელი სახლები აღარ არის (მხოლოდ ზოგი ნაქალაქარის გათხრისას აღმოჩნდა თითო-ოროლა ნიმუში). ამის ახსნა ძნელი არ არის – საკმარისია გავიხსენოთ სისხლისმღვრელი გამანადგურებელი შემოსევები, დასახლებულ ადგილთა აოხრება და მოსახლეობის ჟლეტა არაბ-თურქ-სპარსელთა და სხვა მტერთაგან. მაგრამ სამოქალაქო და სათავდაცვო არქიტექტურა უკეთაც რომ გადარჩენილიყო, თავისი მნიშვნელობით იგი მაინც ვერ შეედრებოდა საეკლესიოს. ამ მხრივ საქართველო გამონაკლისს არ შეადგენს: ცნობილია, რომ შუა საუკუნეთა ეპოქაში უმთავრეს როლს საეკლესიო არქიტექტურა (მონასტრები, ეკლესიები) თამაშობდა, რომ არქიტექტურის მხატვრულ-სტილისტიკურ თავისებურებათა შესახებ ყველაზე უკეთ სწორედ საეკლესიო შენობების მიხედვით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ.
სამშენებლო ტრადიციების სიძველემ და სიმტკიცემ იმაშიაც იჩინა თავი, რომ IV-V საუკუნეებში, როდესაც ქართული ხუროთმოძღვრება ახალი იდეური და მხატვრული ამოცანების წინაშე დადგა, მას უკვე სავსებით შემუშავებული ჰქონდა ტექნიკური ხერხების არსენალი – ეს ეხება საშენ მასალათა გამოყენებას და დამუშავებას, კონსტრუქციებს. ყველა მონუმენტური შენობა ქვით შენდება, კირის ხსნარის გამოყენებით; ეკლესიების კედლები, ფასადის მხრიდანაც და შიგნიდანაც, ნაშენია კარგად გათლილი წესიერი ფორმის კვადრებით, რომლებიც წესიერ ჰორიზონტალურ რიგებს ქმნის (გამონაკლია მხოლოდ კახეთი, სადაც რიყის ქვას იყენებდნენ); ამოვსება ქვა-ყორე-ბეტონისაა, მცირე სიგანისა. კედლის მასალის შერჩევისას ხუროთმოძღვრები მარტო პრაქტიკული მოსაზრებით კი არ ხელმძღვანელობდნენ, არამედ ესთეთიკურითაც; ისინი გულგრილად კი არ ეკიდებოდნენ ქვის ფერსა და ფაქტურას, არამედ საგანგებოდ არჩევდნენ მას, ზოგჯერ უფრო ადვილად მისაწვდომ ქვას თმობდნენ და მას შორიდან ეზიდებოდნენ, თუ კი ამ მხრივ უფრო შესაფერისად მიაჩნდათ.
აგურს, როგორც საშენ მასალას, დიდი ხანი მეორეხარისხოვანი ადგილი ეჭირა, მხოლოდ ბევრად უფრო გვიან, XVI-XVIII საუკუნეებში, დაიმკვიდრა მან საქართველოში მთავარი ადგილი. ბიზანტიისათვის დამახასიათებელი მონაცვლეობა ქვისა და აგურისა, საქართველოს ეკლესიებში გვიან ხანამდე უცნობია. სახურავის მასალად იხმარება ქვის ფილები და კრამიტი.
სადგომთა გადასახურავად საეკლესიო შენობებში მიღებულია კამარები და გუმბათები, მალის გადასახურავად უმეტესად თაღები; ცალკე მდგომი საყრდენი, ჩვეულებრივ, ქვით ნაწყობი ბოძია (მონოლითური სვეტები იშვიათია და მათ უმნიშვნელო ადგილი უჭირავთ). საკმაოდ ადრე ვრცელდება კამარის სხვადასხვა სახეები: შეკრული კამარა, რომელიც ზოგჯერ სფერული გუმბათის მაგივრობას წევს; ნახევარწრიული და ჯვაროვანი კამარები; ამგვარად, საქართველოში V-VII საუკუნეებში უკვე გავრცელებულია კონსტრუქციები, რომლებშიც შუა საუკუნეთა ევროპაში მხოლოდ რომანულ ეპოქაში მოიკიდებს ფეხს. დაახლოებით VIII საუკუნემდე კვადრატულ საფუძველზე გუმბათის დასამყარებლად ხმარობენ ტრომპებს (და არა პანდატივებს, როგორც მაშინ ბიზანტიაში იყო). სასახლეებში დარბაზებს ზოგჯერ ბრტყელი, კოჭებზე დამყარებული გადახურვაც ჰქონდა (ზოგჯერ კამაროვანიც), მაგრამ მალებისთვის აქაც თაღებს იყენებენ.

სტატიის ავტორი – ვახტანგ. ბერიძე,
მასალა აღბულია წიგნიდან – „ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება“, ხელოვნება, თბილისი, 1974წ.